Η φάβα και ο λάκκος της

Τις προάλλες η φίλη μας το Κιγκέρι αναφέρθηκε, παρεμπιπτόντως, στη φάβα που μαγείρευε, και τότε σκέφτηκα ότι δεν έχουμε αφιερώσει άρθρο στο έδεσμα αυτό, παρόλο που έχει, πέρα από το γαστρονομικό, και σημαντικό λεξιλογικό και φρασεολογικό ενδιαφέρον. Πριν από μερικά χρόνια είχαμε βέβαια βάλει ένα διήγημα, Φάβα αποκριάτικα, του φίλου μας του Δημήτρη Μαρτίνου, αλλά εδώ λεξιλογούμε, οπότε χρειάζεται και λεξιλογική πραγμάτευση και δεν αρκούν τα όσα είχαμε αναφέρει παρεμπιπτόντως σε ένα παλιότερο άρθρο μας για τα κουκιά.

Τη φάβα την ξέρουμε όλοι για φαγητό, με λάδι και κρεμμύδι, όπως στη φωτογραφία -που τη δανείστηκα από κάποιον ιστότοπο με συνταγές μαγειρικής.

Αλλά αυτός ο νόστιμος κίτρινος πολτός φτιάχνεται από κάποιο όσπριο, έτσι δεν είναι; Έτσι είναι, αλλά εδώ υπάρχει ένα μπέρδεμα. Υπάρχει φάβα που φτιάχνεται από σπόρους μπιζελιού, αρακά, υπάρχει και η φάβα που φτιάχνεται από λαθούρι, όπως η φάβα της Σαντορίνης. Αυτή η κίτρινη φάβα είναι η πιο συνηθισμένη στην Ελλάδα, όμως διαβάζω ότι στην Αμοργό τη φάβα τη φτιάχνουν από αρακά -για τον οποίο αρακά ή μπιζέλι χρωστάμε άρθρο.

Μια και στον αρακά θα αφιερώσουμε χωριστό άρθρο, στο σημερινό άρθρο θα εστιαστούμε στη φάβα από λαθούρι -πάντως, τα λεξιλογικά και τα άλλα στοιχεία αφορούν εξίσου όλες τις ποικιλίες του εδέσματος. Να πούμε πάντως ότι φάβα μπορεί επίσης να φτιαχτεί και από κουκιά.

Η φάβα Σαντορίνης είναι ΠΟΠ και στη σχετική σελίδα της Κομισιόν διαβάζουμε:

Η Φάβα Σαντορίνης ΠΟΠ παράγεται από τους σπόρους του Lathyrus clymenum L., ενός ανθοφόρου φυτού που καλλιεργείται σε οκτώ από τα νησιά των Κυκλάδων στο Νότιο Αιγαίο. Από τη σπορά μέχρι τη συσκευασία, όλα τα στάδια της παραγωγής πραγματοποιούνται στα νησιά, με τη χρήση τοπικών μεθόδων που ξεκίνησαν χιλιετίες πριν.

Το τελικό προϊόν έχει τη μορφή μικρών χρυσών δίσκων. Όταν μαγειρεύονται, αποκτούν βελούδινη υφή και γλυκιά γεύση, και αποτελούν την τέλεια βάση για μια ποικιλία φαγητών ή καταναλώνονται με τη μορφή μιας νόστιμης σαλάτας.

Το ψυχανθές αυτό, το Lathyrus clymenum, λέγεται ελληνικά «Λάθυρος το κλύμενον» (ή, λαϊκότερα, ισπανικός βίκος). Aλλά όταν αγοράζουμε από το σουπερμάρκετ φάβα για να φτιάξουμε, δεν αγοράζουμε λαθούρι ή λάθυρο, αγοράζουμε φάβα -δηλαδή, φάβα λέγεται επίσης ο κατάλληλα προετοιμασμένος (κομμένος, σπασμένος κτλ.) καρπός του λαθουριού, που τον μαγειρεύουμε για να φτιάξουμε φάβα.

Το λεξικό μάς λέει ότι η φάβα είναι λέξη της ελληνιστικής εποχής, δάνειο από τα λατινικά. Μάλιστα, αρχικά η λέξη ήταν γένους ουδετέρου, το φάβα του φάβατος, δάνειο από το λατινικό faba, το οποίο ήταν γένους θηλυκού και σήμαινε κάποιο είδος οσπρίου, φασολιού ή κουκιού. Στα ελληνικά, φάβα ήταν αρχικά το κουκί.

Για παράδειγμα, σε ιατρικό κείμενο του 2ου αιώνα μΧ βρίσκω το εξής γιατροσόφι «προς όρχεων φλεγμονάς»:

Κυμίνου, φάβατος μεγάλου ἀποζέματος, σταφίδος ἐκγεγιγαρτισμένης·
ταῦτα λείου καὶ ἐπίβαλλε μέλιτος ὀλίγον καὶ ἐλαίου καὶ κατάπλασσε, ἀνακρεμνῶν ἐπιδέσμῳ· εἰ δὲ πολλὴ ᾖ ἡ φλεγμονή, προκατάντλει, ἀνηθελαίῳ θερμαίνων.

Εκτός από το φάβα, στο λεξιλόγιο της εποχής έχουμε επίσης το φαβατάριον (γαβάθα όπου μαγειρεύονταν τα κουκιά), το φαβάτον (αλεύρι ή γλύκισμα από κουκιά) ή το ανθρωπωνύμιο Φαβάς.

Advertisement

Αστυνομικά μεζεδάκια

…που λέγονται έτσι επειδή από προχτές συζητάμε για την υπόθεση της αποτρόπαιης δολοφονίας στα Γλυκά Νερά, που φαίνεται πως βρήκε τη λύση της, καθώς ο σύζυγος της Καρολάιν, ο 32χρονος πιλότος, ομολόγησε ότι αυτός τη στραγγάλισε -και ότι όλα όσα είχε πει στην αρχή, για τους τρεις ληστές που μιλούσαν σπαστά ελληνικά ήταν ψέμα. Κι έτσι βρεθήκαμε σαν να διαβάζουμε αστυνομικό μυθιστόρημα.

Με μισόλογα εδώ και πολλές μέρες το έλεγαν σχεδόν όλοι σε διάφορες συζητήσεις, ότι η υπόθεση είχε πολλά κενά, ότι κάτι δεν πάει καλά στην εκδοχή του συζύγου.

Όχι όλοι. Κάποιοι από τις πρώτες μέρες είχαν ξεσπαθώσει προσπαθώντας να αντλήσουν πολιτική υπεραξία από το τραγικό συμβάν και σκορπώντας κηρύγματα μίσους, όπως η θεσσαλονικιά πολιτεύτρια της εικόνας.

Άλλοι έκαναν κήρυγμα υπέρ της νομιμοποίησης της οπλοχρησίας, που υποτίθεται πως θα απέτρεπε το αποτρόπαιο έγκλημα.

Άλλοι επέμεναν να ενοχοποιούν ξένους (και συλλήβδην τους ξένους). Ακόμα και το πρωί της ομολογίας του πιλότου, προχτές δηλαδή, στο δελτίο ειδήσεων του Αντένα κάποιος δημοσιογράφος υποστήριξε ότι «στο στόχαστρο των αρχών βρίσκονται τρία άτομα αλβανικής καταγωγής».

* Τέλος πάντων, προχωράμε στα καθαυτό μεζεδάκια μας.

Η βδομάδα που μας πέρασε ήταν επίσης η εβδομάδα που ξεκίνησαν οι πανελλαδικές εξετάσεις. Στις εξετάσεις αυτές οι περισσότεροι «ουδέτεροι παρατηρητές» προσέχουμε μονάχα (και αν) τα θέματα της Γλώσσας, που είναι και λογικό. Κι εμείς σαν ιστολόγιο γλωσσικού ενδιαφέροντος, εκεί εστιαζόμαστε.

Φέτος, έπεσε ένα τραγούδι του Νίκου Γκάτσου, «Στο Σείριο υπάρχουνε παιδιά». Πάνω στη βιασύνη, κάποιος συνέδεσε το τραγούδι αυτό με το ποίημα «Αμοργός» του Γκάτσου. Κι έτσι διαβάσαμε στο in.gr και αλλού:

Το ποίημα του Νίκου Γκάτσου «Στον Σείριο υπάρχουνε παιδιά» από τη συλλογή «Αμοργός» ήταν το κείμενο στο οποίο διαγωνίστηκαν οι υποψήφιοι των Πανελλαδικών στην Νεολληνική γλώσσα … H «Αμοργός» κυκλοφόρησε το 1943 και προκάλεσε έντονο ενδιαφέρον καθώς του χάρισε και περίοπτη θέση στο Πάνθεον των ελλήνων ποιητών. Λέγεται ότι το μακρύ αυτό ποίημα γράφτηκε μέσα σε μια νύχτα με το σύστημα της «αυτόματης γραφής», που χρησιμοποιούν οι σουρεαλιστές δημιουργοί.

Αλλά στην Αμοργό που κυκλοφόρησε το 1943 δεν υπάρχει Σείριος, όπως εύστοχα έγραψε η Ναταλί Χατζηαντωνίου, οι στίχοι για τον Σείριο γράφτηκαν πολλές δεκαετίες αργότερα.

* Παραμένοντας στις Πανελλήνιες και στο θέμα της γλώσσας, πρόσεξα ότι δόθηκαν στους υποψηφίους επεξηγήσεις για δύο λέξεις του κειμένου, τις εξής:

εκκόλαψη: (μτφ) η πλήρης διαμόρφωση και εμφάνιση υπό την επίδραση ορισμένου περιβάλλοντος

απαντοχή: το να περιμένει κανείς να συμβεί κάτι, η ελπίδα, η προσδοκία ευνοϊκής εξέλιξης

Συμφωνείτε με τις εξηγήσεις;

* Στην ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ κάποιος φίλος δημοσίευσε την οθονιά που βλέπετε, από την αγγλική έκδοση του ιστότοπου iefimerida, σε σχέση με το έγκλημα στα Γλυκά Νερά.

Δεν μπόρεσα να το ταυτοποιήσω, ίσως το έχουν τροποποιήσει.

Πάντως, πέρα από το trisha στην αρχή (που μάλλον είναι το trisagion αφού πέρασε από τον κορέκτορα), δεν μπόρεσα να μη χαμογελάσω, όσο κι αν είναι τραγικά τα συμφραζόμενα, με το he is the only martyr (όλα από μας τα πήρανε!) -αλλά και με το «robbery after murder» (ληστεία μετά φόνου!).

* Όμως, εκτός από τις Πανελλήνιες εξετάσεις και την εξιχνίαση του εγκλήματος, μέσα στη βδομάδα είχαμε και τα ματς του Ευρωπαϊκού πρωταθλήματος ποδοσφαίρου.

Το σύκο που ήρθε από αλλού, ξανά

Δεν είναι ακόμα εντελώς η εποχή τους, αλλά το άρθρο το ζήτησε τις προάλλες η φίλη μας η Λ., κι έτσι αναδημοσιεύω εδώ, με κάποιες προσθήκες, το παλιό άρθρο του 2011, που έχει στο μεταξύ συμπεριληφθεί και στο βιβλίο μου «Οπωροφόρες λέξεις«.

Εδώ που παραθερίζω, έχει πολλές φραγκοσυκιές, συνήθως στα όρια των χωραφιών. Τα φρούτα αυτά τα αγαπώ πολύ, όχι όμως για τη γεύση τους ή τη δροσιά τους, αλλά επειδή μου θυμίζουν τον παππού μου. Σαν ήμουνα μικρός πέρασα μερικά ευτυχισμένα καλοκαίρια μαζί με τον παππού και τη γιαγιά, όχι στο χωριό –δεν είχαμε– αλλά στο Ξυλόκαστρο και στο Τολό, όπου παραθέριζαν ο παππούς με τη γιαγιά. Λοιπόν, στο Τολό, όπου πήγαν επειδή τα νερά είναι πιο ζεστά λόγω του κλειστού κόλπου, και ο παππούς είχε δισκοπάθεια, απέναντι στο χωριό υπάρχει, αν ξέρετε, ένα μικρό νησάκι, μ’ ένα εκκλησάκι πάνω του.

Το νησάκι αυτό ήταν (και πιθανότατα θα είναι ακόμα) γεμάτο φραγκοσυκιές. Οπότε, κάθε τόσο, ο παππούς, που ήτανε Μανιάτης στην καταγωγή (ή «την καταγωγή», αν επιμένετε), μ’ έπαιρνε και πηγαίναμε στο νησάκι για φραγκόσυκα. Παίρναμε τον βαρκάρη, που γυρόφερνε με τη βάρκα του εκεί πιο πέρα, φωνάζοντας «Ίζολα, ίζολα μπέλα» για να μαζέψει τουρίστες για βόλτα στο νησάκι, και πηγαίναμε στο νησί.

Ένας σουρεαλιστής από την Αμοργό;

Η Αμοργός έχει κερδίσει μια προνομιούχα θέση στη γεωγραφία του ελληνικού σουρεαλισμού αφού έτσι διάλεξε να τιτλοφορήσει την ποιητική του σύνθεση ο Νίκος Γκάτσος. Ωστόσο, ο Γκάτσος δεν καταγόταν από την Αμοργό (αλλά από την Ασέα της Αρκαδίας), οπότε δεν είναι αυτός ο σουρεαλιστής του τίτλου μας.

Εδώ που τα λέμε, ο Γεώργιος Εξαρχόπουλος, διότι γι΄αυτόν πρόκειται να μιλήσουμε σήμερα, δεν είναι καν σουρεαλιστής με την αυστηρή -ίσως και με καμία- έννοια του όρου, κι αν είναι θα είναι avant la lettre, που λένε κι οι Γάλλοι, μιας και ο ποιητής από την Αμοργό έδρασε και πέθανε πολύ πριν εμφανιστεί ο σουρεαλισμός σαν καλλιτεχνικό ρεύμα, πολύ πριν γεννηθεί ο Αντρέ Μπρετόν ή ακόμα και ο πατέρας του Μπρετόν. Να προειδοποιήσω πως οι περισσότεροι που έχουν ασχοληθεί μαζί του, σχεδόν όλοι, τον θεωρούν απλώς παλαβό, ψώνιο, έναν από τους τύπους της παλιάς Αθήνας στα χρόνια του Όθωνα.

Ο Εξαρχόπουλος γεννήθηκε στην Αμοργό γύρω στο 1780 -δεν έχω πρόχειρη εγκυκλοπαίδεια να κοιτάξω να δω αν αναφέρει το ακριβές έτος γεννήσεώς του, και μεταξύ μας δεν ξέρω καν αν έχει αξιωθεί να αποκτήσει λήμμα σε εγκυκλοπαίδεια: αν ήταν να στοιχηματίσω, θα έλεγα πως όχι. Τη χρονολογία που δίνω τη συνάγω από το ότι στα 1803 τον βρίσκουμε ακόλουθο του Κωνσταντίνου Υψηλάντη, ηγεμόνα της Βλαχίας. Στα 1820 φαίνεται πως μυήθηκε στη Φιλικήν Εταιρία και είχε αξιόλογη δράση ως φιλικός. Όταν ξέσπασε η επανάσταση στη Μολδοβλαχία πήρε μέρος στις μάχες του Σκουλενίου και του Δραγατσανίου, όπου τραυματίστηκε. Μετά, κατέβηκε στην επαναστατημένη Ελλάδα. Διάβασα ότι έδωσε την περιουσία του για τον αγώνα. [Προσθήκη: Τα όσα ακολουθούν έχουν ένα σοβαρό λάθος. Όπως επισήμαναν αρκετοί σχολιαστές και τελικά επιβεβαίωσε πέρα από κάθε αμφιβολία φίλος που έχει σχέση με την Αμοργό, στο άρθρο συγχέονται δύο πρόσωπα με το ίδιο ονοματεπώνυμο. Ο αγωνιστής της Επανάστασης Γεώργιος Εξαρχόπουλος του Μάρκου και ο εκκεντρικός ποιητής Γεώργιος Εξαρχόπουλος του Ματθαίου. Ο αγωνιστής ζούσε ακόμα το 1848 αλλά είχε πεθάνει το 1865.]

Έζησε στην Αθήνα στα χρόνια του Όθωνα, και το 1842 εξέδωσε τη μοναδική ποιητική του συλλογή, που θα την παρουσιάσω εδώ σήμερα. Πέθανε στην Αμοργό, μετά το 1856 αλλά πότε ακριβώς δεν ξέρω. Κατά πάσα πιθανότητα, έγραψε και άλλα ποιήματα αλλά δεν ξέρω αν σώζονται. Δεν αποκλείεται κάποια από όσα αποδίδονται σε αυτόν να είναι φτιαχτά, όχι δικά του.

Τα μπράτη, μια υπόθεση για την ετυμολογία της λέξης

Το άρθρο που ακολουθεί μού το έστειλε ο φίλος Βασίλης Ορφανός, που μελετάει εδώ και χρόνια την κρητική διάλεκτο και μάλιστα ετοιμάζει κι ένα λεξικό με τα τουρκικά της δάνεια. Όπως αναφέρει κι ο ίδιος, την αφορμή την πήρε από ένα παλιό άρθρο του ιστολογίου, στο οποίο είχε γίνει μνεία της λέξης αυτής, που ακούγεται (ή ακουγόταν) και στην Αμοργό.

