Ο αντίκτυπος του νου, του Παπαδιαμάντη, και το πογκρόμ της Κέρκυρας το 1891

Είχα σκοπό να ετοιμάσω κάτι για σήμερα, αλλά δεν προλάβαινα. Κι έτσι καταφεύγω σε μιαν επαναληψη παλιότερου άρθρου, που δημοσιεύτηκε στο ιστολόγιο πριν από 13 χρόνια παρά κάτι μέρες. Νομίζω πως αξίζει την αναδημοσίευση.

Το διήγημα «Ο αντίκτυπος του νου» θεωρείται το τελευταίο διήγημα που έγραψε ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Το μισό διήγημα δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Χαραυγή» της Μυτιλήνης (που ακόμα βρισκόταν υπό οθωμανική κυριαρχία) στις 15 Δεκεμβρίου 1910. Ο Παπαδιαμάντης αρρώστησε και πέθανε στις 3 Ιανουαρίου 1911 χωρίς να έχει στείλει στο περιοδικό το άλλο μισό. Μερικά χρόνια αργότερα, ο Κ. Φαλτάιτς επισκέφθηκε τη Σκιάθο, βρήκε τις αδελφές του Παπαδιαμάντη και μαζί με άλλα χαρτιά που του έδωσαν ήταν και το χειρόγραφο με τη συνέχεια του διηγήματος, που όμως μένει ανολοκλήρωτο, λείπει το τέλος. Το διήγημα έτσι συμπληρωμένο ολοκληρωμένο δημοσιεύτηκε το 1929 στο Ημερολόγιο του Μπουκέτου. Δεν θα παραθέσω ολόκληρο το διήγημα, που έτσι κι αλλιώς έχει περίπλοκη ιστορία, διότι φαίνεται ότι ο Παπαδιαμάντης έκανε τροποποιήσεις στο χειρόγραφό του μετά την αποστολή του πρώτου μέρους στη Χαραυγή. Μπορείτε όμως να το διαβάσετε στον ιστότοπο της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών. Εδώ θα παραθέσω εκτενή αποσπάσματα.

 Στο διήγημά του «Ο αντίκτυπος του νου», ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης παρουσιάζει μια παρέα φτωχογλεντζέδων που κάνουν «σπονδάς εις τον Βάκχον» «εις του Καρμάνη το μπακάλικον». Οι πιο αχώριστοι της παρέας είναι τρεις, ο σιτσιλιάνος Αντώνιος Αλμπέργος από την Κατάνια, ο Σαββατίνος Λευί ή Σάλβος, εβραίος από την Κέρκυρα, και ο Λύσανδρος Παπαδιονύσης, «ένας από τους δικούς μας» και ολοφάνερο άλτερ έγκο του Παπαδιαμάντη. «Τρεις άνθρωποι, τρεις φυλαί, τρία θρησκεύματα, ως κοινόν γνώρισμα είχον μεγάλην κλίσιν εις τα γιουβέτσια, τα οποία παρήγγελλον εις τον γειτονικόν φούρνον, με μακαρόνια πολύ χονδρά, ραβδωτά, τα οποία τινές ονομάζουσι, δεν ηξεύρω διατί, σέλινα». Στην παρέα προστίθεται κι ένας γέρος ιταλοκερκυραίος, ο μπαρμπα-Νιόνιος ο Πούπης, ο οποίος σιγά-σιγά πιάνει μεγάλες φιλίες με τον Σάλβο τον εβραίο.

Μαζύ έτρωγαν, μαζύ έπιναν, μέ τον Σάλβον. Ποτέ δεν τα είχαν τόσον καλά… Αίφνης ένα πρωί, κατά Μάρτιον μήνα, ενώ επλησίαζε το Πάσχα, έρχεται από την Κέρκυραν είδησις, και την ανέγραφον όλ’ αι εφημερίδες, ότι οι εκεί Εβραίοι ήρπασαν μικράν κορασίδα χριστιανήν, και τήν έσφαξαν· της έπιαν το αίμα!…

Άμα ήκουσεν ο μπάρμπα Πούπης την εΐδησιν, ότι εις την πατρίδα του (όπου είχε τριάντα χρόνους να πατήση) συνέβη αυτό το πράγμα, έγεινεν αμέσως πυρ και μανία εναντίον των Εβραίων. Ω! να είχεν ένα Εβραίον νά τον πνίξη!…

Κατά συγκυρίαν, εκείνην την στιγμήν, εισήρχετο εις το καπηλείον ο Σάλβος… Ιδού είς Εβραίος! Και Εβραίος μάλιστα εκ Κερκύρας, εκεί­θεν όπου οι ομόθρησκοί του έπραξαν το ανοσιούργημα…

Ο μπαρμπα-Πούπης εγείρεται, σφίγγει τας πυγμάς απειλητικώς, πάλ­λει ταύτας άνω και κάτω κυκλοτερώς, ως προς πυγμαχίαν, και εφορμά κατά του Σάλβου.

— Μωρέ σκυλί!

Και μπούπ! η μία πυγμή κατέπεσεν εις τον ώμον του Εβραίου. Ο Σάλβος δεν επρόλαβε να είπει: «Τι έχεις; τι έπαθες;» μόνον είπεν ώχ! και ωπισθοχώρησεν. Η δευτέρα πυγμή του Πούπη θα εύρισκε παρ’ ολίγον το στέρνον, αλλά κατέπεσεν εις το κενόν. Ο Καρμάνης, ο κάπηλος, ο Λύσανδρος Παπαδιονύσης, όστις έτυχε να είν’ εκεί, και δύο άλλοι, πα­ρενέβησαν, και απεμάκρυναν τον Σάλβον, έξω του καπηλείου. Ο μπάρμπα Πούπης ήθελε να τον κυνηγήση εις τον δρόμον, αλλά μετά κόπου τον εκράτησαν. 

Advertisement

Μετασυλλαλητηριακά μεζεδάκια

Ο τίτλος αποτελεί το λιθαράκι του ιστολογίου στην προσπάθεια να φτάσουμε τα 5 εκατομμύρια λέξεις της ελληνικής γλώσσας -κάτι τέτοιο είχε ισχυριστεί πριν από μερικά χρόνια ο ακαδημαϊκός κ. Αντώνης Κουνάδης, και επειδή από 1ης Ιανουαρίου ο κ. Κουνάδης είναι Πρόεδρος της Ακαδημίας νομίζω ότι πρεπει να ανασκουμπωθούμε όλοι να πιάσουμε αυτόν τον στόχο. Είμαστε, χοντρικά, 10 εκατομμύρια Έλληνες, αν ο ένας στους δυο μας πλάσει μία καινούργια λέξη αυτομάτως εχουμε πιάσει τον στόχο, χώρια οι λέξεις που ήδη υπάρχουν. Εγώ πάντως το έκανα το καθήκον μου, σειρά δική σας. Επιπλέον, η λέξη «μετασυλλαλητηριακός» είναι εννεασύλλαβη, που δεν έχει και πολλές τέτοιες η γλώσσα μας.

Μετασυλλαλητηριακά επειδή γράφονται μετά το συλλαλητήριο της 4ης Φεβρουαρίου για το οποίο επί της ουσίας τα είπαμε και δεν θα τα επαναλάβουμε εδώ, παρά μόνο θα αναφέρουμε τυχόν μεζεδάκια.

Για ποιο λόγο έγινε το συλλαλητήριο; Όπως λέει το σουπεράκι του Σκάει, «διαδηλώνουν κατά του όρου Μακεδονία από τα Σκόπια».

Ο χώρος στο σουπεράκι είναι περιορισμένος κι έτσι ίσως να φαγώθηκαν δυο λέξεις (πχ κατά της οικειοποίησης του όρου), πάντως το σουπεράκι είναι αμφίσημο, λες και υπάρχει όρος «Μακεδονία από τα Σκόπια» (θυμίζω ότι μια από τις πολλες σύνθετες ονομασίες που έχουν κατά καιρούς πέσει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων είναι και η «Μακεδονία-Σκόπια»).

* Συνεχιζοντας μετασυλλαλητηριακά, πρόσεξα την αντιπαράθεση ανάμεσα στον Νίκο Φίλη και στον Άδωνη Γεωργιάδη, η οποία ακούμπησε θέματα με τα οποία έχουμε ασχοληθεί στο ιστολόγιο. Απαντώντας στον Ν. Φίλη, ο Άδωνης είπε: «Ο κ. Φίλης είπε απίστευτα πράγματα. Πρώτον και κυριότερον, δεν υπάρχει Σλαβομακεδονική γλώσσα, η γλώσσα τους είναι μια βουλγάρικη διάλεκτος. Ουδέποτε ο στρατής Μυριβήλης ή όποιο άλλο κείμενο της εποχής μέχρι το 1945 μιλούσε για Μακεδόνες. Μέχρι το 1945 που ο Τίτο ονοματίζει αυτό το χώρο Μακεδονία και εφευρίσκει Μακεδονικό έθνος και γλώσσα, δεν υπήρχε καμία αναφορά».

Δεδικαίωται;

Ο θάνατος του Τζίμη Πανούση σχολιάστηκε πολύ στο ιστολόγιο και ακόμα περισσότερο στη μπλογκόσφαιρα. Δεν του αφιέρωσα άρθρο, όπως έκανα με άλλους θανάτους προσώπων που σημάδεψαν τα νιάτα μας, εν μέρει επειδή έτυχε Σάββατο, εν μέρει όμως και διότι, κακά τα ψέματα, η απώλεια μπορεί μεν να με λύπησε πολύ, καθώς ήταν καλλιτέχνης ακόμα ακμαίος και νέος, όμως δεν με συγκίνησε, προσωπικά εμένα, τόσο όσο π.χ. ο θάνατος του Κηλαηδόνη ή του Γιάννη Καλατζή, που τους ένιωθα πολύ περισσότερο δικούς μου ανθρώπους, συνδεμένους με την εφηβεία μου.

Στο Φέισμπουκ πάντως, που το παρακολούθησα, γράφτηκαν από ανθρώπους (πάνω κάτω) της γενιάς μου πολλά εύστοχα ή/και συγκινητικά για τον Τζιμάκο. Πολλοί θυμήθηκαν κάποια συναυλία του που είχαν παρακολουθήσει, άλλοι, οι περισσότεροι, τον αποχαιρέτησαν με κάποιο τραγούδι του, δηλαδή ό,τι γίνεται όταν πεθαίνει κάποιος αγαπημένος καλλιτέχνης.

Όμως ο Τζιμάκος δεν ήταν μόνο ή δεν ήταν τυπικός καλλιτέχνης, κι έτσι κάποιοι φίλοι, αισθητά λιγότεροι τον αριθμό πάντως, θυμήθηκαν ότι σε ραδιοφωνικές εκπομπές του ο Τζιμάκος είχε εκφράσει ακραίες και εξαιρετικά βίαιες αντισημιτικές θέσεις. Πράγματι, ξεκινώντας από την θεμιτή και αναγκαία κριτική στο κράτος του Ισραήλ το οποίο σε περιφρόνηση του διεθνους δικαίου κατέχει και παράνομα εποικίζει περιοχές στην Παλαιστίνη, ο Πανούσης φαίνεται (αν είναι ακριβή τα καταγγελλόμενα, π.χ. εδώ, που φοβάμαι πως είναι) ότι γλίστρησε σε απεχθέστατες αντισημιτικές τοποθετήσεις που λίγο διαφέρουν από τα χειρότερα ναζιστικά κηρύγματα.

Το Μαουτχάουζεν και το «είμαι αντισημίτης» του Μίκη

Αισθάνομαι λίγο άβολα γιατί το θέμα αυτό αρχικά το είχα βάλει σαν τελευταίο του προηγούμενου άρθρου, επειδή όμως παραμεγάλωσε το αυτονόμησα και το έβαλα σε ξεχωριστό άρθρο. Και αισθάνομαι άβολα επειδή αφενός ανεβάζω δυο άρθρα σχεδόν ταυτόχρονα, οπότε το ένα θα επισκιάσει το άλλο (είναι και Σάββατο…) και αφετέρου επειδή δεν έχω μέσα μου τοποθετηθεί ως προς την ουσία του θέματος, αν δηλαδή καλώς ή κακώς ματαιώθηκε η παρουσίαση του Μαουτχάουζεν στην Αυστρία.

Δεν έχω μέσα μου τοποθετηθεί, οπότε δεν θα σταθώ σ’ αυτό το θέμα, το αφήνω σε σας, στα σχόλια.

Θέλω όμως να επισημάνω  ότι κατά πάσα πιθανότητα, η ματαίωση της παρουσίασης του  Μαουτχάουζεν στην Αυστρία δεν οφείλεται σε κατά καιρούς αντισημιτικές ή αμφιλεγόμενες δηλώσεις του Μίκη Θεοδωράκη, αλλά σε μία συγκεκριμένη δήλωση, πολύ πρόσφατη, στην οποία όλοι τον ακούσαμε να λέει «Εγώ είμαι αντισημίτης», αλλά η οποία (ολοφάνερα κατά τη γνώμη μου) είναι παραδρομή της γλώσσας.

Για τον πολιτικό Πολυλά

Δημοσιεύω εδώ ένα άρθρο που έγραψε ο αγαπητός Μπουκανιέρος, ουσιαστικά τις σημειώσεις που κράτησε διαβάζοντας ένα βιβλίο για την πολιτική ζωή της Κέρκυρας τον 19ο αιώνα. Θυμίζω ότι παλιότερα είχαμε κάνει μια μεγάλη συζήτηση για το αντιεβραϊκό πογκρόμ του 1891 στην Κέρκυρα, ένα πογκρόμ στο οποίο έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο (δυστυχώς) ο Ιάκωβος Πολυλάς, επιφανής λόγιος -ιδίως σε σχέση με τις σολωμικές εκδόσεις- αλλά και πολιτικός. Αναγνωρίζω ότι το θέμα είναι κάπως ειδικό, αλλά δεν παύει να έχει ενδιαφέρον.

Από την εποχή του ποστ για τα γεγονότα της Κέρκυρας το 1891 άρχισα να μαζεύω στοιχεία για τη στάση του Ιάκωβου Πολυλά απέναντι στο «εβραϊκό ζήτημα». Απλή περιέργεια, ας πούμε, αλλά και κάποια έρευνα για τις βαθύτερες ρίζες του αντισημιτισμού (δε θα μιλήσω όμως τώρα γι’ αυτό). Εδώ είναι, μόνο, οι σημειώσεις μου από ένα βιβλίο που ήρθε στα χέρια μου πρόσφατα, Ο Πολυχρόνιος Β. Κωνσταντάς και η πολιτική ζωή της Κέρκυρας το 19ο αιώνα της Όλγας Παχή (εκδόσεις α’πόστροφος, Κέρκυρα 2009). Για να υπάρχουν συμφραζόμενα, δίνω μια σύνοψη της πολιτικής σταδιοδρομίας του Πολυλά (χωρίς να αντλώ ή να ελέγχω στοιχεία αντιπαραβάλλοντας με άλλες πηγές), ενώ προσθέτω, ξεκάρφωτα ίσως, μερικές πρόχειρες, δικές μου σκέψεις.

Δημοτικός σύμβουλος από το 1866, ο Πολυλάς εμφανίζεται σαν ηγετική φυσιογνωμία (αρχηγός «μιας νέας συντηρητικής παράταξης», σελ. 59) το 1868. Το πολιτικό του πρόγραμμα μπορεί να συνοψιστεί σε τέσσερα σημεία: «την ιδέα της Μεγάλης Πατρίδας, την κατάργηση της κλίκας των ρουσφετιών, την προσπάθεια για βελτίωση της παιδείας, τον πόλεμο κατά των μυριόσπορων καθολικών και Εβραίων» (σελ. 69). Στις εκλογές του 1869 εκλέγεται βουλευτής (δηλ. παίρνει μία από τις τρεις έδρες της πόλης της Κέρκυρας). Στην ύπαιθρο όμως, μολονότι στη μία από τις δύο επαρχίες «ο συνδυασμός του Ι. Πολυλά πήρε σημαντικό αριθμό ψήφων» (σελ. 69), δεν καταφέρνει να εκλέξει βουλευτή: και οι έξι έδρες πηγαίνουν σε αγροτικούς υποψήφιους, όπως συνέβαινε από τη στιγμή της Ένωσης. Ωστόσο, στα τέλη του 1870 ο Πολυλάς παραιτείται από βουλευτής – παραίτηση που «οφείλεται στη συντριπτική ήττα του υποψήφιου δημάρχου Κερκυραίων Κ. Βασιλάκη, την υποψηφιότητα του οποίου είχε στηρίξει ο Ι. Πολυλάς» (σελ. 75).

Ο αντίκτυπος του νου: Κέρκυρα 1891

Το διήγημα «Ο αντίκτυπος του νου» θεωρείται το τελευταίο διήγημα που έγραψε ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Το μισό διήγημα δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Χαραυγή» της Μυτιλήνης (που ακόμα βρισκόταν υπό οθωμανική κυριαρχία) στις 15 Δεκεμβρίου 1910. Ο Παπαδιαμάντης αρρώστησε και πέθανε στις 3 Ιανουαρίου 1911 χωρίς να έχει στείλει στο περιοδικό το άλλο μισό. Μερικά χρόνια αργότερα, ο Κ. Φαλτάιτς επισκέφθηκε τη Σκιάθο, βρήκε τις αδελφές του Παπαδιαμάντη και μαζί με άλλα χαρτιά που του έδωσαν ήταν και το χειρόγραφο με τη συνέχεια του διηγήματος (αν και το τέλος έλειπε). Το διήγημα ολοκληρωμένο δημοσιεύτηκε το 1929 στο Μπουκέτο.

 

Στο διήγημά του «Ο αντίκτυπος του νου», ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης παρουσιάζει μια παρέα φτωχογλεντζέδων που κάνουν «σπονδάς εις τον Βάκχον» «εις του Καρμάνη το μπακάλικον». Οι πιο αχώριστοι της παρέας είναι τρεις, ο σιτσιλιάνος Αντώνιος Αλμπέργος από την Κατάνια, ο Σαββατίνος Λευί ή Σάλβος, εβραίος από την Κέρκυρα, και ο Λύσανδρος Παπαδιονύσης, «ένας από τους δικούς μας» και ολοφάνερο άλτερ έγκο του Παπαδιαμάντη. «Τρεις άνθρωποι, τρεις φυλαί, τρία θρησκεύματα, ως κοινόν γνώρισμα είχον μεγάλην κλίσιν εις τα γιουβέτσια, τα οποία παρήγγελλον εις τον γειτονικόν φούρνον, με μακαρόνια πολύ χονδρά, ραβδωτά, τα οποία τινές ονομάζουσι, δεν ηξεύρω διατί, σέλινα». Στην παρέα προστίθεται κι ένας γέρος ιταλοκερκυραίος, ο μπαρμπα-Νιόνιος ο Πούπης, ο οποίος σιγά-σιγά πιάνει μεγάλες φιλίες με τον Σάλβο τον εβραίο.

Μαζύ έτρωγαν, μαζύ έπιναν, μέ τον Σάλβον. Ποτέ δεν τα είχαν τόσον καλά… Αίφνης ένα πρωί, κατά Μάρτιον μήνα, ενώ επλησίαζε το Πάσχα, έρχεται από την Κέρκυραν είδησις, και την ανέγραφον όλ’ αι εφημερίδες, ότι οι εκεί Εβραίοι ήρπασαν μικράν κορασίδα χριστιανήν, και τήν έσφαξαν· της έπιαν το αίμα!…