Μαθητές και δάσκαλοι, αφήγημα του Δημήτρη Σαραντάκου – 6

Πριν από λίγο καιρό άρχισα να δημοσιεύω σε συνέχειες το χρονικό του πατέρα μου «Μαθητές και δάσκαλοι», που εκδόθηκε το 2008 και έχει θέμα το Γυμνάσιο Μυτιλήνης στα χρόνια 1938-1946, τους καθηγητές του και τους συμμαθητές του. Όπως και με τα άλλα βιβλία του πατέρα μου, θα δημοσιεύεται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η προηγούμενη συνέχεια είναι εδώ. Σήμερα δημοσιεύω την έκτη συνέχεια, στην οποία ο πατέρας μου εξακολουθεί τη σκιαγράφηση ορισμένων καθηγητών του που τον επηρέασαν και τους αγάπησε.

Βασίλης Αρχοντίδης

Τον είχαμε καθηγητή ελληνικών (αρχαίων και νέων) και ιστορίας, στην εβδόμη οκταταξίου. Ως τότε αυτά τα μαθήματα μας τα έκανε ο Μίλτης, και ο Αρχοντίδης συμπλήρωσε, επαύξησε και ολοκλήρωσε το έργο του προκατόχου του. Σ΄ αντίθεση με τον Μίλτη τον Παρασκευαϊδη, που οι περισσότεροι δεν είχαμε ξαναδεί ως τη μέρα που μπήκε στην τάξη μας, καθώς είχε υπηρετήσει πολλά χρόνια εκτός Λέσβου, τον Βασίλη τον Αρχοντίδη τον ξέραμε καλά και τον σεβόμαστε, γιατί ήταν παλιός καθηγητής και ο καλύτερος ίσως φιλόλογος του 1^ου Γυμνασίου και όλης της πόλης.

Όταν ανάλαβε την τάξη μας δε χρειάστηκε να καταφύγει στο άγριο για να μας τιθασεύσει. Κάτι τέτοιο άλλωστε το απέκλειε ο πράος χαρακτήρας του. Βέβαια δεν ήμασταν πια οι ημιάγριοι, που είχε παραλάβει ο Μίλτης, αλλά όσο να είναι την καζούρα μας την κάναμε.

Υποπτεύομαι πως του Αρχοντίδη του άρεσε λιγάκι η καζούρα. Ενδόμυχα γλεντούσε τον ορυμαγδό της, αντιμετωπίζοντάς την με πρόσωπο ατάραχο, αλλά με μάτια που έφεγγαν από μια απόκρυφη, εσωτερική ευθυμία. Καθώς ήταν ψηλός, η μορφή του ξεχώριζε πάνω από τα κουρεμένα κεφάλια μας, όταν μετά το χτύπημα του κουδουνιού μπαίναμε κοπαδιαστά στις τάξεις.

Σ΄ αντίθεση με τον Μίλτη, που έτσι και φαινόταν στο άνοιγμα της πόρτας η λιγνή σιλουέτα του, γινόταν αμέσως νεκρική σιγή, την είσοδο του Αρχοντίδη στην τάξη τη χαιρέτιζε έκρηξη από φωνές και φασαρία. Εκείνος έστεκε πάνω από αυτά. Γαλήνιος και ατάραχος, (ολύμπιο τον έλεγε ο Τσερνόγλου), πήγαινε ως την έδρα και στεκόταν όρθιος, περιμένοντας να καταλαγιάσει ο θόρυβος, ενώ το αγαθότατο πρόσωπό του μας φώτιζε, όπως ένας φάρος φωτίζει τα αγριεμένα κύματα.

Με το που άρχιζε το μάθημα, συνάρπαζε όλη την τάξη και σε λίγα λεπτά δεν ακουγόταν ούτε ψίθυρος. Μιλούσε πολύ απλά, χωρίς στερεότυπες εκφράσεις, χωρίς ρητορικά σχήματα, ανακατεύοντας ανέκδοτα από τη φοιτητική του ζωή ή απλά καθημερινά περιστατικά, ενώ μας μυούσε ταυτόχρονα στην ουμανιστική σκέψη, μας έμπαζε στη μαγεία του ελληνικού πνεύματος, μας έδινε τα πρώτα στοιχεία της διαλεκτικής και της φιλοσοφίας. Εμείς ρουφούσαμε τα λόγια του.

Advertisement

Χαράλαμπος Κανόνης (Δημ. Σαραντάκος) 10 – Η απελευθέρωση

Εδώ και λίγο καιρό άρχισα να δημοσιεύω, σε συνέχειες, το βιβλίο του πατέρα μου «Χαράλαμπος Κανόνης. Η ζωή και ο θάνατος ενός Ανθρώπου», το πρώτο μη επιστημονικό βιβλίο του.

Ο Κανόνης ήταν Μυτιληνιός, γεωπόνος, υπάλληλος της ΑΤΕ, συνάδελφος και επιστήθιος φίλος του παππού μου, στέλεχος του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Βρήκε μαρτυρικό θάνατο τον Μάρτιο του 1948 στη Χίο, στον εμφύλιο.