Ο Βασίλης Ορφανός διατυπώνει μια υπόθεση για την ετυμολογία της λέξης. Ομολογώ ότι την κρητική διάλεκτο δεν την έχω μελετήσει τόσο που να μου επιτρέπεται να έχω γνώμη, αλλά βάσει γενικών αρχών η εκδοχή του δεν με πείθει -ο λόγος είναι ότι σπάνια μια λέξη με βασική «πονηρή» σημασία προσλαμβάνει και άλλες σημασίες μη αισχρές, συνήθως γίνεται το αντίθετο, μια γενική λέξη (πράμα, ας πούμε) παίρνει και μιαν πονηρή σημασία. Ωστόσο, αυτό δεν ακυρώνει την αξία του άρθρου, που -πέρα από τα ετυμολογικά- είναι μια πλήρης μελέτη, πολύ καλογραμμένη και τεκμηριωμένη, υπόδειγμα για ανάλογες εργασίες. Σημειώστε άλλωστε ότι και ο ίδιος ο συντάκτης έχει αμφιβολίες για την υπόθεσή του.

Μια υπόθεση για την ετυμολογία της λέξης (α)μπράτη (τα)

(Γράφτηκε με αφετηρία συζήτηση στο ιστολόγιο του Νίκου Σαραντάκου για τη λέξη μπράτη, από ένα κατάλογο με σπάνιες λέξεις από την Αμοργό, που του είχε στείλει ο φίλος του ιστολογίου που υπογράφει ως Αρκεσινεύς και ο οποίος ετυμολογεί με ερωτηματικό τη λέξη από το αρχ. πρατός (< πέρνημι ‘εξάγω πράγματα προς πώληση’). Ευχαριστώ θερμά τον  οικοδεσπότη του ιστολογίου που δέχτηκε πρόθυμα να φιλοξενήσει το κείμενό μου. Ευχαριστώ προκαταβολικά και καθέναν που θα ήθελε να σχολιάσει το γραφτό μου, ιδίως ως προς τον έλεγχο της ετυμολογίας που προτείνω. Με την ευκαιρία: Καλή Χρονιά σε όλους!)

Στην Κρήτη χρησιμοποιούμε τη λέξη πράμα με τις εξής σημασίες (μόνο στην πρώτη μπορεί να χρησιμοποιηθεί και στον πληθυντικό) :
1. πράγμα, αντικείμενο: Ποτέ μου δεν πρικαίνομαι όντε θα χάσω πράμα, γιατί ποτέ τα πράματα αθρώπους δεν εκάμα(ν) (παλιά μαντινάδα).

2. κάτι: ― Ίντα θές; Θές πράμα; (εδώ μου θυμίζει το παλιό γαλλ. rien).

3. τίποτε: (Απάντηση στο προηγούμενο) ―Όι, πράμα δε θέλω (και εδώ βεβαίως το σύγχρονο rien).

4. περιουσία, κατ’ εξοχήν η αγροτική.  Με τη σημ. αυτή στην παροιμία Το πράμα μου είναι καλό και δεν παρακαλώ, που ισοδυναμεί με τις πανελλήνιες Έχει κι αλλού πορτοκαλιές (που κάνουν πορτοκάλια) ή Το μοναστήρι να ’ν’ καλά (και καλογέροι χίλιοι). Λέγεται κατά περίσταση και ως σεξουαλικό υπονοούμενο, διότι η λ. πράμα

5. «μεταφ. σημαίνει το γυναικείον αιδοίον» (γράφει ο Πάγκαλος (Δ 573), αλλά αλλού (Β 416) την έχει και ως συνώνυμο του πέους) ή «τα γεννητικά όργανα ανθρώπων και ζώων» (Κριτσωτάκης) (έτσι την ξέρω κι εγώ, αλλά αν αναφερόμαστε σε αρσενικό, δηλώνει το πέος).

Θυμούμαι που είχαμε στο χωριό μια γειτόνισσα με τσουχτερή γλώσσα. Όταν άκουγε κάποιον/α να μιλάει με   κομπασμό για το πράμα του/της, δηλ. την περιουσία του/της, έλεγε μέσα από τα μουστάκια της (διότι είχε!) την κατάρα: «Μoυρνιά!». Η σιβυλλική κατάρα γίνεται αμέσως διαφανής, αν σκεφτούμε ότι η γειτόνισσα έδινε στη λ. πράμα τη σημασία ‘γεννητικά όργανα’, ενώ έπαιζε με τη λ. μουρνιά, που εκτός από ‘μουριά’ σημαίνει επίσης ‘καρκίνος του δέρματος’: Μουρνιά να φυτρώξει στο πράμα σου!  (Καλοσύνη όμως, ε;)

Αμοργιανές λέξεις, μέρος δεύτερο

Πριν από αρκετούς μήνες, σχεδόν ένα χρόνο, είχα δημοσιεύσει ένα άρθρο με κάμποσες σπάνιες λέξεις από την Αμοργό, που μου τις είχε στείλει ο φίλος μας ο Αρκεσινεύς, σε μια ηλαλληλογραφία μας που ξεκίνησε με αφορμή το βιβλίο μου “Λέξεις που χάνονται“. Εκείνο το άρθρο ήταν το πρώτο μέρος από τις λέξεις (με αλφαβητική σειρά) του Αρκεσινέα, και είχε τίτλο «από το αγκίνιο στο κούσουλο», επειδή αυτές ήταν η πρώτη και η τελευταία λέξη του άρθρου. Είχα αναγγείλει βέβαια το δεύτερο μέρος, αλλά ήθελα να περάσει ένα διάστημα πρώτα, μετά ο Αρκεσινέας έφυγε για το νησί του, ύστερα το άφησα εγώ, κι έτσι κοντεύει να κλείσει χρόνος -τελειώσαν όμως τα ψέματα, σήμερα ανεβάζω τις υπόλοιπες αμοργιανές λέξεις, που πηγαίνουν από το μανάρι στο χωματομαξέλαρο. Θα μπορούσα να βάλω κι αυτό τον τίτλο, άλλωστε.

Παραθέτω στα επόμενα το δεύτερο μέρος από το γλωσσάρι. Οι λέξεις είναι βέβαια αμοργιανές, αλλά θα με ενδιέφερε αν τις ξέρετε και αν ακούγονται και σε άλλες περιοχές. Σε μερικές, λίγες, λέξεις έχω βάλει στο τέλος κάποια δικά μου σχόλια, με πλάγια και με την ένδειξη ΝΣ.

μανάρι (το)  συνεκδ.  το μαχαίρι  που σφάζει το αρνί.   παροιμία: Της τύχης τα μελλούμενα μανάρι δεν τα κόβει.

μαντελάς (ο), οι μαντελάδοι  <ιταλ. mantella (μανδύας)  το σκιάχτρο.   Παροιμία: Από τ’ Αγι’ Αντωνιού το βράδυ που γίνονται οι μαντελάδοι.

μαμουζάδες (οι)  οι  γαλότζες

μαρτακούδι (το)  το μανουσάκι, ζαμπάκι  (Narcissus serotinus)   Εζήτηξέ μου την γαμπρός και του ’δωκα την κόρη σα μαρτακούδι άγριο στους κάμπους  και στα όρη.

μαρτίνικα (τα)   κυρίως στον πληθ.   τα  λίγα (έως 15-20) κατσίκια ή πρόβατα που  κατέχει μια οικογένεια.

μειογγίσι (το)  άκλιτο  λίγο, με το σταγονόμετρο   Με το μειογγίσι το βάζει το λάδι στο φαΐ, το λυπάται!

μέλ(λα) (η) <μέλας  1.η χιονίστρα 2.η πέτσα που σχηματίζεται σε βρασμένο γάλα, η κρούστα

μινόρι (το)  <minor;  μικρός συνοικισμός από (3-4)  κατοικιές (=αγροκατοικίες)  μακριά από το οργανωμένο χωριό. Η κατοικιά προϋποθέτει  φούρνο, στάβλους για τα ζώα, αχερόσταβλο, κοτέτσι, γιστέρνα,  περγαλίδια, αλώνι.

Τα σερί είναι για να σπάνε

Σερί είναι επίρρημα που σημαίνει «στη σειρά, συνεχώς, χωρίς διακοπή»: Δούλεψα δώδεκα ώρες σερί, ξεθεώθηκα! Το σερί είναι και ουσιαστικό, για μια ενέργεια που επαναλαμβάνεται χωρίς διακοπή: Με ένα σερί δώδεκα πόντων στα πέντε πρώτα λεπτά της τρίτης περιόδου, ο Παναθηναϊκός γύρισε το παιχνίδι. Το «σερί δώδεκα πόντων» σημαίνει φυσικά ότι η ομάδα πέτυχε δώδεκα συνεχόμενους πόντους χωρίς να δεχτεί κανέναν. Βέβαια, κάποτε θα βάλει καλάθι κι ο αντίπαλος: τα σερί είναι για να σπάνε.

