Εσείς τρώτε χταπόδια;

Εδώ και μερικές μέρες το ερώτημα αν πρέπει να τρώμε χταπόδια απασχολεί τα ελληνικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οπότε δεν είναι περίεργο που θα το συζητήσουμε κι εμείς -χωρίς βέβαια να παραλείψουμε τη βασική μας προσέγγιση, τη λεξιλογική, και σ’ αυτό το θέμα.

Η αρχή -ή μάλλον μία από τις αρχές- έγινε με ένα άρθρο του Θοδ. Γεωργακόπουλου στην Καθημερινή, πριν από 4-5 μέρες, με τον τίτλο «Γιατί δεν τρώω πια χταπόδια«. Εκεί, ο αρθρογράφος δηλώνει ότι σταμάτησε να τρώει χταπόδια, όταν διάβασε και έμαθε ότι είναι καταπληκτικά πλάσματα:

Είναι σαν να προέκυψαν από μιαν άλλη, ανεξάρτητη εξελικτική διαδικασία από τα υπόλοιπα πλάσματα της θάλασσας. Αν και συγγενεύουν με τα άλλα κεφαλόποδα -που είναι τα ηλίθια της οικογένειας- δεν μοιάζουν με κανένα άλλο είδος ζωής.  … Είναι απίστευτα, αλλόκοτα πλάσματα, με χαρακτηριστικά μοναδικά στη φύση. Το αίμα τους είναι μπλε, έχουν τρεις καρδιές και κάθε πλοκάμι τους έχει ξεχωριστό εγκέφαλο. Έχουν το μεγαλύτερο μυαλό από όλα τα ασπόνδυλα (και τα περισσότερα σπονδυλωτά). Το δέρμα τους έχει την ικανότητα να βλέπει. Μπορούν να αλλάξουν το ίδιο τους το RNA από μόνα τους. Και το κυριότερο από όλα: είναι πανέξυπνα. … Αν τα κλείσεις σε ένα βάζο, βρίσκουν τρόπο να ξεβιδώσουν το καπάκι από μέσα για να δραπετεύσουν. Υπάρχουν μαρτυρίες για χταπόδια που πηδάνε πάνω σε ψαράδικα και μπαίνουνε στ’ αμπάρι για να φάνε καβούρια.

Οπότε, εδώ και τρία χρόνια σταμάτησε να τρώει χταπόδια διότι δεν μπορεί να τρώει πλάσματα που σέβεται και που θαυμάζει -και, περίπου, μας προτρέπει να κάνουμε το ίδιο ή τέλος πάντων να προβληματιστούμε.

Οπως λέει ο Θ.Γ., έναυσμα για να γράψει το άρθρο του, ήταν πρόσφατη συνέντευξη του Ελληνοαμερικανού σκηνοθέτη Άλεξ Πέιν, πάλι στην Καθημερινή, στην οποία ο σκηνοθέτης είχε δηλώσει: Ομως, δεν καταλαβαίνω κάτι για τους Ελληνες. Πώς μπορούν και τρώνε τα χταπόδια; Η γεύση τους είναι φανταστική, αλλά πρόκειται για κάποια από τα πιο χαρισματικά πλάσματα της φύσης, με νοημοσύνη και χάρη. Οπότε, δεν με νοιάζει πού θα με πάτε για φαΐ, αρκεί το μενού να μην έχει χταπόδι

Όπως είπα, το άρθρο του Θ. Γεωργακόπουλου συζητήθηκε πολύ στα σόσιαλ, ίσως και επειδή το κοινοποίησαν και διασημότητες κοντινές στην κυβέρνηση, όπως ο (οΘντκ) υπουργός Άδωνης Γεωργιάδης και η υπέρκομψη Μαρέβα Γκραμπόβσκι.

Advertisement

Διδακτορικά και λογοκλοπή

Πολλή συζήτηση έγινε χτες και προχτές στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για την αποκάλυψη της εφημερίδας Αυγή, σύμφωνα με την οποία η διδακτορική διατριβή του κ. Γ. Πατούλη, ορθοπαιδικού (ή ορθοπεδικού, ας μην κολλήσουμε σήμερα στην ορθογραφία της λέξης!) και περιφερειάρχη Αττικής, αποτελεί, σε μεγάλο τμήμα της, αντιγραφή από άλλες διατριβές και εργασίες.

Το ιστολόγιο έχει κι άλλη φορά ενδιαφερθεί για το θέμα της λογοκλοπής -θα θυμάστε μάλιστα ότι εμείς είχαμε αποκαλύψει, πρόπερσι, ότι το θέμα που δόθηκε στους υποψήφιους των πανελληνίων εξετάσεων, με την υπογραφή του συγγραφέα Αλέξη Σταμάτη, ήταν προϊόν λογοκλοπής.

Δεν είναι η πρώτη φορά που πολιτικά πρόσωπα αντιμετωπίζουν κατηγορίες για λογοκλοπή. Μόνο στη Γερμανία έχουν ξεσπάσει 3 ή 4 τρανταχτά τέτοια σκάνδαλα με πρώτο την παραίτηση του τότε υπουργού Άμυνας Καρλ Τέοντορ τσου Γκούτενμπεργκ, το 2011, και την αφαίρεση του διδακτορικού του τίτλου, όταν διαπιστώθηκε ότι τμήματα της διδακτορικής του διατριβής (στον νομικό κλάδο) ήταν αντιγραμμένα από διάφορες πηγές χωρίς να γνωστοποιείται, με παραπομπές, η οφειλή.

Ο ειδικός συνεργάτης της Αυγής, χρησιμοποιώντας το λογισμικό Turnitin, που χρησιμοποιείται ευρύτατα διεθνώς (και στην Ελλάδα) από πανεπιστήμια για τον έλεγχο της λογοκλοπής, δηλαδή της παράθεσης αποσπασμάτων από άλλες εργασίες χωρίς τη δέουσα αναγνώριση, εξέτασε τη διατριβή του κ. Πατούλη και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «από τις 77 σελίδες τού κυρίως κειμένου οι 62 είναι απλώς αντιγραφές τμημάτων ή συρραφές αυτολεξεί τμημάτων κυρίως από άλλες διατριβές». Παρατίθενται πολλά ονόματα συγγραφέων που από τις διατριβές τους φαίνεται να έχει αντλήσει υλικό ο κ. Πατούλης, όπως και αντιπαραβάλλονται σελίδες με ταυτόσημο κείμενο.

Καθώς ο κ. Πατούλης είναι γνωστότατο και προβεβλημένο δημόσιο πρόσωπο, η κατηγορία αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Ο ίδιος ο ενδιαφερόμενος σε μακροσκελή δήλωσή του αρνείται την κατηγορία και θεωρεί το δημοσίευμα της Αυγής άθλιο, ψευδές και συκοφαντικό, αλλά δεν απαντά για την αντιγραφή των αποσπασμάτων, παρά μόνο για να πει ότι «…τα μέρη της διατριβής που καθορίζουν την αξία, τη σημασία και την επιστημονική αξία της διατριβής και πάνω στο οποίο κρίνεται είναι το ειδικό, ερευνητικό μέρος της μελέτης, τα αποτελέσματα και η συζήτηση και αυτά απαιτούνται να είναι πρωτότυπα. Τα μέρη αυτά της συγκεκριμένης διατριβής είναι πρωτότυπα…»

Αναρωτιέμαι: Φαίνεται δηλαδή ο κ. Πατούλης να υπονοεί ότι το γενικό μέρος μιας διατριβής επιτρέπεται και να μην είναι και τόσο πρωτότυπο; Ότι μπορεί να έχει αντιγραφεί; Δεν νομίζω ότι υπάρχει πανεπιστημιακός που να συμφωνεί με αυτή τη θέση. Κάθε διατριβή είναι αδιαίρετο σύνολο -αν υπάρχει λογοκλοπή σε ένα σημείο της, αυτό βαρύνει ολόκληρη τη διατριβή.

Είναι αλήθεια ότι η διατριβή του κ. Πατούλη έγινε κάτω από ιδιάζουσες συνθήκες. Άρχισε να εκπονείται το 1993, το κλινικό της μέρος ολοκληρώθηκε το 1996, αλλά από το 1998 ο κ. Πατούλης, λόγω των άλλων ασχολιών του (δήμαρχος, πρόεδρος Πανελλήνιου Ιατρικού Συλλόγου κτλ.) την άφησε και την ολοκληρωσε το 2019. Εικάζεται ότι αυτό δεν είναι άσχετο με τη θέσπιση χρονικών ορίων για την εκπόνηση των παλαιών διατριβών που εκκρεμούσαν.

Είναι επίσης αλήθεια ότι ο κ. Πατούλης, καθώς αποτελεί χαρισματική και πληθωρική προσωπικότητα, απασχολεί συχνά τη δημοσιότητα και θα έλεγε κανείς ότι έχει μια τάση για προβολή, μεταξύ άλλων και των επιστημονικών του επιτευγμάτων, όπως δείχνει το απόσπασμα από δημοσίευμα που παραθέτω, το οποίο κατά σύμπτωση αφορά, ακριβώς, την ολοκλήρωση της διδακτορικής του διατριβής.

Προσοχή, δεν είναι καθόλου κακό να «σαρώνει κανείς το ένα μετά το άλλο τα πτυχία», ούτε να το προβάλλει. Κάθε άλλο. Η δόξα άλλωστε είναι μεγάλο κίνητρο αλλά και ανταμοιβή του κόπου. Αρκεί να υπάρχει κόπος.

Θελησα λοιπόν να θέσω τον δάκτυλον εις τον τύπον των ήλων, που λέει η παγιωμένη φράση, και ερεύνησα τη διατριβή του κ. Πατούλη καθώς και μία άλλη διατριβή με την οποία έχει κοινά στοιχεία.

Πριν όμως προχωρήσω στα κοινά στοιχεία, θέλω να πω κάτι εισαγωγικά.

Η διατριβή του κ. Πατούλη περιλαμβάνει 330 βιβλιογραφικές αναφορές, στη συντριπτική πλειονότητα ξενόγλωσσες, που είναι μάλλον πολλές για μια διατριβή 130 σελίδων (μαζί με προλόγους, κενές σελίδες, αφιερώσεις και διάφορα άλλα). Το περίεργο όμως είναι ότι μέσα στο κείμενο ελάχιστες παραπομπές στη βιβλιογραφία υπάρχουν. Δημιουργείται η εντύπωση ότι ο συγγραφέας αράδιασε αναφορές για να γεμίσει τις σελίδες της βιβλιογραφίας, χωρίς να τις έχει χρησιμοποιήσει. Ειλικρινά, αν εγώ ήμουν παρών στην υπεράσπιση της διατριβής του, θα τον ρωτούσα: Σε ποια σημεία της διατριβής σας χρησιμοποιήσατε κάποια από τις εργασίες (π.χ.) του Koval, που αναφέρονται στα σημεία 152 έως 154 της βιβλιογραφίας;

Στην Ουκρανία

Εδώ και μερικές μέρες, αλλά πιο πολύ από χτες, όλα τα μάτια είναι στραμμένα στην Ουκρανία, μετά την απόφαση της Ρωσίας να αναγνωρίσει τις αποσχισμένες περιοχές του Ντονιέτσκ και του Λουγκάνσκ και να τις συνδράμει στρατιωτικά. Μια απόφαση που ήρθε σε απάντηση στην επέκταση του ΝΑΤΟ προς ανατολάς, ενώ αν θέλουμε να φτάσουμε στην αρχή της σημερινής κρίσης μάλλον θα πρέπει να γυρίσουμε στο 2014, όταν έγινε η επανάσταση ή πραξικόπημα ή όπως θέλετε πείτε το που ανέτρεψε τον εκλεγμένο πρόεδρο Γιανούκοβιτς και έφερε στην εξουσία φιλοδυτικούς (και ακροδεξιούς) πολιτικούς.

Τοτε η Ρωσία προσάρτησε, με τις μάλλον χλιαρές διαμαρτυρίες της διεθνούς κοινότητας, τη χερσόνησο της Κριμαίας, ενώ οι ρωσόφωνοι των ουκρανικών επαρχιών του Ντονιέτσκ και του Λουχάνσκ (ή Λουγκάνσκ) εξεγέρθηκαν και από τότε ελέγχουν τμήματα των επαρχιών αυτών στα οποία έχουν ανακηρύξει Λαϊκές Δημοκρατίες. Το 2014 είχαμε γράψει στο ιστολόγιο ένα άρθρο (στηριγμένο κατά βάση σε κείμενο του φίλου μας του Ρογήρου) από το οποίο παίρνω τον χάρτη που βλέπετε, που δείχνει ποιο ποσοστό των κατοίκων της Ουκρανίας, σε κάθε επαρχία (ομπλάστ, όπως τις λένε) δήλωσαν, τότε, μητρική γλώσσα τα ρωσικά -από ασήμαντα ποσοστά στα δυτικά, έως σαφώς πλειοψηφικά στην Κριμαία και στις δύο ανατολικές επαρχίες.

Όπως έγραφε ο Ρογήρος το 2014: Η Ουκρανία σήμερα δεν είναι μία χώρα· είναι δύο τουλάχιστον. Υπάρχει «ουκρανική» Δύση και «ρωσική» Ανατολή, κάτι πολύ λογικό για ένα λαό του οποίου η εθνογένεση δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Πολύ λογικό για μια χώρα της οποίας τα σύνορα χαράχτηκαν με γνώμονα πολλούς και διάφορους λόγους, έτσι ώστε σήμερα να περιλαμβάνει εδάφη που μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν πολωνικά ή την έως το 1954 ρωσική Κριμαία η οποία ήταν το δώρο του Νικίτα Χρουστσόφ προς την Ουκρανία για τα 300 χρόνια από την «επανένωση Ρωσίας-Ουκρανίας».

Σήμερα, η κρίση στην Ουκρανία απειλεί την ειρήνη -αλλά ακόμα κι αν οι περισσότεροι θεωρούν ότι δεν θα έχουμε κλιμάκωση των συγκρούσεων, θα υπάρξουν συνέπειες που θα τις αισθανθούμε -μόλις χτες, η Γερμανία σταμάτησε τη διαδικασία πιστοποίησης του αγωγού Nordstream 2 και ο Μεντβέντεφ τουίταρε «ετοιμαστείτε να πληρώνετε 2000 ευρώ τα 1000 κυβικά φυσικό αέριο». Όπως έγραψαν πολλοί, το πρώτο θύμα της σύγκρουσης που δεν έχει ακόμα ξεσπάσει είναι η Ευρώπη και η ΕΕ.

Ένα γλωσσικό ιστολόγιο σαν το δικό μας θα έπρεπε να εξετάσει και θέματα γλωσσικά -όπως, πόσο διαφέρουν τα ρωσικά από τα ουκρανικά. Δυστυχώς δεν μπορώ να απαντήσω πέρα από γενικότητες. Οι σλαβικές γλώσσες και διάλεκτοι είναι ένα συνεχές -ξεκινάς από το Μοναστήρι όπου μιλάνε μια δεδομενη γλωσσική ποικιλία. Πας 20 χιλιόμετρα πιο βόρεια και μιλάνε μια πολύ παρόμοια γλωσσική ποικιλία. Άλλα είκοσι χιλιόμετρα πιο βόρεια ή πιο ανατολικά, άλλη μια πολύ παρόμοια γλωσσική ποικιλία -και τελικά έχεις φτάσει στη Μόσχα. Βέβαια, όταν ανεξαρτητοποιείται μια οντότητα και γίνεται κράτος, συνήθως επιθυμεί να αποκτήσει γλώσσα, οπότε η τοπική γλωσσική ποικιλία τυποποιείται, και συνήθως γίνεται προσπάθεια να διαφοροποιηθεί από τη γλώσσα του κράτους από το οποίο αποσπάστηκε. Το ειδαμε αυτό στην πρώην Γιουγκοσλαβία, όπου τα πάλαι ποτέ σερβοκροατικά έχουν γεννήσει τέσσερις νέες γλώσσες, σερβικά, κροατικά, βοσνιακά και μαυροβουνιακά.

