Κείμενα του Εικοσιένα: 1 – Η ελληνοαλβανική συμμαχία

Μια και μπήκαμε στη χρονιά που σημαδεύει τη 200ή επέτειο του ξεσηκωμού του Εικοσιένα, σκέφτηκα να καθιερώσω μια νέα στήλη στο ιστολόγιο, που θα τη δημοσιεύω κάθε δεύτερη Τρίτη, εναλλάξ δηλαδή με το βιβλίο του πατέρα μου, και που θα έχει κείμενα της εποχής του 1821. Σκοπεύω να διατηρήσω τις δημοσιεύσεις τουλάχιστον έως τα τέλη Μαρτίου αλλά και πιθανώς ως το τέλος της χρονιάς, αν βέβαια υπάρχει ως τότε αρκετό υλικό από μεριάς μου και αρκετό ενδιαφέρον από δικής σας πλευράς. Θα δώσω προτεραιότητα σε κείμενα που δεν είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο.

Από την προηγούμενή μου τριβή με κείμενα της εποχής, που βέβαια ήταν πολύ έντονη όσο συγκέντρωνα υλικό για το βιβλίο μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, έχω κάμποσα τέτοια κείμενα, αλλά όποιος έχει υπόψη του κείμενο που το θεωρεί αξιόλογο προς δημοσίευση μπορεί να μου το στείλει στο γνωστό μέιλ, sarantπαπάκιpt.lu.

Eπειδή η ιδέα μού ήρθε μόλις χτες, δημοσιεύω σήμερα ένα κείμενο για το οποίο ίσως θα έπρεπε να έχω κάνει περισσότερη προεργασία. Βέβαια, ευελπιστώ ότι η συλλογική σας σοφία θα σπεύσει να καλύψει τα κενά.

Ξεκινάμε λοιπόν με ένα κείμενο που υπέγραψαν, τον Σεπτέμβριο του 1821 στο Πέτα της Άρτας, οπλαρχηγοί της Ρούμελης μαζί με Σουλιώτες και με Αλβανούς, μια συμμαχία που απέβλεπε στη σωτηρία του Αλήπασα. Είχε προηγηθεί συνθήκη Αλβανων και Σουλιωτών τον Ιανουάριο του 1821 και τώρα η συμμαχία διευρύνεται.

Η ελληνοαλβανική αυτή συμμαχία, μια συμμαχία Χριστιανών και Μουσουλμάνων, ειχε κάποιες σημαντικές στρατιωτικές επιτυχίες, αλλά στάθηκε βραχύβια -όταν ο Ταχήρ Αμπάζης κατέβηκε στο Μεσολόγγι (για να κλείσει συμφωνία με τον Μαυροκορδάτο) και είδε τα τζαμιά πατημένα και τις τούρκισσες βιασμένες οι Αλβανοί τράβηξαν χέρι. Στη συνέχεια οι Αλβανοί οπλαρχηγοί προσκύνησαν και κάποιοι από αυτούς πήραν μέρος, με το μέρος των Τούρκων πια, στις πολεμικές επιχειρήσεις του Εικοσιένα.

Αλλά δεν έχω σκοπό να εξαντλήσω το θέμα, θα πείτε και στα σχόλια. Επιστρέφω στο κείμενο, που έχει μια ακόμα ιδιαιτερότητα. Καθώς είναι συνθήκη μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων, γράφεται σε δύο παρόμοιες αλλά όχι ταυτόσημες μορφές. Αυτή που θα δημοσιεύσω εδώ είναι το έγγραφο που υπέγραψαν οι Μουσουλμάνοι και απευθυνεται στους Χριστιανούς συμμάχους και που έχει μουσουλμανικούς όρκους. Υπάρχει και το δίδυμο έγγραφό του, που το υπογράφουν οι Χριστιανοί και το απευθύνουν στους Μουσουλμάνους συμμάχους και έχει χριστιανικούς όρκους.

Όπως θα δείτε, οι υπογράφοντες, που είχαν οι περισσότεροι μαθητεύσει στην αυλή του Αλήπασα, ναι μεν ορκίζονται να σώσουν τον Αλή από τον θανάσιμο κίνδυνο, αλλά εγγυώνται και τον τερματισμό των αυθαιρεσιών του.

Το έγγραφο «των μουσουλμάνων» περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Νέαρχου Φυσεντζίδη «Αυτόγραφοι επιστολαί των επισημοτέρων Ελλήνων οπλαρχηγών» (1893), που περιέχει κυρίως επιστολογραφικό υλικό από το αρχείο του Βαρνακιώτη (και αποσκοπεί, λέω εγώ, στην αποκατάσταση της μνήμης του). Το αναδημοσίευσε ο Παπαγιώργης στα Καπάκια (σελ. 82-3) αν και χωρίς λεξιλογικές εξηγήσεις και με ένα δυο λαθάκια. Το δίδυμο έγγραφο περιλαμβάνεται στο Αρχείο Μαυροκορδάτου, στον 1ο τόμο (σελ. 62), στον οποίο δεν έχω πρόσβαση αυτή τη στιγμή. Το βρίσκετε ομως και σε μια διατριβή εδώ.

Το έγγραφο των μουσουλμάνων είναι γραμμένο από ελληνομαθή αλβανό και έχει αρκετά ορθογραφικά λάθη (π.χ. μοικρός, κινιγούμεν, χωρύς), που προτίμησα να μην τα κρατήσω γιατί αποπροσανατολίζουν στην ανάγνωση (και είναι και μπελάς να γράφεις ανορθόγραφα). Το ελληνικό κείμενο, ενώ έχει επίσης πολλούς τουρκικούς ορους, δεν έχει τέτοια λάθη. Οπότε, μονοκοπανιά εκσυγχρόνισα και την ορθογραφία. Αποφάσισα να εξηγήσω τις άγνωστες λέξεις, που είναι πολλές, με αγκύλες αμέσως μόλις εμφανίζονται και όχι στο τέλος.

Συνθήκη μεταξύ Αλβανών και Ελλήνων

Ημείς οι υπογεγραμμένοι δίδομεν το γράμμα μας, των προεστών και καπιταναραίων οπού είναι εις το σιάρτι [συνθήκη] οπού έχομεν κάμει αναμεταξύ μας Τούρκοι και Ρωμαίοι, οπού εγίναμεν ένα σώμα και χωρισμό δεν έχομεν ο ένας από τον άλλον. Και έχομεν να τζαλιστήσομεν [να προσπαθήσουμε] με όλες τες δυνάμες μας χωρίς χιλέ [δόλο] και χωρίς κουσούρι· διά να εβγάλωμεν εις σελαμέτι [σωτηρία, να σώσουμε] τον Βεζίρ Αλή Πασιά εφένδην μας· και τον εαυτόν μας· και όποιος άνθρωπος, μεγάλος ή μικρός, ή Τούρκος ή Ρωμιός, ήθελεν γγίξει, ή πολεμήσει, κανέναν από ημάς, να ήμεθα όλοι εις την βοήθειάν του. Ημείς οπού εβουλώσαμεν [που βάλαμε τη βούλα μας] και υπογράψαμεν· και ανίσως κανένας από ημάς ήθελε γυρίσει και φανεί εναντίος, να ήμεθα όλοι επάνω του να τον χαλούμε και να τον κυνηγούμεν· και εβγαίνοντας ο Βεζιρ Αλή Πασιάς εις σελαμέτι ανίσως θελήσει να γγίξει κανέναν από ημάς ή Τούρκον ή Ρωμιόν, να μη το δεχθώμεν και να είμεθα όλοι Τούρκοι και Ρωμαίοι βοηθοί εκείνου οπού ήθελε γγιχθεί από μέρος του Αλή Πασιά· και ακόμη εις το εξής, όποιος ήθελε να μας γένει σύντροφος, ή Τούρκος ή Ρωμνιός, τον έχομεν και αυτόν μέσα εις την ιδίαν συντροφίαν.

Στο Βουθρωτό

Ταξιδιωτικά άρθρα σπανίως γράφω στο ιστολόγιο, διότι δεν έχει και πολύ νόημα να καμαρώνει κανείς για τα ταξίδια που κάνει και για το πόσο ωραία πέρασε.

Θα κάνω όμως σήμερα μιαν εξαίρεση, για να σας πω για έναν πανέμορφο τόπο που είχα την τύχη να επισκεφτώ τώρα στις γιορτές του Πάσχα, που βρίσκεται δυο βήματα από τα σύνορα: το Βουθρωτό, στην Αλβανία.

Κατά κάποιο τρόπο μάλιστα οφείλω να το κάνω, αφού κι εγώ πήγα έπειτα από τις έντονες παραινέσεις ενός φίλου στο Φέισμπουκ, που μου έστειλε και ένα παλιότερο άρθρο του.

Από τα Γιάννενα υπάρχουν δυο βασικοί τρόποι να πας στο Βουθρωτό, ο ένας από την Κακαβιά-Αγίους Σαράντα και ο άλλος από Εγνατία-Ηγουμενίτσα-Σαγιάδα. Έκανα μια συζήτηση στο Φέισμπουκ και μου είπαν να προτιμήσω να μπω στην Αλβανία από τη Σαγιάδα διότι στην Κακαβιά υπάρχει φόβος καθυστέρησης αν έχει πολλή κίνηση. Αυτό και έκανα, αν και έχει το μειονέκτημα ότι πας κι έρχεσαι από τον ίδιο δρόμο. Ο φίλος μας ο Γιάννης Μ., όπως έγραψε κι εδώ, μπήκε από την Κακαβιά και βγηκε από τη Σαγιάδα και λέει πως πιο γρήγορα ξεμπέρδεψε με το έμπα παρά με το έβγα. Βέβαια, το δείγμα είναι μικρό και η καθυστέρηση στα σύνορα είναι σε μεγάλο βαθμό θέμα τύχης.

Στο έμπα, οι Αλβανοί τελωνειακοί επέμεναν αν ερχόμαστε πρώτη φορά στην Αλβανία, μας μίλησαν φυσικά στα ελληνικά, μάς έδωσαν αναλυτικές οδηγίες για το πώς θα πάμε στο Βουθρωτό, «θα περάσετε ωραία» μας είπαν, «και πού’σαι: τα φώτα αναμμένα».

Πράγματι υπάρχουν δύο δρόμοι για να πας στο Βουθρωτό από τη Σαγιάδα, ο ένας είναι πιο συντομος, από Vrinë, αλλά φτάνοντας πρέπει να περάσεις το κανάλι του Βιβαριού με ένα μικρό φέρι, μια σανίδα, ενώ ο άλλος κάνει κύκλο και από τις παρυφές των Αγίων Σαράντα διασχίζεις οδικώς όλη τη στενή χερσόνησο του Εξαμιλιού και φτάνεις στην απόληξή της, που είναι ο αρχαιολογικός χώρος του Βουθρωτού,

Εμείς διαλέξαμε τον δεύτερο τρόπο, όπως και οι περισσότεροι -κι έτσι δεν είδαμε από κοντά τον πύργο του Αλήπασα που ήταν στην απέναντι μεριά, οπότε τον βάζω εδώ στη φωτογραφία -βλέπετε δεξιά και το φέρι να μεταφέρει ένα αυτοκίνητο.

Αμέτι μου, χαμέτι μου, από πού βγήκες;

Για να πω την αλήθεια, το άρθρο αυτό δεν είχα σκοπό να το γράψω τώρα –όχι τόσο επειδή είναι καλοκαίρι και σαββατοκύριακο και δεν θα το δει ανθρώπου μάτι, διότι έχω σκοπό να το κρατήσω κανα-δυο μέρες, όσο επειδή αισθάνομαι ότι δεν έχω ακόμα βρει πειστικές αποδείξεις για όσα θα σας πω. Όμως, μια καλή φίλη του ιστολογίου μου έστειλε ηλεμήνυμα λέγοντάς μου πως θα είναι καλό θέμα για ποστ, και επειδή το είχα μισοέτοιμο το θέμα στρώνομαι να το γράψω, αφού το θέλησε η τύχη.

Το ερώτημα της φίλης είναι τι σημαίνει η έκφραση «το έβαλε αμέτι μουχαμέτι» αλλά βέβαια δεν θα περιοριστούμε εκεί, θα προσπαθήσουμε να υποθέσουμε και την προέλευση της έκφρασης, ένα θέμα που βασανίζει τους ετυμολόγους χωρίς να έχει βρεθεί η οριστική λύση.

Καταρχάς, στη σημασία. Η έκφραση «αμέτι μουχαμέτι» σημαίνει «οπωσδήποτε, πεισματικά», «με κάθε τρόπο», π.χ. θέλει αμέτι-μουχαμέτι να χτίσει το Μολ στον Ελαιώνα. Συχνά συνδυάζεται με το ρήμα «βάζω», οπότε σημαίνει ότι κάποιος έχει βάλει έναν αμετάτρεπτο σκοπό: το έβαλε αμέτι μουχαμέτι να κάνει τον γιο του δικηγόρο. Πρόκειται λοιπόν για κάποιον που έχει βάλει έναν σκοπό και τον επιδιώκει με πείσμα, αταλάντευτα. Για να πούμε μια κακία, στα ελληνοαμερικάνικα το αμέτι μουχαμέτι λέγεται «πάση Θεού».

Το πλαστό γράμμα του οπλαρχηγού Τζήμα Ζέρβα

Κυκλοφορεί στο Διαδίκτυο ένα ποιηματάκι που υποτίθεται πως είναι η απάντηση που έστειλε ο Σουλιώτης οπλαρχηγός Τζήμας Ζέρβας στον Αλήπασα, όταν αυτός επιχείρησε να τον δωροδοκήσει στα 1801. Το είχα δει πέρυσι που κάποιος σχολιαστής το είχε κοπυπαστώσει, ως σχόλιο, στην Καλύβα του Πάνου Ζέρβα (απλή συνωνυμία φαντάζομαι!) Όμως πέρσι το είχα δει κατόπιν εορτής, κάμποσες μέρες μετά κι έτσι δεν ασχολήθηκα. Φέτος το βλέπω να αναδημοσιεύεται σε διάφορα ελληναράδικα ιστολόγια, οπότε δεν είναι ίσως άστοχο να διερευνηθεί η αλήθεια.

Προσοχή: το γεγονός είναι ιστορικό· ο Αλήπασας πράγματι επιχείρησε να δωροδοκήσει τον Τζήμα Ζέρβα κι αυτός πράγματι του απάντησε περιφρονητικά και το γράμμα θα το διαβάσετε πιο κάτω. Ο μύθος δεν βρίσκεται στην κατασκευή του γεγονότος αλλά στην κατασκευή του γράμματος. Διότι, σύμφωνα με μερικούς ελληνοφύλακες ιστολόγους, ο Σουλιώτης καπετάνιος έστειλε την εξής απάντηση: