Για την αγάπη της αλβανικής

Πριν από λίγο καιρό, τότε που άφησε τον μάταιο τούτο κόσμο ο φιλόλογος Σαράντος Καργάκος, διάβασα ξανά στα πεταχτά δυο βιβλία του που έχω στη βιβλιοθήκη μου, που τα είχε εκδώσει στη δεκαετία του ’80, την Αλεξία και την Αλαλία (Υπάρχει και τρίτο, η Αφασία, αλλά δεν το έχω).

Όπως δείχνει και ο τιτλος τους, πρόκειται για βιβλία γεμάτα με θρήνους, κοπετούς και κινδυνολογία για την αιωνίως θνήσκουσα ελληνική γλώσσα.

Βεβαια, επειδή ακριβώς από τότε έχουν περάσει 30+ χρόνια, εύκολα διαπιστώνουμε πως ευτυχώς δεν έχουν επιβεβαιωθεί οι προφητείες και οι διαπιστώσεις που περιέχουν τα βιβλία αυτά του Καργάκου, ας πούμε ότι οι νέοι συνεννοούνται με γρυλλισμούς ή ότι «οι μαθητές του αύριο θα θεωρούν τη “μουσική” ως θηλυκό του “μουσακά” [και] θα συγχέουν το έπος με το πέος». Να το έχουμε αυτό κατά νου όταν διαβάζουμε και τωρινές καταστροφολογικές προβλέψεις για τη γλώσσα.

Ωστόσο, πρόσεξα το εξής απόσπασμα στο βιβλίο Αλαλία του Σ. Καργάκου, σε ένα άρθρο του 1985 στο οποίο διεκτραγωδεί την κατάντια της νεολαίας, της κοινωνίας γενικότερα και της γλώσσας:

Κάποτε -πάνε πολλά χρόνια τώρα- λέγαμε με περισσή έπαρση: «Πας μη Έλλην βάρβαρος». Σήμερα αρχίζουμε να λέμε: «Πας Έλλην βάρβαρος». Ο εξαλβανισμός της γλώσσας μας είναι μια ζώσα πραγματικότητα. Σιγά-σιγά αρχίζουν να σπανίζουν οι λέξεις που δηλώνουν συναισθήματα: αγάπη, στοργή, τρυφερότητα.» (Αλαλία, σελ. 31)

Και εδώ έχει υποσημείωση, στην οποία υποστηρίζει ότι:

Η αλβανική είναι η μόνη γλώσσα απ’ό,τι ξέρω, που δεν έχει στο λεξιλόγιό της τη λέξη «αγάπη».

Αυτό φαίνεται εκ πρώτης όψεως εξωφρενικός ισχυρισμός. Αν ψάξουμε περισσότερο, διαπιστώνουμε πως όχι μόνο φαίνεται αλλά και είναι εξωφρενικός ισχυρισμός. Bέβαια, διατυπώθηκε το 1985, που η Αλβανία έκειτο μακράν και ούτε υπήρχε τρόπος να επαληθευτεί ή να διαψευστεί ένας τέτοιος ισχυρισμός. Αν ισχυριζόταν σήμερα σε άρθρο του κάποιος κάτι ανάλογο, θα αρκούσε να πληκτρολογήσουμε τη λέξη στο google translate για να δούμε ότι υπάρχει η αλβανική λέξη dashuri που σημαίνει «αγάπη».

Ίσως ο Καργάκος ήθελε να πει ότι τα αλβανικά δεν έχουν τη διάκριση ανάμεσα σε «αγάπη» και σε «έρωτα» που έχουν τα ελληνικά, εφόσον χρησιμοποιούν την ίδια λέξη για τις δυο έννοιες, αλλά αυτό δεν είναι ιδιαιτερότητα της αλβανικής. Ούτε στα αγγλικά (love) γίνεται η διάκριση, ούτε στα γαλλικά (amour). Θα έλεγα μάλιστα ότι οι περισσότερες γλώσσες δεν έχουν τη διάκριση που έχει η ελληνική.

Αυτά που έλεγε το google translate τα επιβεβαίωσα ρωτώντας και στην ομάδα Υπογλώσσια, όπου συμμετέχουν πολλοί αλβανόφωνοι και αλβανομαθείς. Κι έτσι καταρρίπτεται, δεν ήταν δα και δύσκολο, ο ισχυρισμός ότι η αλβανική δεν έχει λέξη για την αγάπη.