Μια άλλη παράμετρος είναι ότι στην Ουκρανία -και ειδικά σε αυτές τις περιοχές που βρίσκονται στο επίκεντρο της κρίσης- βρίσκονται δεκάδες χιλιάδες Έλληνες, πολλοί από αυτούς με ρίζες χιλιετιών εκεί. Είναι αυτός ένας ακόμα λόγος για τον οποίο η Ουκρανία βρίσκεται πολύ πιο κοντά απ’ όσο νομίζουμε -αφήνω ότι και γεωγραφικά η απόσταση δεν είναι τόσο μεγάλη: από την Αλεξανδρούπολη, όπου έχουμε δώσει διευκολύνσεις στους Αμερικανούς, έως την Οδησσό η απόσταση είναι σε ευθεία γραμμή 730 χιλιόμετρα, λιγότερο απ’ όσο, ας πούμε, από το Καλαί ως το Περπινιάν της Γαλλίας.

Σαν βάση συζήτησης, πέρα από τα παραπάνω, παραθέτω ένα άρθρο της Μοντ Ντιπλοματίκ. Επειδή η γαλλική του έκδοση είναι, προφανώς, γραμμένη στα γαλλικά και, το χειρότερο, διαθέσιμη μόνο σε συνδρομητές, παραθέτω την ελληνική μετάφραση, παρμένη από τον ιστότοπο της Αυγής (σε επιμέλεια Νίκου Σβέρκου):

Θα κλείσει η Αυγή;

Όταν άρχισα χτες να γράφω το σημερινό άρθρο, η απάντηση έκλινε προς το «Ναι», τουλάχιστον για το καθημερινό φύλλο, αλλά τελικά το Πολιτικό Συμβούλιο του ΣΥΡΙΖΑ αποφάσισε να μείνει ανοιχτή η εφημερίδα και να γίνει οικονομική εξυγίανσή της ενώ θα συνεχίσει να λειτουργεί.

Τις προηγούμενες ώρες, η είδηση ότι επίκειται αναστολή της έκδοσης της ιστορικής εφημερίδας είχε προκαλέσει ένα κύμα συμπαράστασης στα σόσιαλ, που εκφράστηκε όχι μόνο με αυθόρμητες τοποθετήσεις ή με συλλογή υπογραφών (συμμετείχα κι εγώ) αλλά και με αγορές συνδρομών -είδα πάνω από δέκα γνωστούς να δηλώνουν ότι αγόρασαν εξάμηνη ή τρίμηνη ή ετήσια συνδρομή, ανανέωσα κι εγώ μια δική μου που την είχα αφήσει να εκπνεύσει· αν ενδιαφέρεστε, η σελίδα για τις συνδρομές στην ηλεκτρονική έκδοση, με μεγάλη έκπτωση, είναι εδώ.

Αυτό το αυθόρμητο κύμα συμπαράστασης ίσως να μην είναι άσχετο με την απόφαση που πάρθηκε για… αναστολή της αναστολής της έκδοσης της εφημερίδας (επίτηδες αράδιασα τόσες γενικές). Αλλά το άρθρο που είχα σκοπό να γράψω δεν χάνει την (όποια) αξία και επικαιρότητά του. Εξάλλου, η χτεσινή απόφαση δεν σημαίνει ότι ο κίνδυνος για την εφημερίδα έχει παρελθει -η επιτυχία της προσπάθειας για εξυγίανση κάθε άλλο παρά δεδομένη είναι.

Σε κάθε περίπτωση, το ιστολόγιο έχει γαλουχηθεί με τις εφημερίδες, έχει δημοσιεύσει πολλά εφημεριδογραφικά άρθρα και έχει γράψει τουλάχιστον τρεις φορές στο παρελθόν για εφημερίδες που έκλεισαν ή που κινδύνεψαν να κλείσουν (το 2010, το 2011, το 2017) -κατά μειζονα λόγο λοιπόν με ενδιαφέρει η Αυγή, μια εφημερίδα της Αριστεράς, στην οποία ανήκω, μια εφημερίδα που είχα την τιμή να είμαι συνεργάτης της για δέκα χρόνια, από το 2008 έως το 2018.

Ερωτικά, ο πέμπτος τόμος των χρονογραφημάτων του Κώστα Βάρναλη

Μόλις κυκλοφόρησε, από τις εκδόσεις Αρχείο όπως πάντα, και σε δική μου επιμέλεια, ο τόμος Ερωτικά, με 181 χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη, δημοσιευμένα σε αθηναϊκές εφημερίδες την περίοδο 1939-1954.

Είναι ο πέμπτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη που εκδίδω από τις εκδόσεις Αρχείο. Προηγήθηκαν, το 2016 τα «Αττικά», με χρονογραφήματα για την Αθήνα και την Αττική, το 2017 τα «Αστυνομικά«, με χρονογραφήματα από γεγονότα του αστυνομικού δελτίου, το 2019 τα «Συμποσιακά», με χρονογραφήματα εμπνευσμένα από το καφενείο και την ταβέρνα, τον καφέ και το τσιγάρο, το πιοτό και το φαΐ και το 2020 τα Πολεμικά, γραμμένα τις μέρες του πολέμου του 1940-41. Από τις ίδιες εκδόσεις έχω παρουσιάσει παλιότερα δύο άλλους τόμους με δημοσιογραφικά κείμενα του Βάρναλη: τα Γράμματα από το Παρίσι και το Τι είδα εις  την Ρωσσίαν των Σοβιέτ.

Σκοπός μας είναι, όσο αντέχουμε, να βγάλουμε κι άλλους τόμους με χρονογραφήματα του Βάρναλη, πάντοτε σε θεματική κατάταξη.

Τα χρονογραφήματα του Βάρναλη σε διάφορες εφημερίδες είναι πάνω από 3500. Από αυτά διάλεξα για τον παρόντα τόμο 181 κείμενα, με την εξής κατανομή:

7 προπολεμικά και 86 κατοχικά (Πρωία)

88 της μεταπολεμικής περιόδου 1950-54, από τα οποία 72 στον Προοδευτικό Φιλελεύθερο, 12 στην Προοδευτική Αλλαγή και 4 στην Αυγή (δειγματοληπτικά -δεν έβαλα περισσότερα, επειδή η εφημερίδα έχει αποφασίσει να εκδώσει, και έχει ήδη αρχίσει να εκδίδει, το σύνολο των χρονογραφημάτων του Βάρναλη στην Αυγή).

Βλέπουμε ότι οι δυο μεγάλες περίοδοι (κατοχή και μεταπόλεμος) εκπροσωπούνται περίπου εξίσου.

Στα κείμενα του τόμου αυτού, λοιπόν, θα βρείτε συγκεντρωμένα χρονογραφήματα που αναφέρονται στον έρωτα και στις γυναίκες, στον γάμο και τα προβλήματά του, στις σχέσεις των δύο φύλων και στις διαφορές τους, καθώς και τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία. Πολλά χρονογραφήματα έχουν θέμα παρμένο από το αστυνομικό δελτίο ή από κάποιο παράξενο ειδησάριο, συνήθως του εξωτερικού.

Οι σχέσεις των δύο φύλων ήταν ένα από τα αγαπημένα θέματα των παραδοσιακών χρονογραφημάτων. Φυσικά, το θέμα εξεταζόταν ανάλαφρα, και βέβαια σχεδόν πάντοτε από την οπτική γωνία των ανδρών, διότι η μεγάλη πλειοψηφία των αναγνωστών της εφημερίδας αλλά και η συντριπτική πλειονότητα των δημοσιογράφων και ειδικά των χρονογράφων ήταν άνδρες.

(Να αναφέρω εδώ ένα εντυπωσιακό στοιχείο: Στους δύο τόμους της Βασικής Βιβλιοθήκης με τον γενικό τίτλο «Ο Κονδυλάκης και το χρονογράφημα» (1955) ανθολογούνται 55 συνολικά χρονογράφοι, όλοι άνδρες!).

Ο Βάρναλης δεν έρχεται σε ρήξη με το κυρίαρχο παράδειγμα, αλλά το αμφισβητεί έντονα και το υπονομεύει. Θα ήταν οπωσδήποτε άδικο να τον κρίνουμε με τα σημερινά μέτρα, ξεχνώντας πόσο έχουν αλλάξει -και προοδεύσει- οι αντιλήψεις και πόσο έχει βελτιωθεί η κοινωνική θέση της γυναίκας στα 70-80 χρόνια που έχουν περάσει από τότε που γράφτηκαν τα χρονογραφήματα του τόμου αυτού.

Πράγματι, σε πολλά από τα χρονογραφήματα του βιβλίου ο Βάρναλης υιοθετεί στερεότυπα της εποχής του, που αν τα εξέφραζε κάποιος σήμερα μπορεί να τα χαρακτηρίζαμε σεξιστικά, όπως π.χ. ότι η γυναίκα ζει μεν περισσότερο αλλά γερνάει πιο γρήγορα από τον άντρα ή τα παράπονα για τη γκρίνια και την κοφτερή γλώσσα των γυναικών.

Αυτογκόλ στο Τουίτερ

Στην αρχή είχα κρατήσει το σημερινό θέμα για τα μεζεδάκια του Σαββάτου, επειδή όμως θέλω να σχολιάσω και ένα-δυο παρεπόμενα ζητήματα πέρα από την καθαυτό γκάφα του κ. Πάσχου Μανδραβέλη αποφάσισα να αφιερώσω ειδικό άρθρο σε αυτό το, όχι και τόσο σοβαρό, παραδέχομαι, θέμα γιατί αλλιώς θα χαλούσε η ισορροπία του σαββατιάτικου άρθρου μας.

Ποια γκάφα, θα αναρωτηθείτε, και με το δίκιο σας, αν δεν συχνάζετε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ειδικά στο Τουίτερ, διότι η γκάφα αυτή, αυτογκόλ που τη χαρακτήρισα στον τίτλο, στο Τουίτερ συνέβη. Και ενώ το περιστατικό είναι διασκεδαστικό μεν αλλά σχετικά ασήμαντο, νομίζω πως δίνει αφορμή για σκέψη τουλάχιστον σε δυο κατευθύνσεις.

Λοιπόν, χτες το πρωί ο γνωστός δημοσιογράφος Πάσχος Μανδραβέλης δημοσίευσε ένα τουίτ στο οποίο παρέθετε μιαν οθονιά (screenshot που θα έλεγε ο κ. Μπαμπινιώτης) από τον ιστότοπο της Αυγής, με το σχόλιο:

Και «Κάποιον πρέπει να τον πετάξουν από το παράθυρο» της @AvgiOnline

Το σχόλιο του κ. Μανδραβέλη παραφράζει ένα άρθρο που είχε δημοσιευτεί την ίδια μέρα στην Αυγή, άρθρο του Πέτρου Κατσάκου με τίτλο «Κάποιον πρέπει να τον πετάξουν από το παράθυρο των Νέων». Στο άρθρο αυτό ο κ. Κατσάκος επικρίνει το απαράδεκτο προχτεσινό άρθρο των Νέων στο οποίο είχε γραφτεί για τη γυναικοκτονία της Φολεγάνδρου ότι πολλοί άνδρες έχουν σκεφτεί να πετάξουν, ύστερα από καβγά, τη σύντροφό τους από τα βράχια.