Κανονικά οι δημοσιεύσεις γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Στη σημερινή δέκατη περνάμε στο τέταρτο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους του βιβλίου, στην Απελευθέρωση. Επειδή το κεφάλαιο είναι σχετικά μεγάλο και επειδή έχω να παρουσιάσω, στο δεύτερο μέρος, και κάποιο πρόσθετο υλικό, το χώρισα σε δύο μέρη.

H Απελευθέρωση και μετά

Έφτασαν
ντυμένοι «φίλοι»
αμέτρητες φορές οι εχθροί μου
τα παμπάλαια δώρα προσφέροντας
και τα δώρα τους άλλα δεν ήτανε
παρά μόνο σίδερο και φωτιά.

Οδυσσέας Ελύτης

Η απελευθέρωση της Λέσβου έγινε, όπως και η υποδούλωσή της, αναίμακτα. Το ΕΑΜ επιβλήθηκε παντού, έχοντας την αμέριστη κι ολόψυχη υποστήριξη της συντριπτικής πλειοψηφίας του πληθυσμού.

Ο λαός της Λέσβου στα τρία χρόνια και τέσσερις μήνες της Κατοχής, μεταμορφώθηκε. Τα μεγάλα βάσανα που πέρασε τον συνειδητοποίησαν σε μεγάλο βαθμό. Έμαθε να ξεχωρίζει τους φίλους από τους εχθρούς του. Εμφανίστηκε και στη Λέσβο, όπως και στην άλλη Ελλάδα, ο τύπος του νέου ;Eλληνα: ο εαμικός πολίτης. Αισιόδοξος, γεμάτος αυτοπεποίθηση και αξιοπρέπεια, είχε στελεχώσει τις οργανώσεις της Αντίστασης, είχε στρατευτεί στον ΕΛΑΣ, ασκούσε την εξουσία μέσ’ από τις επιτροπές αυτοδιοίκησης, τα λαϊκά δικαστήρια και τις συνελεύσεις.

Στο νησί επικρατούσε υποδειγματική τάξη. Η λαϊκή εξουσία δεν περιορίστηκε μονάχα σε αστυνομικά καθήκοντα. Η Επιτροπή Επισιτισμού είχε εξελιχθεί σε πραγματικό όργανο αυτής της εξουσίας. Καθόρισε σαν ανταλλακτικό μέσο το λάδι στην προπολεμική τιμή των 36 δραχμών την οκά και με βάση αυτή την ισοτιμία καθόρισε τις τιμές για τα άλλα είδη. Οι τιμές αυτές μείναν σταθερές σ’ όλη τη διάρκεια της εξουσίας του ΕΑΜ, που στη Λέσβο παρατάθηκε και μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας. Έτσι το ψωμί πουλιόταν στη Μυτιλήνη 5,50 δραχμές την οκά, όταν στην Αθήνα είχε περάσει τις 30. Ακόμα και η τιμή της κιλοβατώρας πληρωνόταν στην Ηλεκτρική Εταιρεία Μυτιλήνης με κοστολόγιο, που υπολογιζόταν με βάση την παραπάνω ισοτιμία του λαδιού, προς 4,30 δραχμές.

Χαράλαμπος Κανόνης (Δημ. Σαραντάκος) 7 – To EAM και η εκκλησία

Εδώ και λίγο καιρό άρχισα να δημοσιεύω, σε συνέχειες, το βιβλίο του πατέρα μου «Χαράλαμπος Κανόνης. Η ζωή και ο θάνατος ενός Ανθρώπου», το πρώτο μη επιστημονικό βιβλίο του.

Ο Κανόνης ήταν Μυτιληνιός, γεωπόνος, υπάλληλος της ΑΤΕ, συνάδελφος και επιστήθιος φίλος του παππού μου, στέλεχος του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Βρήκε μαρτυρικό θάνατο τον Μάρτιο του 1948 στη Χίο, στον εμφύλιο.

Κανονικά οι δημοσιεύσεις γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Στη σημερινή έβδομη συνέχεια, παντοτε στο δεύτερο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους του βιβλίου, εξετάζεται η Εαμική αντίσταση στη Μυτιλήνη.

To EAM, μόλο που είχε ιδρυθεί στα τέλη του Σεπτέμβρη παρέμενε ακόμα άγνωστο στο νησί. Κι όμως οι προ-εαμικές αυτές οργανώσεις δράσανε από την αρχή μέσα στο πνεύμα του κι ακολούθησαν χωρίς να το ξέρουν τις γενικές κατευθύνσεις του, επιζητώντας την ενότητα όλων των ελλήνων στον απελευθερωτικόν αγώνα και προσπαθώντας να βοηθήσουν το λαό να αντιμετωπίσει την πείνα, που θέριεψε μέσα στο χειμώνα.

Την άνοιξη του 1942 πραγματοποιήθηκε επαφή με το ΕΑΜ της Αθήνας και η «Εθνική ’ Οργάνωση Λέσβου» ενσωματώθηκε σ’ αυτό. Δημιουργήθηκε Νομαρχιακή Επιτροπή Λέσβου του ΕΑΜ με γραμματέα τον καθηγητή της Χημείας Απόστολο Αποστόλου, τον γνωστό «Δάσκαλο», πρόσωπο πολύ αγαπητό σε πλατιά στρώματα της λεσβιακής κοινωνίας. Πολύ γρήγορα οι εαμικές οργανώσεις εξαπλώθηκαν σ’ όλο το νησί, ενώ παράλληλα δημιουργήθηκαν οργανώσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος, στην αρχή πυρήνες κι αργότερα αχτίδες (ο όρος ΚΟΒ καθιερώθηκε το καλοκαίρι του 1944). Οι κομμουνιστές ήταν οι πιο ζωντανοί και δραστήριοι εαμίτες από την πρώτη στιγμή.

Αργότερα οργανώσεις δημιούργησαν και άλλα δύο κόμματα από τα μετέχοντα στο ΕΑΜ, δηλαδή το Σοσιαλιστικό Κόμμα, με γραμματέα της Νομαρχιακής Επιτροπής του το Θείελπη Λεφκία και το Αγροτικό Κόμμα, με τους Παναγιώτη Κεμερλή, Χρήστο Καλδή και άλλους.

Το καλοκαίρι του 1943 δημιουργήθηκαν στη Λέσβο οι πρώτες οργανώσεις της ΕΠΟΝ, με γραμματέα τον πολιτικό μηχανικό Νίκο Ανδρέου. Πολύ γρήγορα η καινούρια αυτή οργάνωση κατάχτησε τη νεολαία του νησιού, που μαζικά έμπαινε στις γραμμές της. Το Νοέμβρη ιδρύθηκε η πρώτη ομάδα της μαθητικής ΕΠΟΝ από μαθητές των τελευταίων τάξεων του Γυμνασίου και του πρακτικού Λυκείου.

Σχολεία, μαθητές και δάσκαλοι

Το σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στις Υποτυπώσεις, το καινούργιο ένθετο της κυριακάτικης Αυγής, με το οποίο συνεχίζω τη συνεργασία που είχα αρχίσει με τα Ενθέματα. Μάλιστα, κατά σύμπτωση, περιέχει κάποια κομμάτια από το πρώτο-πρώτο άρθρο που είχα δημοσιεύσει στην Αυγή στη στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία» τον… μακρινό Σεπτέμβρη του 2008 -και που δεν είχε δημοσιευτεί στο ιστολόγιο, μεταξύ άλλων επειδή το ιστολόγιο δεν είχε ακόμα γεννηθεί τότε.

Φυσικά για τις λέξεις και τις φράσεις του σχολείου μπορεί κανείς να γράψει πολύ περισσότερα -στην εφημερίδα, ως γνωστόν, υπάρχει περιορισμός χώρου. Σκέφτηκα προς στιγμή να κάνω προσθήκες αλλά τελικά δεν το επιχείρησα γιατί θα χαλούσε η ισορροπία του κειμένου. Άλλη φορά.

Ο Σεπτέμβρης είναι ο μήνας που ανοίγουν τα σχολεία, λογικό είναι λοιπόν στο σημερινό άρθρο να εξετάσουμε μερικές λέξεις του σχολείου.

Το σχολείο προέρχεται από τη σχολή, λέξη που είναι μεν αρχαία αλλά έχει υποστεί, στη διαδρομή της μέσα στους αιώνες, μιαν αναπάντεχη εξέλιξη. Πράγματι, στα αρχαία ελληνικά η λέξη σχολή σήμαινε αρχικά την ανάπαυση, την απραξία, τον ελεύθερο χρόνο, ενώ η ασχολία σήμαινε ακριβώς την απουσία αργίας, ελεύθερου χρόνου. Η αρχαία σημασία επιβιώνει και σήμερα, ως σχόλη ή σκόλη (Κυριακή γιορτή και σκόλη να ’ταν η βδομάδα όλη, τραγουδούσε η Αλίκη), αλλά και στο σχόλασμα των μαθητών ή των εργαζομένων. Στη σημερινή χρήση, ο τόνος έχει ανέβει, για να αποφεύγεται η σύγχυση της σχόλης με τη σχολή που σημαίνει πια άλλο πράγμα –αυτό το λέμε προφύλαξη.

Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης: Στην Εγκυκλοπαίδεια του Ηλίου – Ι

Εδώ και κάμποσο καιρό έχω αρχίσει να δημοσιεύω, κάθε δεύτερη Τρίτη, αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, “Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης” (εκδ. Ερατώ, 1995, εξαντλημένο), που είναι μια βιογραφία του παππού μου, του Νίκου Σαραντάκου (1903-1977), ο οποίος είχε το ψευδώνυμο Άχθος Αρούρης (που είναι ομηρική έκφραση και σημαίνει ‘βάρος της γης’). Η σημερινή συνέχεια είναι η τεσσαρακοστή πέμπτη και είναι η πρώτη του δέκατου κεφαλαίου, που επιγράφεται «Ανασυγκρότηση». Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Βρισκόμαστε στα 1948, στην Αθήνα και ο παππούς μου πιάνει δουλειά στο γνωστό εγκυκλοπαιδικό λεξικό του Ηλίου, ένα θέμα που θα μας απασχολήσει και στην επόμενη συνέχεια.

Ο ποιητής έπιασε δουλειά στο εγκυκλοπαιδικό λεξικό του Ηλίου το καλοκαίρι του 48. Από την αρχή τα πήγε πολύ καλά με το αφεντικό της επιχείρησης κι αυτό φάνηκε σ’ όλους περίεργο, γιατί ο Ιωάννης Δ. Πασσάς ήταν δύσκολος άνθρωπος. Αυτοδημιούργητος και χωρίς σπουδαία μέσα ή γνωριμίες στην αρχή της καριέρας του, πάλεψε σκληρά για να επιβιώσει. Η άνοδος του στην κοινωνική κλίμακα δεν απάλυνε καθόλου τον δύστροπο χαρακτήρα του. Οπως κάθε πολύ πλούσιος, ήταν καχύποπτος και φανταζόταν πως όποιος τον πλησίαζε αποσκοπούσε να του αποσπάσει πολλά ή λίγα λεφτά. Στους κύκλους των δημοσιογράφων και των εκδοτών είχε κύρος και αντιπάθειες. Κύρος για τα λεφτά και τις πετυχημένες εκδόσεις του, αντιπάθειες για το κακότροπο του χαρακτήρα του και τη σκληρότητα των συναλλαγών του. Οπως οι περισσότεροι αυτοδημιούργητοι, το ευχαριστιόταν να στραπατσάρει όσους «καθώς πρέπει» τύχαινε να πέσουν στην ανάγκη του, δεν πάει να ‘τανε καθηγητές Πανεπιστημίου ή βουλευτές ή και υπουργοί ακόμα και το έκανε με τον πιο απρεπή και προκλητικό τρόπο. Τις σχέσεις του με τους εκπρόσωπους του καλού κόσμου και ιδίως της ακαδημαϊκής πτέρυγας, χαρακτήριζε η αθυροστομία των λόγων και η χοντράδα των τρόπων του.

Παιδί ακόμα «ροβόλησε από το χωριό του για να ξεκλειδώσει το φούρνο» για να θυμηθώ τη διατύπωση του κυρίου Θεόδωρου. Μοναχό του εφόδιο τα γράμματα του Σχολαρχείου που φαίνεται πως τότε, στη δεκαετία του ’10, ήταν πολύ καλό σχολείο. Ο Πασσάς πάντως στο σχολαρχείο έμαθε πολύ καλή ορθογραφία και γραμματική της καθαρεύουσας και της αρχαίας και του άρεσε να διαβάζει στο πρωτότυπο τον Ξενοφώντα και το Θουκυδίδη. Επιασε δουλειά ως διορθωτής στην «Ακρόπολη» του Βλάση Γαβριηλίδη, αλλά δεν έμεινε για πολύ στο χαμηλότερο αυτό σκαλί της δημοσιογραφικής κλίμακας ούτε άλλωστε και στην εφημερίδα, όπου οι πληρωμές του προσωπικού ήταν άταχτες και απροσδιόριστου ύψους. Πήγε στο «Εμπρός» κι αργότερα στη «Νέα Ημέρα» η οποία τον έστειλε πολεμικόν ανταποκριτή στο μέτωπο της Μικρασίας. Κατά την περίοδο της παντοδυναμίας του Βενιζέλου, έβγαλε δική του εφημερίδα που χτυπούσε πολύ τσουχτερά το Λαϊκό Κόμμα. Μετά το κίνημα του 35 η εφημερίδα του απαγορεύτηκε κι ο ίδιος έφυγε στη Γαλλία. Γύρισε λίγο αργότερα μεταμορφωμένος σε διαπρύσιο υποστηριχτή της μοναρχίας, όπως άλλωστε είχε γίνει κι ο ίδιος ο Βενιζέλος.

Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης: Μετακατοχικές περιπέτειες

Εδώ και κάμποσο καιρό δημοσιεύω, κάθε δεύτερη Τρίτη (και σήμερα κατ’ εξαίρεση Τετάρτη), αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, “Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης” (εκδ. Ερατώ, 1995, εξαντλημένο), που είναι μια βιογραφία του παππού μου, του Νίκου Σαραντάκου (1903-1977), ο οποίος είχε το ψευδώνυμο Άχθος Αρούρης (που είναι ομηρική έκφραση και σημαίνει ‘βάρος της γης’). Η σημερινή συνέχεια είναι η τεσσαρακοστή και είναι η πρώτη του 9ου κεφαλαίου, που έχει ακριβώς τον τίτλο «Μετακατοχικές περιπέτειες». Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Βρισκόμαστε στη Μυτιλήνη στις αρχές του 1945.

Σύλληψη με την κατηγορία του στασιαστή

Παρά τον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ και της Πολιτοφυλακής και την κατάλυση της «Εαμοκρατίας», η κατάσταση στη Λέσβο δεν άλλαξε και πολύ. Η αποδοχή του ΕΑΜ από τη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού και το κύρος της εαμικής ηγεσίας, ιδίως μετά το χειρισμό της απόκρουσης των Άγγλων κατά τα Δεκεμβρια­νά, ήταν τόσο μεγάλες ώστε να συντηρείται το ίδιο υψηλό φρόνημα και η ατμόσφαιρα της έξαρσης των μεταπελευθερωτικών μηνών. Άλλωστε το 136 Τάγμα Εθνοφυλακής, αποτελούμενο από Λέσβιους έφεδρους και στελεχωμένο από ντόπιους αξιωματικούς, δεν προσφερόταν για την προώθηση των σκοπών που οι Άγγλοι σε συνεργασία με τους ακροδεξιούς της κυβέρνησης Βούλγαρη προωθούσαν: να σπρώξουν τη χώρα στον εμφύλιο σπαραγμό εξαπολύοντας άγρια τρομοκρατία κατά των αριστερών.

Μπήκε θέμα να απομακρυνθεί το 136 Τάγμα και να αντικατασταθεί με άλλη μονάδα εγγυημένης εθνικοφροσύνης. Το πρώτο βήμα ήταν η αντικατάσταση του διοικητή του, συνταγματάρχη Σοφοκλή Βουρνάζου, που ήταν Λέσβιος και συμπαθών το ΕΑΜ (είχε κάποτε διατελέσει μέλος του) με ξένο και εθνικόφρονα. Βέβαια ο νέος διοι­κητής, ο μανιάτης συνταγματάρχης Κυβέλος, ήταν άνθρωπος συνε­τός και μετρημένος. Ο ποιητής αναγνώρισε στο πρόσωπό του τον παλιό του υπολοχαγό στη Θεσσαλονίκη και πήγε να τον δει. Η συνά­ντησή τους ήταν πολύ εγκάρδια. Και πάλι η Δεξιά δεν ικανοποιήθηκε. Η παραπληροφόρηση συνεχίστηκε. Οι αθηναϊκές εφημερίδες “Βραδυνή”, “Ακρόπολις”, “Ελληνικόν Αίμα” και άλλες άρχισαν να δημοσιεύουν κατασκευασμένες και ψευδείς ειδήσεις «περί τρομο­κρατίας των ελασιτών εις Λέσβον», ορισμένες από τις οποίες ξεπερνούσαν κάθε όριο. Όταν για παράδειγμα έφτασε στη Μυτιλήνη ο νέος νομάρχης έγιναν έντονες και οργανωμένες αποδοκιμασίες της κυβερ­νητικής πολιτικής και παρά την προστασία της Εθνοφυλακής ορισμέ­νοι χειροδίκησαν κατά δύο χωροφυλάκων της συνοδείας του νομάρ­χη. Το σχετικά ασήμαντο αυτό επεισόδιο μεταμορφώθηκε από τη “Βραδυνή” σε «κακοποίησιν και αιχμαλωσίαν του Νομάρχου από οπλισμένους ελασίτας, οι οποίοι τον μετέφερον εις άγνωστον τοπο­θεσίαν, ενδεχομένως δε τον έχουν ήδη εκτελέσει». Ο χαίρων άκρας υγείας και απολύτως ασφαλής στο γραφείο του Νομάρχης δεν έκρι­νε σκόπιμο να στείλει κάποια διάψευση. Τελικά πήρε άδεια και έφυγε στην Αθήνα. Τον αναπλήρωσε ο νομάρχης Χίου Σταματιάδης, άνθρωπος του Γεωργίου Παπανδρέου, φανατικός αντικομμουνιστής, που σε συνεργασία με τον νεοφερμένο εισαγγελέα Κωστόπουλο και τους τοπικούς εκπρόσωπους της δεξιάς σχεδίασαν μεθοδικά το χτύ­πημα του ΕΑΜ στο νησί.

Ένα λεξικό για την αριστερά

Πριν από δυο-τρία χρόνια, διάβαζα ένα φιλολογικό άρθρο μιας έγκριτης κριτικού στο οποίο γινόταν λόγος για τον Λευτέρη Αποστολου, το ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Στο άρθρο υπήρχε μια υποσημείωση, που μας πληροφορούσε οτι ο Αποστόλου μεταπολεμικά διετέλεσε δήμαρχος Μυτιλήνης. Επειδή κρατάω από τη Μυτιλήνη, κατάλαβα αμέσως ότι αυτό ήταν λάθος. Δήμαρχος Μυτιλήνης δεν ήταν ο Λευτέρης αλλά ο Απόστολος Αποστόλου, ο περίφημος «δάσκαλος» όπως τον αποκαλούσαν (ήταν καθηγητής Χημείας), που παλιότερα είχα παρουσιάσει εδώ αποσπάσματα από τα απομνημονεύματά του. Η κριτικός είχε μπερδέψει τον Λευτέρη Αποστόλου, που δεν είχε άλλωστε καμιά σχέση με τη Μυτιλήνη, με τον Απόστολο. Αλλά δεν μπορεί να τους ξέρει κανείς όλους, οπότε χρειάζονται βοηθήματα.

Ένα βιβλίο που θα βοηθούσε την κριτικό να αποφύγει το λαθάκι, είναι και το βιβλίο για το οποίο θα σας μιλήσω σήμερα, το «Ιστορικό λεξικό του ελληνικού εργατικού κινήματος» του Γιώργου Αλεξάτου. Στη φωτογραφία αριστερά βλέπετε το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης, του 2008. Στο μεταξύ το βιβλίο έχει φτάσει στην τρίτη έκδοση, που έχει ίδιο εξώφυλλο με διαφορά στο όνομα του εκδοτικού οίκου, που έχει αλλάξει.

Στις 318 σελίδες του λεξικού του, ο Αλεξάτος περιλαμβάνει περίπου 1400 λήμματα, για ανθρώπους, οργανώσεις, κόμματα και έντυπα που συνδέονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο με το ελληνικό αριστερό κίνημα, από το Αβάντι έως την Ώρα της Αλλαγής (κατά σύμπτωση και το πρώτο και το τελευταίο λήμμα του λεξικού αφορούν εφημερίδες: η πρώτη ήταν όργανο της σοσιαλιστικής Φεντερασιόν των εργατών της Θεσσαλονίκης ενώ η δεύτερη έβγαινε επί δικτατορίας από μια τροτσκιστική οργάνωση στη Δυτική Ευρώπη).

Ο Αλεξάτος, γεννημένος το 1956, είναι ιδιόμορφη, μοναδική θα έλεγα, περίπτωση αυτοδίδακτου ιστορικού και διανοούμενου, αφού έχει τελειώσει νυχτερινό γυμνάσιο, έχει δουλέψει οικοδόμος και συμμετέχει από τα νεανικά του χρόνια στο αριστερό κίνημα, σε διάφορες οργανώσεις και συλλογικότητες, κυρίως της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς. Έχει γράψει κι άλλα βιβλία, ανάμεσα στα οποία το γνωστότερο ίσως είναι το μυθιστόρημα εναλλακτικής ιστορίας Πλατεία Μπελογιάννη, στο οποίο ο εμφύλιος πόλεμος έχει οδηγήσει στη δημιουργία δύο ελληνικών κρατών, μιας λαϊκής δημοκρατίας στον βορρά και ενός βασιλείου στον νότο. Δεν θα μιλήσω γι’ αυτό το βιβλίο γιατί δεν το έχω διαβάσει, όπως άλλωστε δεν έχω διαβάσει το ‘αντίθετο’ μυθιστόρημα εναλλακτικής ιστορίας του Δημήτρη Φύσσα (Πλατεία Λένιν, πρώην Συντάγματος). Έχω φυλλομετρήσει τη μελέτη του Αλεξάτου «Το τραγούδι των ηττημένων«, μια μελέτη για το μεταπολεμικό λαϊκό τραγούδι, και εντυπωσιάστηκα από την πυκνή τεκμηρίωση -αλλά εδώ θα μιλήσω για το Ιστορικό Λεξικό μόνο.

Γιατί να υπάρχει ένα ιστορικό λεξικό του ελληνικού εργατικού κινήματος; Δεν αρκούν οι εγκυκλοπαίδειες; Πέρα από το ότι στην εποχή μας η έντυπη, πολύτομη εγκυκλοπαίδεια τύπου Μπριτάνικας βρίσκεται σε φάση εξαφάνισης, πάρα πολλά λήμματα του λεξικού δεν τα έχει καμιά εγκυκλοπαίδεια είτε επειδή είναι νεότερα (αφού έχει πολλά χρόνια να εκδοθεί έντυπη εγκυκλοπαίδεια στη χώρα μας) είτε επειδή οι συντάκτες της, μην έχοντας την ιδιαίτερη οπτική γωνία του λεξικού, δεν τα έκριναν άξια συμπερίληψης.

Ο καθηγητής που έγινε Δάσκαλος (Απόστολος Αποστόλου)

Την Κυριακή βάζουμε θέμα λογοτεχνικό, αλλά και η αυτοβιογραφία είναι μορφή λογοτεχνίας, θαρρώ. Μου αρέσει μάλιστα πολύ να διαβάζω απομνημονεύματα, τόσο ανθρώπων που θαυμάζω ή αγαπώ το έργο τους, όσο και ανώνυμων. Σήμερα θα παρουσιάσω μερικά αποσπάσματα από τα απομνημονεύματα ενός καθηγητή που έγινε Δάσκαλος, του Απόστολου Αποστόλου. Γεννημένος το 1901, σπούδασε χημικός, δίδαξε Χημεία στη Μυτιλήνη προπολεμικά, συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση ως γραμματέας του ΕΑΜ Μυτιλήνης, κυνηγήθηκε και φυλακίστηκε μετά την απελευθέρωση. Από το 1956 δήμαρχος Μυτιλήνης έως το 1983, φυσικά με διακοπή επί δικτατορίας, ήταν γνωστός σε όλο το νησί ως «Ο Δάσκαλος». Τα αποσπάσματα είναι παρμένα από τον δεύτερο τόμο του βιβλίου του «Μνήμες» που γράφτηκε στη δεκαετία του 1980.

Μαθητής του Δάσκαλου ήταν και ο πατέρας μου, που έγραψε γι’ αυτόν (μεταξύ άλλων και σε ένα σχετικά πρόσφατο απόσπασμα που έβαλα από το αυτοβιογραφικό πεζογράφημά του). Τον γνώρισα κι εγώ, γιατί οι οικογένειές μας κράτησαν φιλικές σχέσεις όλα αυτά τα χρόνια, καθώς είχαν και κοντινές ηλικίες οι αντίστοιχες γενιές. Θυμάμαι, μας είχε κάνει τρομαχτική εντύπωση, σε όλα τα πιτσιρίκια, ένα περιεργότατο χόμπι που είχε τότε ο Δάσκαλος, να επιμεταλλώνει τζιτζίκια και άλλα έντομα. Διαβάζοντας τα απομνημονεύματα, είδα πως το χόμπι το είχε από τότε, και μάλιστα όχι μόνο με έντομα. Όσο για το αστείο επεισόδιο με τον παπά στην προτελευταία ενότητα, και στα χρόνια τα δικά μου θεωριόταν γρουσουζιά να συναντήσεις παπά στο δρόμο. Εμείς σκουντούσαμε τον διπλανό μας και λέγαμε σιγανά «πάρ’ τον» (ενν. τον παπά) ή «πάνω σου» ή αλλιώς γειώναμε πιάνοντας το γνωστό σημείο. Νομίζω πως το έθιμο τώρα τείνει να εκλείψει, έτσι που έχουν ξεκοπεί οι νεότερες γενιές από τις παραδόσεις του λαού μας.

Διάλεξα μερικά μάλλον εκτενή αποσπάσματα που αφορούν, ακριβώς, τη δουλειά του δάσκαλου όπως την καταλάβαινε ο Δάσκαλος. Οι τίτλοι στις ενότητες είναι του ίδιου.

Το μεράκι μου για το σχολείο

Θυμάμαι, με πόσο ενθουσιασμό, εγώ ήρθα εδώ, στη Μυτιλήνη, σαν δάσκαλος. Είχα τοποθετηθεί στο Πρακτικό Λύκειο. Ήρθα με την προοπτική να μείνω για λίγο. Γιατί σπούδασα χημικός και προοριζόμουν για τη Βιομηχανία. Και έμεινα στην εκπαίδευση είκοσι ολόκληρα χρόνια. Ώσπου μ’ έδιωξαν. Κι ο λόγος ήταν, γιατί αγάπησα τη δουλειά, που, απρόσμενα, αναγκάστηκα να κάμω. Ήταν η εποχή, ύστερα από τη μικρασιατική καταστροφή. Είχα πάρει το δίπλωμα του χημικού το 23. Δουλειές δεν υπήρχαν, κατάλληλες για το έργο του χημικού. Και το 24 βρέθηκα να κάνω το δάσκαλο στη Μυτιλήνη. Και έμεινα. Γιατί ερωτεύτηκα το σχολείο. Το πώς να ασκώ το επάγγελμα του εκπαιδευτικού δε το διδάχτηκα ποτέ. Ούτε και διάβασα ποτέ συγγράμματα, σχετικά με την Παιδεία. Αλλά, φαίνεται, πως τη δουλειά του δασκάλου την έκανα σωστά. Και το μυστικό μου ήταν ένα. Αγαπούσα τη δουλειά μου. Αγάπησα το σχολείο. Κι αυτήν τη συμβουλή έχω να δώσω προς όσους σκοπεύουν ν’ ασκήσουν το επάγγελμα του εκπαιδευτικού. Να σκύψουν με αγάπη πάνω στη δουλειά τους. Ν’ αγαπήσουν το παιδί. Αν δεν νιώθουν έμφυτη την αγάπη προς το επάγγελμα, που διάλεξαν, καλύτερα είναι να το παρατήσουν έγκαιρα, θα αποτύχουν. Θα σέρνονται, πάντα, στη δουλειά τους. Θα τη νιώθουν σαν αγγαρεία. Και προκοπή δεν πρόκειται να δουν. Έτσι είναι. Αυτή είναι η αλήθεια. Η κάθε δουλειά θέλει μεράκι. Θέλει σεβντά. Αν δεν υπάρχει αυτός, καλύτερα να μη γίνεται. Αυτή τη συμβουλή δίνω στους νέους, που θέλουν να γίνουν δάσκαλοι. Να φεύγουν, όσο είναι καιρός. Αν δεν κατακλύζονται από τον έρωτα στο δασκαλίκι.

Ο Μίλτης και ο δάσκαλος (Δημήτρης Σαραντάκος)

Tο σημερινό είναι το δωδέκατο απόσπασμα από τα “Εφτά ευτυχισμένα καλοκαίρια”, το ανέκδοτο αυτοβιογραφικό πεζογράφημα του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου. Δημοσιεύτηκε την Παρασκευή που μας πέρασε στο Εμπρός της Μυτιλήνης, την εφημερίδα με την οποία συνεργαζόταν για πολλά χρόνια ο πατέρας μου. Το προηγούμενο απόσπασμα μπορείτε να το βρείτε εδώ.  Επειδή έχω δεχτεί ηλεμηνύματα με ερωτήσεις: ναι, υπάρχει σκέψη να εκδοθεί το βιβλίο αλλά λόγω της κακής συγκυρίας μέχρι στιγμής δεν έχει βρεθεί εκδότης.

Με το σημερινό άρθρο περνάμε στο τρίτο Καλοκαίρι του βιβλίου, το καλοκαίρι του 1944 -όταν ο αφηγητής είναι δεκαπέντε ετών. Ωστόσο, το σημερινό άρθρο κάνει μια γενικότερη αναδρομή στο σχολείο επί κατοχής, με τα πορτρέτα δυο δασκάλων του πατέρα μου, του Μίλτη Παρασκευαΐδη και του Απόστολου Αποστόλου, που είχα την τύχη να γνωρίσω κι εγώ.

Ο πατέρας μου προτάσσει στο τρίτο αυτό καλοκαίρι τον εξής πρόλογο:

Το τρίτο καλοκαίρι μου φάνηκε σα να βάσταξε σχεδόν από τον Απρίλη ως το Νοέμβρη. Όχι γιατί όλους αυτούς τους μήνες ο καιρός ήταν καλός, αλλά γιατί ένιωθα μέσα μου, κι εγώ και όλοι σχεδόν οι άνθρωποι στο νησί, μια πρωτόγνωρη ζεστασιά.

Ελπίδες και προσδοκίες μας θέρμαιναν την ψυχή και μας φώτιζαν το πρόσωπο. Ήταν το καλοκαίρι πριν από την Απελευθέρωση και οι πρώτοι μήνες μετά. Το τελευταίο του πολέμου. Ήταν ζεστό και ξερό, με μια μόνο δυνατή μπόρα.

Ένα καλοκαίρι που μου έμεινε αξέχαστο. Είχα τελειώσει την έκτη οκταταξίου και από το Νοέμβρη του περασμένου χρόνου είχα οργανωθεί στην ΕΠΟΝ. Αυτό το καλοκαίρι φίλησα το πρώτο μου κορίτσι, έπιασα όπλο και μίλησα σε συγκέντρωση, κι ας ήμουν μόνο δεκαπέντε χρονών.

Τον Ιούνιο (του 1944) τέλειωσα την έκτη οκταταξίου. Για τρίτη χρονιά τα φιλολογικά μαθήματά μας τα ‘κανε ο Μίλτης. Ένας από τους καλύτερους εκπαιδευτικούς που πέρασαν ποτέ από το γυμνάσιο της πόλης μας, που φημιζόταν εν τούτοις για τους άριστους δασκάλους του (φημιζόταν και για κάτι άλλο, από τη δεκαετία του ‘20 κιόλας: ήταν «φυτώριο κομμουνιστών και δημοτικιστών»).

και μετά αυτό τον πρόλογο περνάει στην εξιστόρηση:

Μόλις ξέσπασε ο πόλεμος, τα μαθήματα σταμάτησαν και τα σχολεία κλείσανε. Ήμουν τότε στην τρίτη οκταταξίου γυμνασίου και στις δύο πρώτες τάξεις είχαμε την τύχη να μας κάνει ελληνικά ο Γιώργος ο Βαλέτας. Βέβαια με τη μετάθεση του πατέρα μου στη Σάμο, τη δεύτερη τάξη την έκανα εκεί κι όταν ξαναγυρίσαμε στο νησί, τον Ιούλιο του ‘40, ο Βαλέτας είχε μετατεθεί στην Αθήνα. Φαίνεται πως δεν ορίστηκε αμέσως αντικαταστάτης του, γιατί στις λίγες μέρες που μεσολάβησαν από το άνοιγμα των σχολείων ως το ξέσπασμα του πολέμου, το μάθημα των ελληνικών μας το ‘κανε ο Δημητράκης ο Βογαζιανός, καθηγητής των γαλλικών.

Ο Εξαγνισμός του Κώστα Βάρναλη, ένα διπλά διπλό ποίημα

Για τους ασχολούμενους με τη φιλολογία και τον Βάρναλη: στο τέλος έχω μιαν απορία, αν μπορείτε βοηθήστε.

Στις αρχές του χρόνου, γράφοντας για τον Μποναμά, ένα πρωτοχρονιάτικο ποίημα του Κώστα Βάρναλη, είχα αναφερθεί στο εντυπωσιακό γεγονός ότι για έναν τόσο μεγάλο ποιητή δεν υπάρχουν ακόμη συγκεντρωμένα σε έναν τόμο τα ποιήματά του. Η συγκεντρωτική έκδοση του 1956, που αυτή ακόμα επανεκδίδεται σήμερα, ήταν ελλιπέστατη, κατόπιν επιθυμίας του ίδιου του ποιητή, ο οποίος απέκλεισε πάρα πολλά παλιότερα ποιήματά του, είτε επειδή δεν τον ικανοποιούσαν πλέον αισθητικά, είτε επειδή δίσταζε να τα δημοσιέψει εκείνα τα πέτρινα χρόνια.

Στο μεταξύ, έχουν εκδοθεί σε υποδειγματικές φιλολογικές εκδόσεις από τον Γιάννη Δάλλα τα μεγάλα ποιητικά έργα του Βάρναλη, δηλ. το «Φως που καίει» και οι «Σκλάβοι πολιορκημένοι», έχουν βρεθεί και επανεκδοθεί πρωτόλεια και νεανικά του έργα (οι ποιητικές συλλογές Πυθμένες και Κερήθρες), έχουν εκδοθεί και επανεκδοθεί τα στερνά του ποιήματα (Ελεύθερος κόσμος και Οργή λαού), μέχρι και μια επιλογή από τα κατοχικά χρονογραφήματα του Βάρναλη εξέδωσε πρόσφατα ο Γ. Ζεβελάκης (και είναι πολύ αξιόλογα, σας συνιστώ τα Φέιγ βολάν της Κατοχής), αλλά πολλά ποιήματα της ωριμότητάς του, όσα δεν περιλήφθηκαν στην έκδοση του 1956, παραμένουν ανέκδοτα σε μορφή βιβλίου!

Όχι άγνωστα, μια και τα έχουν μαζέψει και δημοσιέψει το 1975 στο πρδ. Ηριδανός ο Αλ. Αργυρίου και ο Γ.Π.Σαββίδης (αν και δεν είναι πλήρης η συλλογή τους), αλλά πάντως απρόσιτα στο ευρύ κοινό (ή ακόμα και στο στενό: ποιος έχει τον Ηριδανό; Ελάχιστοι).