Αρνητής, λέξη της επικαιρότητας

Πλησιάζει ο Δεκέμβριος, η εποχή των απολογισμών, και εκτός απροόπτου το ιστολόγιο θα διοργανώσει και φέτος τον διαγωνισμό για τη Λέξη της Χρονιάς, για δωδέκατη φορά (ζωή νάχουμε). Δεν ξέρω ποια λέξη θα πρωτεύσει φέτος, αλλά βέβαια θεωρώ σίγουρο πως θα έχει κάποια σχέση με την πανδημία.

Μια από αυτές τις λέξεις, που υπήρχε ήδη, αλλά έχει πάρει νέο σημασιακό εύρος και νέα διάδοση φέτος, είναι και ο αρνητής.

Βλέπω, ας πούμε, σε σημερινές ή πρόσφατες ειδήσεις:

Συνελήφθη ο αρνητής δικηγόρος. Γιατί αφέθηκε ελεύθερος ο αρνητής δικηγόρος. Πέθανε από κορονοϊό 57χρονος αρνητής στον Βόλο. Αδιόρθωτος ο πατέρας αρνητής στις Σέρρες.

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, δεν προσδιορίζεται τι αρνείται ο αρνητής, ξέρουμε όμως ότι η άρνησή του έχει σχέση με την πανδημία και τα σχετικά μέτρα, το εμβόλιο, τα τεστ, την υποχρέωση για μασκοφορία κτλ. Πολύ συχνά άλλωστε δηλώνεται ρητά -ας πούμε η φωτογραφία που βλέπετε είχε λεζάντα «Ρασοφόρος αρνητής του εμβολίου διέκοψε τη σύνδεση…». Ή: Από ένθερμος αρνητής του κορονοϊού, ο … έγινε πιστός οπαδός των μέτρων και της προφύλαξης.

Σύμφωνα με το ΛΚΝ, αρνητής (θηλυκό: αρνήτρια) είναι «αυτός που αρνείται κάτι από πεποίθηση ή από χαρακτήρα: ~ της θρησκείας / της πατρίδας / των αξιών. ~ των φίλων / της αγάπης / του έρωτα. Στη σημερινή εποχή πλήθυναν οι αρνητές των αξιών του παρελθόντος. ~ στράτευσης.»

Προσέξτε τον τελευταίο όρο: αρνητής στράτευσης. Πράγματι, τις προηγούμενες δεκαετίες, η βασική χρήση του όρου «αρνητής» αφορούσε εκείνους που αρνούνταν να υπηρετήσουν τη στρατιωτική τους θητεία. Υπήρχε μάλιστα και ο όρος «ολικός αρνητής», για όσους αρνούνταν και την εναλλακτική θητεία, που είχε θεσπιστεί απο μια περίοδο και μετά αντί για την ένοπλη. Ωστόσο, να προσέξουμε ότι σχεδόν πάντα χρησιμοποιόταν ολόκληρος ο όρος (δηλ. αρνητής στράτευσης) και σπάνια συντομευόταν σε «αρνητής» σκέτο.

Advertisement

101 λέξεις και φράσεις από την εκκλησιαστική γλώσσα (μια συνεργασία του Αλέξη)

Πριν από καμιά εικοσαριά μέρες, ο φίλος μας ο Αλέξης μού έστειλε το κείμενο που θα διαβάσετε σήμερα, ένα άρθρο με Λέξεις και φράσεις από την εκκλησιαστική γλώσσα. Έχουμε δημοσιεύσει κατά καιρούς -και κυρίως κοντά στο Πάσχα- άρθρα με το ίδιο θέμα, αλλά κάθε συνεργασία, που βλέπει τα πράγματα με φρέσκο μάτι, είναι καλοδεχούμενη.

Προβληματιστήκαμε με τον Αλέξη για το πότε θα δημοσιευόταν το άρθρο. Να το αφήσουμε για το Πάσχα πήγαινε κάπως μακριά. Αφού όμως αύριο έχουμε 14 Σεπτεμβρίου, που είναι μεγάλη γιορτή της εκκλησίας, μου φάνηκε ότι ταιριάζει να δημοσιευτεί σήμερα ένα άρθρο εκκλησιαστικό -όχι αύριο, διότι έχουμε την τακτική δημοσίευση του βιβλίου του πατέρα μου.

Θυμίζω ότι ο φίλος μας ο Αλέξης έχει δημοσιεύσει στο ιστολόγιο μερικά ακόμη πολύ καλά άρθρα, ανάμεσά τους το Πολιτικοδημοσιογραφικό κλισεδολόγιο το 2017, τη συλλογή ιστορικών λέξεων και φράσεων της μεταπολίτευσης το 2014, και την ανασύσταση των Ομηρικών επών  το 2011.

Μια και το άρθρο είναι αρκετά εκτενές, δεν θέλω να μακρηγορήσω, οπότε δίνω τον λόγο στον Αλέξη. Σε λιγοστές περιπτώσεις, βάζω σύνδεσμο ([σε αγκύλες]) προς παλαιότερα άρθρα του ιστολογίου σχετικά με το θέμα. 

101 λέξεις και φράσεις από την εκκλησιαστική γλώσσα

Όταν ξεκίνησα να γράψω αυτό το σημείωμα και άρχισα να αναζητώ λέξεις και φράσεις προερχόμενες από την εκκλησιαστική ζωή και γραμματεία, έμεινα έκπληκτος ανακαλύπτοντας πόσο πολλές είναι οι καθημερινές μας φράσεις που έχουν φανερή ή λιγότερο φανερή θρησκευτική-εκκλησιαστική προέλευση. Φαίνεται ότι η επίδραση της θρησκείας και της ορθόδοξης χριστιανικής εκκλησίας ειδικότερα στην καθημερινή ζωή των Ελλήνων ήταν και είναι πολύ πιο έντονη από όσο φανταζόμαστε. Ας σκεφτούμε απλά ότι για αιώνες ολόκληρους, σε εποχές που το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού λαού ήταν αναλφάβητο, οι λειτουργίες της εκκλησίας, τα τροπάρια και τα κείμενα των ευαγγελίων ήταν η μοναδική πηγή της λόγιας γλώσσας με την οποία ερχόταν σε επαφή ο πολύς κόσμος. Αποτέλεσμα αυτού είναι όλη αυτή η φρασεολογία η οποία σιγά-σιγά από τα ιερά κείμενα πέρασε στη λαϊκή γλώσσα, συχνά μεταπλάστηκε, άλλαξε μορφή ή και σημασία.

Κύρια πηγή της φρασεολογίας αυτής είναι βέβαια η Βίβλος, δηλαδή η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη με αρκετές εκφράσεις να περιέχονται αυτούσιες σε αυτήν και αρκετές άλλες να έχουν πλαστεί εκ των υστέρων με βάση εδάφια της βιβλικής αφήγησης. Δευτερεύουσα πηγή, αλλά όχι ασήμαντη, είναι οι ακολουθίες της εκκλησίας, τα τροπάρια, οι ύμνοι και όλα γενικώς τα λατρευτικά κείμενα.

Ο κατάλογος που ακολουθεί περιλαμβάνει τις πιο κοινές από αυτές τις εκφράσεις, αλλά σίγουρα όχι όλες. Υπάρχουν και άλλες που σκόπιμα παρέλειψα, είτε γιατί λέγονται σπάνια πλέον, είτε γιατί δεν με έπεισε η θρησκευτική-βιβλική τους προέλευση. Και σίγουρα υπάρχουν και κάποιες που θα ξέφυγαν γιατί “ουδείς αναμάρτητος ειμή μόνον ο Θεός” για να μείνουμε και εντός κλίματος!

Ας τις δούμε λοιπόν μία-μία με σύντομη επεξήγηση. Σε όσες από αυτές είναι βιβλικές παρέθεσα και το πρωτογενές κείμενο, το εδάφιο δηλαδή στο οποίο τις συναντάμε.

Οι Εσταυρωμένοι Σωτήρες, ιστορικό μυθιστόρημα του Δημ. Σαραντάκου – 17

Εδώ και μερικούς μήνες άρχισα να δημοσιεύω σε συνέχειες, κάθε δεύτερη Τρίτη, το ιστορικό μυθιστόρημα του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, «Οι εσταυρωμένοι σωτήρες». Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη έβδομη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Βάζω μαζι και τις υποσημειώσεις, παρόλο που είναι πάρα πολλές.

Σήμερα θα παραθέσω το 12ο κεφάλαιο, στο οποίο εμφανίζεται ο Ιωάννης και γίνεται λόγος για τις Αποκαλύψεις.

ΣΥΝΕΡΧΟΜΕΝΩΝ ΥΜΩΝ ΕΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑι ΑΚΟΥΩ ΣΧΙΣΜΑΤΑ ΥΜΙΝ ΥΠΑΡΧΕΙΝ

Κατά το δέκατο έτος της ηγεμονίας του Καίσαρα Νέρωνα¹, ενώ επίτροπος της Ιουδαίας είχε οριστεί ο Γκέσσιος Φλώρος και τετράρχης Βαταναίας και Τραχωνίτιδος ήταν ο Ηρώδης Αγρίππας ο δεύτερος, όλη η οικουμένη βρισκόταν σε αναβρασμό. Η αιώνια πόλη καταστράφηκε από φοβερή πυρκαϊά, συνωμοσίες εξυφαίνονταν κατά του Καίσαρα και η Ιουδαία είχε φτάσει στο χείλος της εξέγερσης. Έχουν ήδη περάσει τριάντα χρόνια από τα δραματικά γεγονότα που σημάδεψαν το  τέλος της ηγεμονίας του Πόντιου Πιλάτου και οδήγησαν στη θανάτωση των μεγάλων ανθρώπων της αφήγησής μου.

Από τους επώνυμους ήρωες της ιστορίας μου ζούνε ακόμη ο Παύλος, φυλακισμένος στη Ρώμη, ο Βαρνάβας, που κηρύττει στην Κύπρο, ο Ιάκωβος ο Δίκαιος, επικεφαλής της εκκλησίας στα Ιεροσόλυμα, ίσως ο Πέτρος, που έχουν χαθεί τα ίχνη του και ο Μαναήν, που έχει πάρει τη μεγάλη απόφαση. Θα αφήσει την άνετη και ασφαλή ζωή του πλούσιου αριστοκράτη για να πορευθεί στους επικίνδυνους δρόμους της οικογενειακής του παράδοσης. Τους δρόμους που πήρανε οι πριγκηπες του οίκου του Δαυίδ: ο προπάππος του Εζεκίας, ο παππούς του Ιούδας, ο πατέρας του Ιησούς και οι θείοι του Ιακώβ και Συμεών. Η κατάσταση στην Ιουδαία έχει εκτραχυνθεί σε επικίνδυνο σημείο. Στη διάρκεια των τριάντα αυτών χρόνων σημειώθηκαν στην ύπαιθρο της Παλαιστίνης τουλάχιστον δέκα σημαντικές στάσεις και εξεγέρσεις, για τις οποίες έγραψα στο 9^ο κεφάλαιο και κατά τις οποίες θανατώθηκαν χιλιάδες Ζηλωτές, πολλοί από τους οποίους ήταν Γαλιλαίοι, οπαδοί του Γαλιλαίου Χριστού².

Παράλληλα όμως σε πολλές πόλεις, στην Παλαιστίνη αλλά και έξω από αυτήν, εξαπλώθηκε το κήρυγμα του Ιησού του Ναζωραίου. Η εξάπλωση αυτή στις περισσότερες περιπτώσεις γινόταν με τις προσωπικές σχέσεις των Ναζωραίων με Ιουδαίους και Εθνικούς φίλους τους και, σπανιώτερα, με την προσηλυτιστική δράση των Αποστόλων³, για την οποία τα αρχαία βιβλία ελάχιστες πληροφορίες δίνουν⁴. Όπως φαίνεται, εκτός από τον Πέτρο και τον Ιωάννη, όσοι από τους λοιπούς μαθητές του Ιησού του Ναζωραίου συνέχισαν το κήρυγμά του, δεν είχαν καμιάν αποστολική δράση. Ο Παύλος και ο Βαρνάβας, ιδίως ο πρώτος,  είχαν πολύ μεγαλύτερη αλλά δεν υπήρξαν μαθητές του. Χάρη σ’ αυτούς όμως η Αντιόχεια έγινε σιγά σιγά μεγαλύτερο κέντρο προσυλητισμού στη νέα πίστη, υποσκελίζοντας τα Ιεροσόλυμα.

Πάντως, τριάντα περίπου χρόνια μετά τη σταύρωση του Ιησού του Ναζωραίου, αδελφότητες-εκκλησίες  των  πιστών  του  υπήρχαν  σε  πολλές σημαντικές πόλεις, τόσο στην Παλαιστίνη όσο και έξω από αυτήν. Στην Παλαιστίνη, οι επιφανέστερες από τις εκκλησίες αυτές βρίσκονταν στα Ιεροσόλυμα, στη Σαμάρεια, στην Καισάρεια, στην Τιβεριάδα και στην Πτολεμαϊδα. Στη Συρία, στην Αντιόχεια και τη Δαμασκό. Στην Κύπρο, στη Σαλαμίνα. Στην Αίγυπτο, στην Αλεξάνδρεια. Στην (Μικρα) Ασία, υπήρχαν οι περισσότερες. Οι σημαντικότερες από αυτές είχαν ιδρυθεί στην Εφεσο, στις Σάρδεις, στα Θυάτειρα, στη Σμύρνη, στην Πέργαμο, στη Λαοδίκεια, στη Φιλαδέλφεια, στις Κολοσσές, αλλά  και σε κάποιες πόλεις της Πισιδίας, της Λυκαονίας και της Γαλατίας, όπου  υπήρχαν μικρότερης σημασίας εκκλησίες με ολιγάριθμους πιστούς.  Στη Μακεδονία, εκκλησίες είχαν ιδρυθεί  στους Φιλίππους, στη Θεσσαλονίκη και στη Βέρροια. Στην Αχαϊα (Νότια Ελλαδα) στην Κόρινθο. Στην Ιταλία τέλος, στη Ρώμη⁵.

Λευκός, γοργός ή αργός ο πιστός σκύλος του Οδυσσέα; (άρθρο του Παντελή Μπουκάλα)

Πριν από καμιά εικοσαριά μέρες, ο φίλος μας ο Π.Κ. μού έστειλε το λινκ σε μια τότε πρόσφατη επιφυλλίδα του φίλου Παντελή Μπουκάλα στην Καθημερινή, προτείνοντας να την (ανα)δημοσιεύσω στο ιστολόγιο αφού είχε γλωσσικό ενδιαφέρον -και ήταν βέβαια πολύ καλογραμμένη.

Περίμενα να περάσουν μερικές μέρες, ύστερα ήρθε η επικαιρότητα με τις απαιτήσεις της, οπότε τελικά αναδημοσιεύω σήμερα το άρθρο του Παντελή (εδώ η αρχική δημοσίευση). Πρέπει να ομολογήσω πως με βολεύει, διότι είχα πολλά τρεχάματα αυτές τις μέρες, αλλά έτσι κι αλλιώς βρίσκω πολύ αξιόλογο το κείμενο.

Σε διπλές αγκύλες βρίσκονται δυο δικά μου σχόλια, ενώ πρόσθεσα και την εικόνα των τεσσάρων ιππέων της Αποκάλυψης.

Λευκός, γοργός ή αργός ο σκύλος του Οδυσσέα;

Για λογοτεχνικούς λόγους παρά για θρησκευτικούς, και οι δύο νομπελίστες μας αναμετρήθηκαν με την «Αποκάλυψη». Προσυπέγραψαν έτσι έμπρακτο το παλιό αίτημα μεταφοράς των Γραφών στη νεοελληνική. Αν στόχος είναι η κατανόηση του βιβλικού λόγου, και όχι η μαγεμένη παρακολούθηση του ήχου μισογνωστών-μισοάγνωστων λέξεων, τότε η μετάφρασή του είναι αναγκαία και υποχρεωτική. Ούτε ανευλαβής ούτε «αντικανονική». 

Ο Γιώργος Σεφέρης χαρακτήρισε «μεταγραφή» τη δοκιμή του (οριστική έκδοση Ικαρος, 1975), ο δε Οδυσσέας Ελύτης «μορφή στα νέα ελληνικά» (Υψιλον, 1985). Και οι δύο αποφεύγουν τον όρο «μετάφραση», όπως και αλλού, επιλογή που αξίζει σχολιασμό· δεν είναι όμως του παρόντος. Στο κρίσιμο εδάφιο της «Αποκάλυψης» που μας απασχόλησε την περασμένη Κυριακή, ο Σεφέρης μεταφράζει ως «χλωμό» τον «χλωρό» τέταρτο ίππο: «Και είδα, και ιδού άλογο χλωμό, κι ο καβαλάρης τ’ όνομά του Θάνατος». Ο Ελύτης ενισχύει (ή μάλλον αποσαφηνίζει) το «χλωμός» με ένα επιπλέον επίθετο: «Και είδα και να: ένα κιτρινιάρικο, χλωμό άλογο· κι ο που το καβαλούσε, ο Θάνατος με τ’ όνομα». Ακόμα και λίγες λέξεις αρκούν για να υποδείξουν τον ιδιασμό κάθε ποιητή. Ούτε το «χλωρός» (με την τωρινή σημασία) ούτε το «χλωμός» είναι εναργές επί ίππων, εξ ου και η επιλογή «πρασινοκίτρινο» των μεταφραστών της Βιβλικής Εταιρίας. Απολύτως οικείες οι δύο σχεδόν ομόηχες λέξεις, σχηματίζουν όμως θολή εικόνα. Σημειωτέον, σε σύγχρονες εικαστικές αποδόσεις της ιππικής τετράδας, το άλογο του Θανάτου είναι πράσινο. [[Αξίζει να δείτε και το προηγούμενο άρθρο του Παντελή Μπουκάλα. Όσο για τον χλωρό ίππο της Αποκάλυψης, και η δική μου άποψη είναι πως ήταν πράσινος -δείτε εδώ στο τέλος]]

Τρία πεντακόσια, να τ’ αφήσω;

Σύμφωνα με το ανέκδοτο, αυτή τη φράση τη λέει ο μαιευτήρας στους γονείς του νεογέννητου μόλις το ζυγίσει αμέσως μετά τον τοκετό. Φυσικά, την ίδια φράση έχουμε συνηθίσει να την ακούμε από τον μπακάλη ή τον χασάπη ή τον υπάλληλο του σουπερμάρκετ που ζυγίζει τη φέτα ή το κομμάτι κρέας που θέλουμε ν’ αγοράσουμε, και τη λέει όταν έχει κόψει βαρύτερο κομμάτι απ’ όσο του είχαμε πει -κι έτσι προκύπτει το αστείο, διότι άλλο το τυρί κι άλλο το μωρό μας.

Ωστόσο, τα σημερινά τρία πεντακόσια δεν είναι κιλά και γραμμάρια, μα άρθρα, άρθρα του ιστολογίου για την ακρίβεια. Πράγματι, το σημερινό μας άρθρο είναι το υπ’ αριθ. 3500 του ιστολογίου από τις 16.2.2009 ως σήμερα, παναπεί μέσα σε 3462 μέρες έχουμε δημοσιεύσει 3500 άρθρα, δηλαδή ένα τη μέρα και κάτι τι παραπάνω. Οπότε, σήμερα θα περιαυτομπλογκήσουμε, όπως κάνω πότε-πότε όταν το ιστολόγιο έχει γενέθλια ή φτάνει σε αξιοπρόσεχτα ορόσημα.

Θα μου πείτε, είναι τάχα τόσο σημαδιακό νούμερο τα 3500 που ν’αξίζουν ειδικό άρθρο; Τα χίλια άρθρα, εντάξει, είναι νούμερο στρογγυλό, αξίζουν να γιορταστούν και πράγματι τα γιορτάσαμε. Να δεχτούμε και τις δυο χιλιάδες, που κι αυτές άλλωστε αξιώθηκαν δικό τους άρθρο. Τις τρεις χιλιάδες δεν τις γιορτάσαμε -και ερχόμαστε τώρα να αφιερώσουμε άρθρο στις τρεισήμισι; Δεν περιμέναμε τουλάχιστον τον Γενάρη του 2020 να γιορτάσουμε τις 4 χιλιάδες άρθρα;

Εντάξει, γράψτε με ένοχο ότι λουφάρω, πείτε ότι φταίει το καλοκαιρινό ραστόνι και ο καύσωνας που με καθηλώνει (μπαγουδο). Από την άλλη, έχω να πω μερικά πράγματα για τον αριθμό τρία και μισό, οπότε το σημερινό άρθρο δεν θα το εξαντλήσω σε περιαυτομπλογκίες.

Λοιπόν, 3500 άρθρα, που δεν είναι και λίγα, έστω κι αν κάμποσα από αυτά είναι επαναλήψεις παλαιότερων (συχνά όμως ξαναδουλεμένες και επαυξημένες) ή αναδημοσιεύσεις από αλλού -ανάμεσά τους κείμενα του πατέρα μου. Με βάση τα στατιστικά που δίνει η WordPress, αυτά τα 3500 άρθρα πιάνουν περίπου 4.580.000 λέξεις -και εδώ παρατηρώ ένα μάλλον ανησυχητικό μοτίβο: ενώ στα τρία πρώτα χρόνια λειτουργίας του ιστολογίου ο μέσος όρος των λέξεων κάθε άρθρου ήταν κάτω από 1000, με κάθε χρόνο που περνάει η έκταση των άρθρων αυξάνεται, με αποτέλεσμα τα άρθρα του 2018 να έχουν κατά μέσον όρο πάνω από 1800 λέξεις το καθένα.

Εξίσου σημαντικά με τα άρθρα είναι όμως και τα σχόλιά σας. Κατά σύμπτωση, το ιστολόγιο κοντεύει να φτάσει σε ένα σημαντικό ορόσημο σχετικό με τα σχόλια, τις 500.000 σχόλια. Προς το παρόν, βρισκόμαστε στις 491.500 σχόλια. Και ο αριθμός των σχολίων εμφανίζει γενικά ανοδική τάση με τα χρόνια, όχι όμως γραμμική. Τα άρθρα του πρώτου χρόνου είχαν κατά μέσον όρο 63 σχόλια το καθένα, τα φετινά έχουν μέσον όρο 185 σχόλια, αλλά το ρεκόρ το έχει το 2016, με 197 σχόλια ανά άρθρο.

Ως προς τα δημοφιλέστερα άρθρα από αυτά τα 3500, τα 10 πρώτα σε επισκέψεις είναι τα εξής: