Ο τίτλος του άρθρου, όπως θα το καταλάβατε, είναι υπαινιγμός στην κλασική ταινία γουέστερν «Το τρένο θα σφυρίξει τρεις φορές», ταινία του 1952 σε σκηνοθεσία του Φρεντ Τσίνεμαν, με τον Γκάρι Κούπερ και τη Γκρέις Κέλι, ένα ασπρόμαυρο γουέστερν που μπορεί να ιδωθεί και σαν πολιτική αλληγορία και καταγγελία του μακαρθισμού… αλλά το ιστολόγιο δεν έχει επιδόσεις στον κινηματογράφο, ο καθένας στο είδος του κι εμείς πιο πολύ με τη γλώσσα ασχολούμαστε, οπότε αφήνουμε την ταινία για τους σινεφίλ και τους κριτικούς, κι εμείς εστιαζόμαστε στον τίτλο της ταινίας, τίτλο που έχει γράψει τη δική του πορεία κι έχει γίνει παροιμιώδης κατά κάποιο τρόπο, αφού συχνά-πυκνά βλέπει κανείς άρθρα στις εφημερίδες με υπαινιγμούς στον τίτλο της παλιάς αυτής ταινίας, αλλά και έχει δώσει, παρωδούμενος, τον τίτλο στην επιθεώρηση «Το τρέντυ θα χτυπήσει τρεις φορές«. Όμως, το τρένο σφυρίζει τρεις φορές στον ελληνικό τίτλο της ταινίας. Ο πρωτότυπος τίτλος είναι High noon, που θα πει «ντάλα μεσημέρι» ή «καταμεσήμερο», όπως βλέπετε και στην εικόνα αριστερά.
Δεν ξέρω τα δικά σας γούστα, αλλά ο ελληνικός τίτλος μού φαίνεται πολύ καλύτερος. Θα μου πείτε, και με το δίκιο σας, ότι κατά ένα μέρος αυτό οφείλεται στη συνήθεια και στην εξοικείωση, αλλά και πάλι εξακολουθώ να τον βρίσκω καλύτερο ή, τουλάχιστον, πολύ πετυχημένο. Παραδέχομαι βέβαια ότι τον αγγλικό τίτλο τον έμαθα αργότερα από τον ελληνικό (που τον είχα ακούσει πριν δω την ταινία). Στις μέρες μας συνηθίζεται να παρατίθενται οι δυο τίτλοι, αγγλικός κι ελληνικός, πλάι πλάι, κι έτσι φαντάζομαι ότι οι περισσότεροι έχουν επίγνωση της μεταφραστικής αναντιστοιχίας. Μάλιστα, όταν το 2000 κυκλοφόρησε μια κωμική ταινία με στοιχεία γουέστερν και κουνγκ φου και τίτλο Shanghai noon, λογοπαίγνιο με το High noon, ο ελληνικός τίτλος μετέφερε το λογοπαίγνιο, αφού ήταν «Ο Κινέζος θα χτυπήσει τρεις φορές«.
Κι άλλες φορές ο ελληνικός τίτλος, που δεν είναι πιστή μετάφραση του αγγλικού, φαίνεται πιο πετυχημένος -για παράδειγμα, συγκρίνετε το «Φράουλες και αίμα», τίτλο που ξαναέγινε επίκαιρος με τις ματωμένες φράουλες της Μανωλάδας, με το κάπως ξερό ή πεζό «The Strawberry Statement».
Η μεταφραστική αναντιστοιχία έχει γεννήσει και μερικές γουστόζικες ιστορίες. Ο μεταφραστής Ανδρέας Παππάς είχε γράψει για την ταινία Splendor in the grass του Ελία Καζάν, που παίχτηκε στα ελληνικά με τίτλο «Πυρετός στο αίμα»: Ένας συμμαθητής μου, λοιπόν, που είχε προσέξει τον αγγλικό τίτλο βλέποντας την ταινία, υπερήφανος για τους ορίζοντες της αγγλομάθειας που ανοίγονταν μπροστά του, μας είχε πει: «Ρε σεις, το ξέρατε ότι ο πυρετός είναι splendor και το αίμα grass;».
Στην τελευταία περίπτωση, ο αγγλικός τίτλος είναι παρμένος από στίχο του Wordsworth, που ασφαλώς κάτι θα έλεγε στον καλλιεργημένο αγγλόφωνο θεατή. Για τον Έλληνα, που δεν έχει τέτοια εξοικείωση, η αναφορά θα είχε χαθεί ακόμα κι αν ο τίτλος μεταφραζόταν πιστά.
Αυτό μου θυμίζει έναν μεταφρασμένο ελληνικό τίτλο για τον οποίο έχω γκρινιάξει στο παρελθόν, παρόλο που αναγνωρίζω πως ο τίτλος του βιβλίου είναι εκδοτικό προνόμιο. Ένα από τα ιστορικά αστυνομικά βιβλία του Peter Tremayne, όπου πρωταγωνιστεί η Ιρλανδέζα μοναχή Φιντέλμα, έχει τον αγγλικό τίτλο Suffer little children. Αυτό είναι παρμένο από την αγγλική μετάφραση των Ευαγγελίων και αντιστοιχεί στο ελληνικό Άφετε τα παιδία. Είχε έτοιμον ωραίο τίτλο ο εκδότης, βαρύ και τριζάτο, κι όμως προτίμησε να τιτλοφορήσει την ελληνική μετάφρασή του «Η καταδίωξη των μικρών διαδόχων», επιλογή εντελώς αξιοθρήνητη κατά την ταπεινή μου γνώμη, όχι επειδή δεν είναι πιστή μετάφραση αλλά επειδή μαρτυράει το κλειδί του έργου και χαλάει όλο το μυστήριο, διότι στο βιβλίο εμφανίζονται κάτι μαυρομάλλικα παιδιά που φοβούνται και τον ίσκιο τους, και που τελικά αποδεικνύεται πως είναι διάδοχοι του θρόνου και κάποιος θέλει να τα σκοτώσει… μυστικό που φανερώνεται στον Έλληνα αναγνώστη ήδη από τον τίτλο, αυτογκόλ από τ’ αποδυτήρια που λέμε, όπως σε μια παλιάν ελληνική κωμωδία όπου ο Νίκος Σταυρίδης παίζει (με περούκα) τη θεία του ήρωα, που είναι συγγραφέας αστυνομικών βιβλίων, που το βιβλίο της σημείωσε παταγώδη αποτυχία επειδή είχε τίτλο «Δολοφόνος ήταν ο γιατρός».
Εκδοτικό προνόμιο ο τίτλος, είπαμε, οπότε συγχωρείται να μην αποτελεί πιστή μετάφραση του πρωτοτύπου, αλλά όχι κι έτσι. Κι άλλες φορές έχω γκρινιάξει για τίτλο, όπως ας πούμε σ’ ένα διήγημα του Τσάντλερ, με τον πρωτότυπο τίτλο Finger man, παναπεί καταδότης (και ο Μάρλοου στο διήγημα αυτό έχει πράγματι καταθέσει εις βάρος ενός κακοποιού, άρα είναι καταδότης στα μάτια του), το οποίο στην ελληνική του μετάφραση έγινε «Χρυσοδάκτυλος», που το βρήκα εντελώς παραπλανητικό.
Μπορεί βέβαια να παρατηρήσει κανείς ότι μερικοί μεταφρασμένοι τίτλοι έχουν εσκεμμένα γίνει λίγο πιο πιασάρικοι στη μετάφρασή τους. Για παράδειγμα, σε ένα από τα βιβλία της Φιντέλμας, που ανέφερα πιο πάνω, αστυνομικό πάλι, το Valley of the Shadow, θέλοντας ο εκδότης και μη θέλοντας ο μεταφραστής έχει αποδοθεί «Κοιλάδα του θανάτου». Είπαμε, ο εκδότης βάζει τα λεφτά του, έχει λόγο στην επιλογή του τίτλου, άλλωστε κρίνεται. Παρόμοια, ένα από τα βιβλία της σειράς του Χάρι Πότερ, θαρρώ το προτελευταίο, Harry Potter and the Half-blood Prince, αρχικά είχε αποδοθεί «Ο Χάρι Πότερ και ο πρίγκιπας του αίματος», αλλά τελικά, αφού πολλοί διαμαρτυρήθηκαν (κι εγώ μαζί τους) στο βιβλίο προκρίθηκε ο τίτλος «ΧΠ και ο ημίαιμος πρίγκιψ», σαφώς καλύτερος κατά τη γνώμη μου.
Αλλά, όπως ξαναείπα, σε πολλές περιπτώσεις συγχωρείται ή ακόμα και επιβάλλεται η μη πιστή απόδοση του τίτλου. Για το λόγο αυτό, όχι απλώς διαφωνώ ριζικά αλλά και θεωρώ άσχετον με τη μετάφραση τον αγγλομαθή που κατάρτισε το «τοπ-10 των χειρότερων μεταφράσεων τίτλων ταινιών«, όπου περιλαμβάνει πολλές αποδόσεις που εγώ τις θεωρώ ευρηματικές. Σας προσκαλώ μάλιστα να αναφέρετε κι άλλες περιπτώσεις ταινιών που ο τίτλος τους δεν αποτελεί πιστή μετάφραση του πρωτοτύπου.
Πρέπει όμως πρώτα να απαντήσω στο ερώτημα του δικού μου τίτλου, «Ποιος έκανε το τρένο να σφυρίζει τρεις φορές». Διότι, πρέπει να το πω, παρόλο που σε κάποιο παλιό μου άρθρο είχα παινέψει τον ανώνυμο Έλληνα εισαγωγέα του The Strawberry Statement για την ευρηματικότητά του που μας χάρισε το έξοχο «Φράουλες και αίμα», τελικά αποδεικνύεται ότι ο έπαινος (ή η κατακραυγή, αν δεν συμφωνείτε με τη γνώμη μου) ανήκει στον Γάλλο εισαγωγέα, διότι στα γαλλικά η ταινία κυκλοφόρησε ως Des fraises et du sang, και είναι μάλλον βέβαιο ότι εμείς από τους Γάλλους το πήραμε, και όχι οι Γάλλοι από εμάς. Από τα γαλλικά πήραμε και τους άλλους δύο τίτλους που ανάφερα στην αρχή: La Fièvre dans le sang είναι ο γαλλικός τίτλος της ταινίας του Καζάν (απ’ όπου κι ο δικός μας Πυρετός στο αίμα), ενώ η ταινία του Τσίνεμαν στα γαλλικά είναι Le train sifflera trois fois κι έτσι βρίσκουμε και την απάντηση στο ερώτημα «ποιος έκανε το τρένο να σφυρίζει τρεις φορές».
Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις μεταφραστικής αναντιστοιχίας σε αγγλικό τίτλο, δεν υπάρχει ταύτιση με τη γαλλική κόπια. Έτσι, το χιτσκοκικό Rear Window κυκλοφόρησε στα ελληνικά ως Σιωπηλός μάρτυρας, ενώ ο γαλλικός τίτλος (αλλά και ο γερμανικός, ο ιταλικός και όσοι άλλοι κοίταξα) ακολουθούν περίπου τον αγγλικό. Για να πω την αλήθεια, δεν θεωρώ φοβερά πετυχημένο τον ελληνικό τίτλο, μια χαρά θα μπορούσε να μεταφραστεί ο πρωτότυπος.
Αντίθετα, σε μιαν άλλη χιτσκοκική ταινία, το άχαρο Νorth by Northwest του πρωτοτύπου πολλοί το αποφύγανε, ο καθένας με τον τρόπο του. La Mort aux trousses (ο θάνατος στο κατόπι ή κάτι τέτοιο) στα γαλλικά, Der unsichtbare Dritte (ο αόρατος τρίτος) στα γερμανικά, Intrigo internazionale στα ιταλικά και παρόμοιο στα πορτογαλικά, Στο τελευταίο λεπτό (ή κάτι τέτοιο) στα σουηδικά, Ανθρωποκυνηγητό (ή κάτι τέτοιο) στα δανέζικα, και βέβαια το μεγαλειώδες «Στη σκιά των τεσσάρων γιγάντων» στα ελληνικά, που δεν βρίσκω να υπάρχει αλλού αντίστοιχό του.
Οπότε, ίσως θα έπρεπε να βάλω στο άρθρο τον τίτλο «Ποιος κάθισε στη σκιά των τεσσάρων γιγάντων».
Οπότε, μετά το μπάνιο; Μετά το μπάνιο, κάνουμε ντουζ -ή μάλλον, εγώ κάνω ντουζ. Εσείς τι κάνετε; Δεν εννοώ αν κάνετε αφρόλουτρο, σάουνα, τζακούζι ή παραδοσιακό αγγλικό μπάνιο στη μπανιέρα. Ντουζ θα κάνετε κι εσείς. Εννοώ πώς το λέτε; Ντους ή ντουζ;
Επειδή είχα κανονίσει μια συνάντηση, ανάβαλα για μιαν ακόμα φορά το σχέδιο που έχω να ανέβω πάνω στους πύργους της εκκλησίας, να δω το Παρίσι από ψηλά -κάτι λέγαμε για τις ανεκπλήρωτες επιθυμίες προχτές.
Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία 