50 -άζ

Τις προάλλες, εκεί που συζητούσαμε για χρώματα, ο φίλος μας ο Σταύρος, χαριτολογώντας, είπε ότι αναγνωρίζει καμιά δεκαριά βασικά χρώματα μονάχα και όχι αποχρώσεις με δυσδιάκριτες διαφορές μεταξύ τους όπως βεραμάν, γκρενά, σομόν, τιρκουάζ ή… ντεμπραγιάζ.

Κι αυτό μου έδωσε την ιδέα να μαζέψουμε στο σημερινό άρθρο τις λέξεις που έχουν μπει στο ελληνικό λεξιλόγιο και έχουν την κατάληξη -άζ.

Στη συντριπτική πλειοψηφία (ή πλειονότητα, αν είστε από την άλλη φράξια) πρόκειται για δάνεια από τη γαλλική γλώσσα που αντιστοιχούν σε γαλλικές λέξεις με το επίθημα -age, με το οποίο φτιάχνονται ουσιαστικά από άλλα ουσιαστικά ή από ρήματα, και δηλώνουν συχνά σκοπό ή αποτέλεσμα, σε κάποια αντιστοιχία με το αγγλικό -ing. Και ένας χρήσιμος κανόνας για όσους μαθαίνουν γαλλικά είναι ότι όλες οι λέξεις με το επίθημα -age είναι αρσενικού γένους (προσοχή όμως γιατί μπορεί μια λέξη να τελειώνει σε -age αλλά να μην έχει το επίθημα, π.χ. page, η σελίδα, που είναι θηλυκού γένους).

Υπάρχουν όμως και λέξεις ελληνικές σε -άζ που προκύπτουν με άλλο τρόπο. Για παράδειγμα, το τιρκουάζ του παραδείγματος του Σταύρου είναι πάλι γαλλικό δάνειο αλλά από το γαλλ. turquoise, όχι από λέξη σε -age. Όσες λοιπόν λέξεις δεν προέρχονται από λέξη σε -age τις σημειώνω με αστερίσκο και δηλώνω από πού προέρχονται.

Κάποιοι συνηθίζουν τις λέξεις αυτές (ή, κάποιες από αυτές τις λέξεις) να τις προφέρουν με παχύ ζ, όπως προφέρονται στα γαλλικά -θυμάμαι μια γνωστή δημοσιογράφο (αν προκληθώ, θα την κατονομάσω) να προφέρει «μοντάge», που εμένα μου φαίνεται αστείο και εξεζητημένο. Στα ελληνικά, προφέρουμε ελληνικά!

Καταγράφω 50 λέξεις που έχουν λεξικογραφηθεί, στο ΛΚΝ ή στον Μπαμπινιώτη, καθώς και μερικές δικές σας προτάσεις σε ένα άρθρο που είχαμε βάλει πρόπερσι με 666 λέξεις γαλλικής προέλευσης. Το Αντίστροφο λεξικό έχει 62 λέξεις σε -άζ αλλά καταγράφει και μερικές πολύ σπάνιες (π.χ. πεϊζάζ, ρενσάζ).

Αξιοπρόσεκτο είναι πως οι περισσότερες από αυτές τις λέξεις δεν έχουν εξελληνισμένο τύπο σε -άζι. Βρίσκει κανείς βέβαια γκαράζι ή αμπραγιάζι και μερικά ακόμα, αλλά σπάνια. Πράγματι, οι περισσότερες λέξεις του ΛΚΝ σε -άζι είναι τουρκικής προέλευσης (αγιάζι, μαράζι κτλ.) και μόνο δύο γαλλικές: γκάζι και γρανάζι, που όμως δεν έχουν τύπους «γκαζ» (εντάξει, υπάρχει, αλλά πολύ σπάνια) ή ανγκρανάζ (διότι το γρανάζι προέρχεται από το engranage). Δηλαδή, οι γαλλικές λέξεις έμειναν σε γενικές γραμμές ασυμμόρφωτες και δεν έδωσαν προσαρμοσμένους τύπους σε συχνότητα που να λεξικογραφείται -στον κατάλογο που ακολουθεί μόνο το «σενάζι» είναι η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα.

Σε λόγιο εξελληνισμό έχουμε το «εμβαλλάγιον», που το έχουμε συζητήσει και παλιότερα στην ορολογία των φαρμακοποιών.

Όπως είπα, με αστερίσκο σημειώνω στον κατάλογο τις λέξεις που δεν προέρχονται από επίθημα -age ή και που δεν έχουν γαλλική προέλευση (πιάζ, τζαζ) ενώ μια ειδική περίπτωση είναι το σπικάζ, που φτιάχτηκε στα ελληνικά, από το αγγλ. speak και το επίθημα -άζ ως αυτονομημένο πλέον. Δεν υπάρχει λέξη speakage στα γαλλικά, ενώ ο αγγλικός όρος είναι voice-over. Αν ξέρετε άλλη τέτοια περίπτωση, πολύ θα με ενδιαφέρει.

Ιδού λοιπόν οι 50 λέξεις σε -άζ. Συμπληρώστε ελεύθερα, μήπως και φτάσουμε τις 100.

1. αβαντάζ
2. αμπαλάζ
3. αμπραγιάζ
4. αρμπιτράζ
5. βερνισάζ
6. βιράζ
7. βολτάζ
8. γκαράζ
9. εταλονάζ
10. καμουφλάζ
11. καμποτάζ
12. κολάζ
13. κορσάζ
14. μακιγιάζ
15. μασάζ
16. μιξάζ
17. μοντάζ
18. μπαράζ
19. μποϊκοτάζ
20. μπρικολάζ
21. ντεκαπάζ
22. ντεκουπάζ
23. ντεμακιγιάζ
24. ντεμαράζ
25. ντεμπραγιάζ
26. ντρενάζ
27. πατινάζ
28. πετρογκάζ * από πετρο- + γαλλ. gaz
29. πιάζ * από τουρκ. piyaz
30. πλαζ * από γαλλ. plage, αντιδάνειο, όχι με επίθημα
31. πλακάζ
32. πορτ-μπαγκάζ
33. ρεπεσάζ
34. ρεπορτάζ
35. ροντάζ
36. σακ βουαγιάζ
37. σαμποτάζ
38. σενάζ(ι)
39. σπικάζ
40. τατουάζ
41. τζαζ * από αγγλ. jazz
42. τιράζ
43. τιρκουάζ * από γαλλ. turquoise
44. τονάζ
45. τριάζ
46. υδρομασάζ
47. φραμπουάζ
48. φωνομοντάζ
49. φωτομοντάζ
50. φωτορεπορτάζ

Κάποιες από τις λέξεις του καταλόγου απηχούν παλιότερες εποχές κυριαρχίας της γαλλοφωνίας και σήμερα υποχωρούν μπροστά στους αγγλικούς όρους, όπως το εταλονάζ που είναι όρος της φωτογραφικής. Θυμάμαι άλλωστε κι έναν διάλογο σε πρωινάδικο, με μία νεαρή που σπούδαζε makeup artist.

Πώς το λένε στα ελληνικά αυτό που σπουδάζεις; ρώτησε η παρουσιάστρια. Μακιγιάζ, απάντησε εκείνη. Και είχε δίκιο.

Κλεινουμε με το κατάλληλο για την περίσταση τραγούδι.

Advertisement

Απαυδημός

Απαυδημός. Να μια λέξη που δεν την έχει κανένα (νομίζω) από τα μεγάλα λεξικά μας: ούτε τα καινούργια, ούτε του Παπύρου, ούτε του Δημητράκου που υποτίθεται πως έχει «όλη» την ελληνική, μόνο το Αντίστροφο την έχει, που πρέπει να διαθέτει το πληρέστερο λημματολόγιο, αλλά δεν δίνει σημασίες· και βέβαια την έχει ο βασιλιάς των ελληνικών λεξικών, το ελληνοαγγλικό λεξικό του Γεωργακά. Βασιλιάς χωρίς θρόνο, όμως, μια και μόνο το γράμμα Α έχει εκδοθεί και είναι διαθέσιμο ονλάιν.

Απαυδημός, το ουσιαστικό του ρήματος «απαυδώ», είναι η κούραση, η εξάντληση· είναι κι ο χορτασμός, ο κορεσμός.

Ο ενεστώτας του ρήματος είναι απαυδώ, αλλά σπάνια χρησιμοποιούμε τον ενεστώτα στην καθημερινή χρήση· πολύ συχνότερες είναι οι παρελθοντικές χρήσεις· βέβαια, εγώ λέω και «απαύδησα», αλλά οι (πολύ) περισσότεροι λένε «απηύδησα» και αυτός είναι, με διαφορά, ο επικρατέστερος τύπος.

Ωστόσο, συμβαίνει κάτι ενδιαφέρον: επειδή η λέξη έχει χάσει την ετυμολογική της διαφάνεια, πολλοί ομιλητές δεν αισθάνονται την εσωτερική αυτή αύξηση, και θεωρούν ότι το ρήμα έχει –η- στο θέμα του, κι έτσι παράγεται ο λαθεμένος τύπος «έχει απηυδήσει», τύπος μάλιστα ο οποίος είναι αρκετά πιο συχνός από τον σωστό τύπο «έχει απαυδήσει». Το πιο αστείο είναι ότι το Γκουγκλ, αν του δώσεις τον σωστό τύπο «απαυδήσει» θα τον περάσει για λανθασμένο και θα σε ρωτήσει «Μήπως εννοείτε απηυδήσει;» Στον ενεστώτα, όμως, το σωστό «απαυδώ» επικρατεί καθαρά –το *απηυδώ ελάχιστες γκουγκλιές έχει.

Τα αυτιά του καρλαύτη

Το αυτί, μαζί με το αυγό, είναι λέξεις που προκαλούν ηθικό πανικό για την ορθογραφία τους· πόλεμος κόντεψε να γίνει όταν ο Μ. Τριανταφυλλίδης πρότεινε να γράφονται «αφτί» και «αβγό» στα σχολικά βιβλία, παρόλο που η γραφή αυτή βασιζόταν σε ετυμολογήσεις που πρώτος τις είχε εισηγηθεί ο υπερσυντηρητικός Γ. Χατζιδάκις, ο γλωσσολόγος που στάθηκε αμείλικτος εχθρός της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917, θυσιάζοντας στην καταπολέμησή της και την επιστημονική του ακεραιότητα (δείτε το βιβλίο του Γενηθήτω φως, που τώρα το επανεκδίδουν κάτι υπερακροδεξιοί, να καταλάβετε τι εννοώ).

Ο Χατζιδάκις πρότεινε «αφτί» επειδή υποστηρίζει, και σωστά, ότι το μεσαιωνικό αφτίον προέρχεται από συνεκφορά: τα ωτία > τα ουτία > ταφτία, άρα δεν δικαιολογείται το δίψηφο αυ. Ωστόσο, μπροστά στο θόρυβο που ξεσηκώθηκε, ο Τριανταφυλλίδης έκανε πίσω, αποδεχόμενος τις γραφές αυτί και αυγό.

Ποιες λέξεις τελειώνουν σε -όζι;

Κοιτούσα έναν κατάλογο σπάνιων λέξεων που έχω φτιάξει (που δεν τις έχουν τα σύγχρονα μεγάλα λεξικά μας) και πρόσεξα ότι δυο από τις λέξεις τελείωναν σε -όζι, μια κατάληξη μάλλον σπάνια. Αν ήταν -όζη, γένους θηλυκού, θα είχαμε πολλές: γλυκόζη, μαλτόζη, φρουκτόζη, δεξτρόζη, κι άλλα σάκχαρα αμέτρητα, όμως εδώ ψάχνουμε λέξεις ουδέτερου γένους, που να τελειώνουν σε -όζι. Στο Αντίστροφο Λεξικό της Άννας Αναστασιάδη-Συμεωνίδη βρήκα μία από τις λέξεις αυτές και άλλη μία, που δεν την είχα στον κατάλογό μου γιατί δεν είναι τόσο σπάνια, άρα, συνολικά, έχω βρει τρεις λέξεις που να τελειώνουν σε -όζι. Σκεφτείτε λίγο πριν προχωρήσετε, να δείτε αν μπορείτε να σκεφτείτε καμιά τέτοια λέξη, και, γιατί όχι, να βρείτε κι άλλες λέξεις που δεν τις έχω βρει εγώ.