Στο slang.gr βρίσκω καταγραμμένη την έκφραση το πάω σερί που σημαίνει ότι βγαίνω έξω το βράδυ και το τραβάω ως το πρωί, και χωρίς να κοιμηθώ πηγαίνω κατευθείαν στη δουλειά ή στο μάθημα ξενύχτης. Πρόκειται για έκφραση της νεανικής αργκό βέβαια, διότι μετά τα τριάντα αυτά τα πράγματα ευκολότερα λέγονται παρά γίνονται, τουλάχιστον συχνά. Και πάλι στο σλανγκρ βρίσκω ότι σερίφης, μεταξύ άλλων, είναι εκείνος ο οποίος το έχει πάει σερί.

Το σερί είναι δάνειο από τα γαλλικά, όπου série είναι η σειρά. Η γαλλική λέξη ανάγεται στο λατινικό series και στο ρήμα sero (συνδέω, πλέκω, συνάπτω). Αυτό θα έλεγε κανείς ότι είναι δάνειο από το ελλ. σειρά, ή έστω ότι οι δυο λέξεις συγγενεύουν, αλλά τα ετυμολογικά λεξικά δεν βρίσκουν σύνδεση της σειράς με το series, παρόλο που είναι συνώνυμα, κι έτσι το σερί δεν είναι αντιδάνειο.

Από τον αγκίνιο στο κούσουλο και άλλες αμοργιανές λέξεις

Πριν από καμιά πενηνταριά μέρες είχα παρουσιάσει ένα άρθρο, βασισμένο σε ηλεμήνυμα του φίλου μας του Αρκεσινέα, στο οποίο εξετάζονταν μερικά από τα 366 λήμματα του βιβλίου μου «Λέξεις που χάνονται«, που χρησιμοποιούνται, ενδεχομένως με διαφορετική σημασία, στην Αμοργό. Στο τέλος εκείνου του άρθρου είχα υποσχεθεί να επανέλθω με άλλες λέξεις από την Αμοργό, μια και ο φίλος μας είχε στείλει κι άλλο ηλεμήνυμα. Επειδή όμως οι καινούργιες αυτές λέξεις είναι πολλές, σήμερα θα παρουσιάσω το πρώτο μισό από το άρθρο του φίλου μας. Τις λέξεις τις λέω «αμοργιανές» επειδή είναι από την Αμοργό, αν και βέβαια κάποιες από αυτές θα ακούγονται και σε άλλα μέρη (και περιμένω από εσάς να μου πείτε αν και ποιες ξέρετε). Ο τίτλος προέκυψε από την πρώτη και την προτελευταία λέξη του καταλόγου μας. Οι δικές μου ελάχιστες προσθήκες είναι με πλάγια μετά το κάθε λήμμα.

αγκίνιος -α,-ο   ανέπαφος, άθιχτος, ανέγγιχτος  Από παραμύθι:  Θα πάρεις μαζί σου και το σκυλάκι και το κατθάκι και θα τα φέρεις χορτάτα και το ψωμί αγκίνιο. Προέρχεται από το ρήμα γκινιάζω < εγκαινιάζω.

και γκινιάζω: αρχίζω,ξεκινώ κάτι για πρώτη φορά, χρησιμοποιώ κάτι για πρώτη φορά λ.χ. γκινιάζω το κουρούπι με το κρασί ή το λάδι, γκινιάζω το άλετρο, ένα εργαλείο.

ακνιάζω  1. (για φρούτα)  ωριμάζω, είμαι ώριμος    άκνιασαν τα σύκα 2.(για ανθρώπους)  πλησιάζω  σιγά σιγά στο θάνατο  ακνιασμένος είναι  πιο 3. έτοιμος  ακνιασμένο είναι  (το σίδερο στη φωτιά  για να το επεξεργαστεί ο γύφτος ή το σπυρί για να γίνει οποιαδήποτε επέμβαση). Έχει προταθεί <αρχ.  ακμαίος  (για καρπούς: ώριμος)    Το επίθετο άκνιος, -α, -ο

Σύμφωνα με το ΙΛΝΕ, πρόκειται για το άκνιος < άκναιος < ακμαίος

Λέξεις που (δεν) χάνονται από την Αμοργό

Από τότε που κυκλοφόρησε, τέλη Νοεμβρίου 2011, το βιβλίο μου «Λέξεις που χάνονται», έχω πάρει κάμποσα γράμματα ή ηλεμηνύματα που πολύ μ’ έχουνε χαροποιήσει επειδή προσφέρουν αναπληροφόρηση (φίντμπακ ελληνικά) από φίλους που διάβασαν το βιβλίο, δηλαδή σχολιάζουν κάποιες από τις 366 λέξεις του, συνήθως αναφέροντας πώς λέγεται και ποια σημασία έχει η τάδε ή η δείνα λέξη στα δικά τους μέρη. Όχι σπάνια, το γράμμα των φίλων είναι εκτεταμένο και θίγει αρκετά ζητήματα, οπότε αξίζει να παρουσιαστεί κι εδώ, όπως σε αυτό το παράδειγμα ή οδηγεί σε παρουσίαση άλλων λέξεων όπως κάναμε πρόσφατα με τις λιμνιώτικες λέξεις. Το σημερινό άρθρο είναι κι αυτό βασισμένο σε ένα τέτοιο ηλεμήνυμα που μου έστειλε φίλος από την Αμοργό. Παρουσιάζω λήμματα του βιβλίου που σχολίασε ο φίλος, σε αλφαβητική σειρά. Σε αγκύλες βάζω τη βασική σημασία κάποιων λέξεων και σε παρένθεση στο τέλος έχω κάποια δικά μου σχόλια.

Αλλά να μου επιτρέψετε ένα (αυτο)διαφημιστικό διάλειμμα: Σήμερα στις 4 μ.μ. μπορείτε να με ακούσετε προσκαλεσμένο στην ζωντανή ηλεκπομπή του Δημήτρη Φύσσα «Πολιτική και τέχνη«, η οποία παρουσιάζεται κάθε Τρίτη από το ηλεραδιόφωνο της Athens Voice, κλικάροντας εδώ. Μετά το τέλος της εκπομπής, θα βάλω τον σύνδεσμο προς το αρχείο ήχου της. Και μετά τις διαφημίσεις, προχωράμε στις αμοργιανές λέξεις:

Αγκλιά [δοχείο για μετάγγιση υγρού]: Μόνο αγκλούπι (και αγκλούπα) από φλασκιά. Σε  δίστιχο που πρέπει να είναι ενταγμένο σε παραμύθι που έχει  ξεχαστεί υπάρχει το παράπονο αρχοντοπούλας:

Να  ’μουν του βοσκού ραβδί, ν’ αντιλάλου στο μαντρί,
να ’πινα με την αγκλούπα κι όχι με την ασημένια κούπα.

Το σύκο που ήρθε απ’ αλλού

 

Καιρό τώρα είχα σκοπό να γράψω για τα φραγκόσυκα –το είχα υποσχεθεί κιόλας παλιότερα- αλλά κάτι το ένα, κάτι το άλλο, το ανέβαλλα. Μέχρι που τις προάλλες, στη συζήτηση του άρθρου για το κυδώνι, έγιναν αρκετά ωραία σχόλια για τα φραγκόσυκα, που θα ήταν κρίμα να μένουν σε ξένο σπίτι. 

Οπότε, θα μιλήσουμε για τα φραγκόσυκα. Εγώ τα φραγκόσυκα τα αγαπώ όχι για τη γεύση τους ή τη δροσιά τους, αλλά επειδή μου θυμίζουν τον παππού μου. Σαν ήμουνα μικρός πέρασα μερικά ευτυχισμένα καλοκαίρια μαζί με τον παππού και τη γιαγιά, όχι στο χωριό –δεν είχαμε– αλλά στο Ξυλόκαστρο και στο Τολό, όπου παραθέριζαν ο παππούς με τη γιαγιά (παρένθεση γλωσσική: τέλεια και τρισχιλιετής η ελληνική, αλλά λέξη για το ζευγάρι δεν έχει, όπως άλλες γλώσσες, π.χ. grand-parents· θα πεις «παππούδες» και θ’ αδικήσεις τη γιαγιά). Λοιπόν, στο Τολό, όπου πήγαν επειδή τα νερά είναι πιο ζεστά λόγω του κλειστού κόλπου, και ο παππούς είχε δισκοπάθεια, αν ξέρετε, υπάρχει απέναντι στο χωριό ένα μικρό νησάκι, μ’ ένα εκκλησάκι πάνω του.