Άμεσα ή αμέσως; (σχολιασμός άρθρου του Π. Μπουκάλα και άλλα τινά)

Προοιμιακό… υστερόγραφο: Το άρθρο το είχα γράψει και μετά ήρθε η ελαφρώς αναπάντεχη διαφωνία στη χτεσινοβραδυνή σύσκεψη των αρχηγών, που φαίνεται ότι κάνει δικομματική την ως τώρα τρικομματική κυβέρνηση και σίγουρα κάνει εντελώς ανεπίκαιρο το άρθρο μου. Δεν έγραψα άλλο, επίκαιρο, επειδή δεν έχω κάτι πολύ σοφό να πω και επίσης επειδή η νύχτα βγάζει επίσκοπο κι η αυγή μητροπολίτη, δηλαδή δεν αποκλείεται εντελώς να υπάρξει και κόντρα-ανατροπή. Θα παρατηρήσω πάντως τον προφητικό στίχο «Και στα κουβέλια τότε σάπιζε το μέλι» -όλα τα είχε προβλέψει ο Καββαδίας!

Στην χτεσινή Καθημερινή δημοσιεύτηκε άρθρο του φίλου Παντελή Μπουκάλα, που σχολιάζει μια άλλη πτυχή της περίφημης προσωρινής διαταγής του Προέδρου του ΣτΕ βάσει της οποίας καλείται «να εκπέμψει άμεσα» η ΕΡΤ, διαταγή που τόσες και τόσες ερμηνείες δέχτηκε. Βέβαια, τώρα που διαβάζετε εσείς αυτό το άρθρο, υποθέτω πως θα έχει δημοσιοποιηθεί και η απόφαση του Συμβουλίου Αναστολών του ΣτΕ, δεδομένου ότι, σύμφωνα με το ρεπορτάζ, θα καταβληθεί κάθε προσπάθεια να εκδοθεί «άμεσα» η απόφαση. Καθώς είμαστε γλωσσικό ιστολόγιο, τη χιλιοτραγουδισμένη διάκριση ανάμεσα στο «άμεσα» και στο «αμέσως» την παρακολουθούμε προσεχτικά και της έχουμε αφιερώσει ένα παλιότερο άρθρο (ενώ κι άλλες φορές έχουμε παρεμπιπτόντως αναφερθεί σ’ αυτήν). Προσωπικά, έχω ξαναγράψει πως «οι όμορφες διακρίσεις όμορφα καίγονται», και πως η διάκριση ανάμεσα στο «άμεσα» και στο «αμέσως» δεν ισχύει ή τουλάχιστον δεν ισχύει με τον τρόπο που την παρουσιάζουν ορισμένα λεξικά. Να προειδοποιήσω (αμαρτία εξομολογημένη…) ότι σε μεγάλο βαθμό το άρθρο χρησιμοποιεί υλικό από παλιότερα άρθρα.

Πράγματι, σύμφωνα με το λεξικό Μπαμπινιώτη που αφιερώνει (στην τρίτη έκδοσή του, για την τέταρτη δεν ξέρω) ειδικό πλαίσιο στη διάκριση αυτή (σ. 134) άλλη είναι η σημασία του άμεσα και άλλη του αμέσως. ‘Αμεσα είναι το αντίθετο του έμμεσα και σημαίνει “απευθείας, χωρίς τη μεσολάβηση κανενός”, ενώ αμέσως σημαίνει “χωρίς καθυστέρηση, τώρα”. Έτσι, συνεχίζει, “μας απάντησε άμεσα” σημαίνει “απευθείας, χωρίς να μεσολαβήσουν άλλοι”, ενώ “μας απάντησε αμέσως” σημαίνει “μας απάντησε χωρίς καθυστέρηση”.

Για να ακούσουμε και την άλλη πλευρά, η καθηγήτρια της γλωσσολογίας Άννα Ιορδανίδου, στο βιβλίο της Συνηθισμένες γλωσσικές απορίες, που το παρουσίασα σε ένα ακόμα παλιότερο άρθρο, δεν δέχεται την μπαμπινιωτική θέση. Λέει, και πολύ σωστά κατά τη γνώμη μου, ότι το άμεσα δεν σημαίνει μόνο «όχι έμμεσα, με άμεσο τρόπο» αλλά και «στο άμεσο μέλλον», π.χ. ο παιδικός σταθμός πρέπει να λειτουργήσει άμεσα, ενώ το αμέσως σημαίνει «πολύ γρήγορα, την επόμενη στιγμή», π.χ. Αμέσως μετά το Πάσχα, θα εκδοθεί το πόρισμα της επιτροπής. Έτσι μετατοπισμένη, η διάκριση κρατάει ακόμα, διότι καμιά μαμά δεν διανοήθηκε να φωνάξει το βλαστάρι της «Γιαννάκη, έλα άμεσα να φας!»

Ο φίλος Παντελής Μπουκάλας φαίνεται να συμφωνεί, τουλάχιστον ενμέρει, με την άποψη του Μπαμπινιώτη, ενώ δεν ξέρω αν έχει πληροφορηθεί την άποψη της Ιορδανίδου. Παραθέτω τις δυο τελευταίες παραγράφους του άρθρου του που αφορούν πιο… άμεσα το θέμα μας.

Και πάλι για το άμεσα και το αμέσως

Γλωσσικο ιστολόγιο είμαστε, παρακολουθούμε λοιπόν τις γλωσσικές εξελίξεις, και καμιά φορά επιστρέφουμε και δεύτερη, μπορεί και τρίτη φορά στο ίδιο θέμα, είτε σε μεζεδάκι είτε σε ειδικό άρθρο. Κι έτσι, δεν είναι η πρώτη φορά που αναφερόμαστε στη διάκριση ανάμεσα στις λέξεις «άμεσα» και «αμέσως». Υπάρχει όμως τέτοια διάκριση στην πράξη; Να πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.

Σύμφωνα με το λεξικό Μπαμπινιώτη, που έχει μάλιστα και ειδικό πλαίσιο, άλλη είναι η σημασία του άμεσα και άλλη του αμέσως. ‘Αμεσα είναι το αντίθετο του έμμεσα και σημαίνει «απευθείας, χωρίς τη μεσολάβηση κανενός», ενώ αμέσως σημαίνει «χωρίς καθυστέρηση, τώρα». Έτσι, συνεχίζει, «μας απάντησε άμεσα» σημαίνει «απευθείας, χωρίς να μεσολαβήσουν άλλοι», ενώ «μας απάντησε αμέσως» σημαίνει «μας απάντησε χωρίς καθυστέρηση».

Είναι κι άλλα ζευγάρια επιρρημάτων που έχουν (ή υποτίθεται ότι έχουν) διαφορετική σημασία: απλώς/απλά, εκτάκτως/έκτακτα, αδιακρίτως/αδιάκριτα, ευχαρίστως/ευχάριστα και μερικά ακόμα. Πρόκειται για μια λεπτή διάκριση που σε μια πρώτη ματιά γοητεύει, αλλά αν το σκεφτούμε θα δούμε ότι στην πράξη δεν τηρείται πάντοτε: συνήθως τηρείται μόνο σε περιπτώσεις λέξεων που δεν πολυχρησιμοποιούνται, σαν το εκτάκτως/έκτακτα, όταν όμως η λέξη χρησιμοποιηθεί πολύ, τότε, όπως μ’ αρέσει να λέω, οι όμορφες διακρίσεις όμορφα καίγονται. Μια τέτοια χιλιοτραγουδισμένη διάκριση είναι ανάμεσα στο απλώς και στο απλά’ χιλιοτραγουδισμένη επειδή σε κάθε λαθολόγιο και σε κάθε εγχειρίδιο ορθής χρήσης της ελληνικής θα διαβάσετε πως απλώς σημαίνει «μόνο» ενώ απλά σημαίνει «με απλό τρόπο». Αμ δε! Στην πράξη η διάκριση έχει καεί προ πολλού -σε ένα σχετικά πρόσφατο άρθρο είχα παραθέσει κείμενα καθηγητών πανεπιστημίου, υπουργών, συγγραφέων, κορυφαίων δημοσιογράφων, που δεν τηρούσαν τη διάκριση και χρησιμοποιούσαν το «απλά» εκεί που τα λαθολόγια συνιστούν το «απλώς». Και επειδή οι κανόνες της γλώσσας δεν είναι κάτι έξω από τους χρήστες, ιδίως σε θέματα σημασίας, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η διάκριση ανάμεσα σε απλώς και απλά έχει καεί.