Αλλά δεν θα έγραφα άρθρο μονάχα για το θέμα αυτό. Όμως, από αγκάθι βγαίνει ρόδο -ή μάλλον απο έναν εξωφρενικά αβάσιμο ισχυρισμό μπορούμε να πούμε δυο λόγια για μια έκφραση που έχουμε στα ελληνικά, αν και μάλλον έχει παλιώσει.

Μεταφράζεται το φιλότιμο σε άλλες γλώσσες;

Θα το έχετε ακούσει αμέτρητες φορές, πως το φιλότιμο είναι μια ελληνική λέξη που δεν μεταφράζεται σε καμιά άλλη γλώσσα.

Πολλοί συνεχίζοντας πάνω σε αυτή τη βάση υποστηρίζουν ότι η έννοια πλέον του φιλότιμου είναι χαρακτηριστικό της ιδιοσυστασίας του Έλληνα, ενώ κάποιοι υπονοούν εμμέσως μα σαφέστατα ότι οι άλλοι λαοί δεν έχουν στη γλώσσα τους αντίστοιχη λέξη διότι, απλούστατα, δεν έχουν φιλότιμο.

Μια και αναφέρουμε τη λέξη, να δούμε κι έναν ορισμό της, από το ΛΚΝ: η ιδιαίτερη, αυξημένη ευαισθησία, ως στοιχείο του χαρακτήρα κάποιου σε σχέση με την προσωπική τιμή, την αξιοπρέπειά του και γενικότερα με την εικόνα που σχηματίζουν οι άλλοι (η κοινωνία, το περιβάλλον) γι΄ αυτόν.

Σε ένα εξόχως φιλελληνικό βίντεο φτιαγμένο από ομογενείς στις ΗΠΑ, το φιλότιμο αναφέρεται ως το «μυστικό όπλο» των Ελλήνων. Όπως λέει το βίντεο,»Καμιά άλλη γλώσσα δεν διαθέτει μια λέξη για αυτόν τον μοναδικό ελληνικό όρο, ο οποίος θεωρείται ένα σύνθετο πλήθος αξιών που είναι δύσκολο να οριστούν (No other language has a word for this unique Greek term. It is considered a complex constellation of values that is difficult to define).

Το φιλελληνικό βίντεο γράφει το φιλότιμο στα αγγλικά ως philotimo, όπως συνηθίζεται στα ελληνικά δάνεια, αλλά στα αρχαία ελληνικά η λέξη «φιλοτιμία» και το επίθετο «φιλότιμος» (οι αρχαίοι δεν είχαν το ουσιαστικό «φιλότιμο») είχε αρχικά αρνητική έννοια, αφού σήμαινε την υπερβολική δίψα για τιμή, την κακώς εννοούμενη φιλοδοξία. Βέβαια, δεν άργησε να πάρει και θετική σημασία. Πάντως, η άλλη ελληνική λέξη από φ που έχει πρόσφατα περάσει στα αγγλικά, εννοώ τη λέξη fakelaki, μεταγράφηκε με f-.

Πρόσφατα, πάλι, σε ιστότοπο συμφερόντων Μαρινάκη γράφτηκε άρθρο για τις «δύο ελληνικές λέξεις που δεν μπορούν να μεταφραστούν σε καμιά γλώσσα«. Η πρώτη είναι φυσικά το φιλότιμο, ενώ η άλλη είναι… το κέφι -ο συντάκτης παραλείπει να επισημάνει πως η λέξη αυτή δεν έχει ελληνική αρχή. Και πριν απο μερικά χρόνια, ο Γ. Καρατζαφέρης, τότε που συγκυβερνούσε τη χώρα, ειχε αποφανθεί ότι εμείς στη γλώσσα μας, την πλουσιότερη γλώσσα του κόσμου, έχουμε κάποιες λέξεις που δεν τις έχουν στο λεξιλόγιό τους [οι Ευρωπαίοι], όπως «μπέσα» και «φιλότιμο». Ελληνική λέξη ειναι βέβαια η μπέσα, αλλά αλβανικής προέλευσης.

Αλλά ας αφήσουμε την μπέσα και το κέφι και ας περιοριστούμε στον κοινό παρονομαστή, το φιλότιμο. Ισχύει άραγε ο ισχυρισμός ότι «σε καμιά γλώσσα του κόσμου δεν μεταφράζεται» το φιλότιμο;

Προσωπικά διαφωνώ με τον όρο «μεταφράζεται». Θα έλεγα πως ο ισχυρισμός έτσι που είναι διατυπωμένος ασφαλώς δεν ισχύει. Το φιλότιμο, όπως και οποιαδήποτε άλλη ελληνική λέξη, καθώς και οποιαδήποτε λέξη οποιασδήποτε γλώσσας του κόσμου, ασφαλώς μεταφράζεται σε ξένες γλώσσες. Αυτό που εννοείται μάλλον είναι πως δεν μπορεί εύκολα να αποδοθεί μονολεκτικά σε άλλες γλώσσες ή ίσως «δεν μεταφράζεται με απόλυτη ακρίβεια» σε άλλες γλώσσες.

Πενήντα ελληνικές λέξεις αλβανικής προέλευσης

Το σημερινό είναι το τρίτο άρθρο του ιστολογίου που είναι αφιερωμένο σε ελληνικές λέξεις που είναι δάνειες από μια συγκεκριμένη άλλη γλώσσα. Η σειρά άνοιξε με ένα άρθρο στο οποίο απαριθμούνταν 220 ελληνικές λέξεις τουρκικής προέλευσης “που χρησιμοποιούμε καθημερινά”, όχι της δικής μου επιλογής. Πριν από σαράντα μέρες έβαλα το δεύτερο άρθρο, 100 ελληνικές λέξεις σλαβικής προέλευσης και σήμερα τριτώνει το καλό (ή το κακό) με πενήντα λέξεις αλβανικής προέλευσης. Ο αριθμός των λέξεων, όπως βλέπετε, όλο και μειώνεται και μάλιστα υποδιπλασιάζεται (περίπου) από άρθρο σε άρθρο, αλλά η σύγκριση είναι πλασματική, διότι οι 220 λέξεις τουρκικής προέλευσης ήταν, οι περισσότερες, καθημερινές, ενώ οι 100 σλαβικές περιλαμβάνουν πολλές άγνωστες. Το ίδιο ισχύει και με τις σημερινές λέξεις, οπότε μεταξύ τους η σύγκριση έχει βάση. Οι αλβανικής προέλευσης λέξης είναι λιγότερες, αλλά μην ξεχνάμε πως οι λέξεις σλαβικής προέλευσης περιλάμβαναν και λόγιο δανεισμό (λέξεις τύπου «νομενκλατούρα» κτλ.).

Τον κατάλογο τον ξεκίνησα με βάση τον σχετικό πίνακα του ετυμολογικού λεξικού Μπαμπινιώτη και με τις ετυμολογικές πληροφορίες του Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής, προσθέτοντας και μερικές ιδιωματικές λέξεις που είχα συμπεριλάβει στις (366 τον αριθμό) “Λέξεις που χάνονται”, το προπέρσινο βιβλίο μου. Στη συνέχεια, συμπλήρωσα τον πίνακα παίρνοντας λέξεις από σχετική εργασία του Δημ. Λιθοξόου.

Ο πίνακας του Λιθοξόου είναι ο πληρέστερος (έχει αποδελτιώσει τη βασική εργασία του Γουστάβου Μέγιερ) αλλά έχει μερικές σπανιότατες λέξεις, όπως και λέξεις που ο Μέγιερ τις θεωρεί αλβανικής προέλευσης αλλά που άλλες πηγές τις θεωρούν δάνεια από άλλη γλώσσα (π.χ. τον βάλτο, που τον είδαμε στα σλάβικα δάνεια). Περιλαμβάνει 89 λέξεις και μάλιστα δεν καταγράφει λέξεις διαλέκτων, όπως λέει.

Τέλος, πρόσθεσα και μία λέξη (ή μάλλον έκφραση) που καμιά πηγή δεν τη δίνει αλβανικής προέλευσης, αλλά με βάση δικές μας, ερασιτεχνικές αλλά πιστεύω πειστικές, έρευνες (που έχουν δημοσιευτεί σε παλιό άρθρο) αυτό θεωρείται πολύ πιθανό: πρόκειται για την έκφραση μάλε βράσε.

Και πάλι, καταγράφονται οι λέξεις που ήρθαν στα ελληνικά από τα αλβανικά, ανεξάρτητα αν η απώτερη προέλευσή τους είναι από άλλη γλώσσα (υπάρχουν καναδυό τέτοιες περιπτώσεις στον πίνακα).

Ιδού λοιπόν ο πίνακας με τις πενήντα ελληνικές λέξεις αλβανικής προέλευσης. Οι αμφισβητούμενες με ερωτηματικό (;)

Ο Αϊνστάιν ήταν τουρκαλβανός!

 

Παρασκευή σήμερα, τέλος της εβδομάδας, προσφέρεται για ένα πιο ανάλαφρο θέμα, αλλά διάλεξα να σας παρουσιάσω μια… επιστημονική ανακάλυψη μείζονος σημασίας, που προκύπτει από όσα είπε πριν από μερικές μέρες η ακάματη ερευνήτρια κ. Άννα Τζιροπούλου, σε μια τηλεοπτική εκπομπή την οποία παρουσιάζει ο Λεωνίδας Γεωργιάδης, αδελφός του Άδωνη. Αν θυμάστε, τις προάλλες είχαμε ασχοληθεί με μιαν άλλη εκπομπή του ίδιου παρουσιαστή, στην οποία ο φιλόλογος Σ. Καργάκος πρόβαλε τον τερατώδη ισχυρισμό ότι ο Καβάφης, μαζί με φίλους του, αριστερούς και δημοτικιστές της Αλεξάνδρειας, είχαν υπογράψει μανιφέστο υπέρ του φασισμού! Στη συζήτηση εκείνη, αναφέρθηκε και η νεότερη εκπομπή με την κ. Τζιροπούλου, και μου κίνησε την περιέργεια, κι έτσι έχουμε το σημερινό μας άρθρο.

Δεν έχουμε όλη την ομιλία της κ. Τζιροπούλου αλλά ένα μικρό απόσπασμα, που όμως είναι αυτοτελές. Δείτε το βιντεάκι ή αν προτιμάτε διαβάστε την απομαγνητοφώνηση.

Η μπέσα είναι ελληνική και παίρνει και περισπωμένη!

Στη χτεσινή ομιλία του στη Βουλή για τις προγραμματικές δηλώσεις της νέας κυβέρνησης, ο καταλύτης (γράφεται και με η) της συγκυβέρνησης κ. Καρατζαφέρης αναφέρθηκε και στο ζήτημα των εγγυήσεων που ζητούν οι εταίροι μας:

Κύριε Πρωθυπουργέ, θέλουμε να μας σώσετε όχι μόνο από την οικονομική κατάρρευση, αλλά και από την κατάρρευση της εθνικής αξιοπρέπειας. Θα πάτε να τους πείτε επάνω ξεκάθαρα ότι εμείς στη γλώσσα μας, την πλουσιότερη γλώσσα του κόσμου, έχουμε κάποιες λέξεις που δεν τις έχουν στο λεξιλόγιό τους, όπως «μπέσα» και «φιλότιμο». Και οι Αρχηγοί των πολιτικών κομμάτων που σας στηρίζουν έχουν και μπέσα και φιλότιμο! Υπογραφή δεν χρειάζεται!

Αυτό είναι το κείμενο όπως το πήρα από τα Πρακτικά της Βουλής. Περιέργως, στο κείμενο που διένειμε το γραφείο τύπου του Λάος, έχει γίνει μια μικροεπέμβαση και αφαιρέθηκε η μνεία στην «πλουσιότερη γλώσσα του κόσμου»: Κύριε Πρωθυπουργέ, πρέπει να μας σώσετε όχι μόνο από την οικονομική κατάρρευση, αλλά και από την κατάρρευση της εθνικής αξιοπρέπειας. Να πάτε και να τους πείτε, λοιπόν, ότι στο ελληνικό λεξιλόγιο υπάρχουν δύο λέξεις που δεν τις βρίσκεις στα δικά τους: «μπέσα» και «φιλότιμο»! Υπογραφή δεν χρειάζεται!

Υποθέτω πως στο επιτελείο του Καρατζαφέρη υπάρχει κάποιος που σκαμπάζει από γλωσσικά θέματα και ξέρει ότι η μπέσα δεν είναι λέξη ελληνικής αρχής’ ο μεγάλος αρχηγός πάντως μάλλον δεν το ήξερε, γι’ αυτό άλλωστε και την ανέφερε, πλάι στο φιλότιμο, σαν χαρακτηριστικό παράδειγμα του πλούτου της ελληνικής γλώσσας. Όπως είπε και μια φίλη, όταν καμαρώνεις ότι έχεις την πλουσιότερη γλώσσα στον κόσμο, δεν αρχίζεις με το καλημέρα από τα δανεικά. Και η μπέσα είναι βεβαίως ελληνική λέξη, αλλά είναι δάνειο από τα αλβανικά.