Ο κ. Μανδραβέλης ταυτόχρονα κύκλωσε μια διαφήμιση που υπήρχε στον ιστότοπο της Αυγής, διαφήμιση ενός ηλεκτρονικού καταστήματος που πουλάει σημαίες, ανάμεσα στις οποίες διαφημίζεται και η σημαία της 21ης Απριλίου (!). Θέλησε δηλαδή να καυτηριάσει την ασυνέπεια της αριστερής εφημερίδας, που βάζει διαφημίσεις που απευθύνονται σε νοσταλγούς της χούντας. Όχι μόνο τα Νέα έκαναν απαράδεκτο λάθος, αλλά και κάποιος από τον ιστότοπο της Αυγής, λέει με το σχόλιό του.

Τέτοιες ατάκες ανάμεσα σε δημοσιογράφους ή σε όχι επώνυμους χρήστες είναι καθημερινό φαινόμενο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ειδικά στο Τουίτερ, το οποίο, επειδή ακριβώς έχει περιορισμό έκτασης των σχολίων (280 χαρακτήρες) δεν προσφέρεται για σχοινοτενείς αναλύσεις αλλά για έξυπνες (ή όχι) ατάκες, λογοπαίγνια και πειράγματα, που συχνά σχολιάζουν κάποια φωτογραφία ή κάποιο λινκ.

Μια περιήγηση στις Λέξεις του 2020 -και το περιοδικό 20/20

Όπως ξέρετε οι ταχτικοί θαμώνες, κάθε χρόνο, τον Δεκέμβρη, κάνουμε την ψηφοφορία για τις Λέξεις της χρονιάς και τα αποτελέσματα ανακοινώνονται στις 31 Δεκεμβρίου. Τα προηγούμενα χρόνια, η διαδικασία αυτή ολοκληρωνόταν με ένα άρθρο ανασκόπησης, που δημοσιευόταν στις αρχές Ιανουαρίου κάθε χρονιάς πρώτα στην κυριακάτικη Αυγή και μετά εδώ. Φέτος, τέτοιο άρθρο δεν δημοσιεύτηκε, διότι τα Ενθέματα της Αυγής έπαψαν να εκδίδονται, και μαζί η μηνιαία στήλη μου.

Ωστόσο, σήμερα, με ένα μήνα περίπου καθυστέρηση, θα δημοσιεύσω αυτή την επισκόπηση των Λέξεων του 2020 και ταυτόχρονα θα σας παρουσιάσω ένα νέο εγχείρημα στον χώρο του ελληνικού Διαδικτύου, το περιοδικό 20/20, που το βρίσκετε στη διεύθυνση 2020mag.gr, και όπου σκοπεύω να συνεχίσω να δημοσιεύω τις ιστορίες λέξεων της επικαιρότητας, σε μια στήλη που έχει κι αυτή τον ίδιο τίτλο με το ιστολόγιό μας και με τη στήλη που κρατούσα επί 12 χρόνια (με μια ολιγόμηνη διακοπή) στην Αυγή, δηλ. Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία.

Και πάλι, τα άρθρα που θα δίνω στο 20/20 θα αναδημοσιεύονται στο ιστολόγιο ύστερα από 2-3 μέρες, έτσι όπως κάναμε και με τα μηνιαία άρθρα στην Αυγή. Εδώ η συχνότητα θα είναι περίπου μηνιαία, αλλά αφού δεν υπάρχει η έννοια του κυριακάτικου φύλλου, όπως στην εφημερίδα, θα υπάρχει μεγαλύτερη ευελιξία στην ημέρα δημοσίευσης.

Είναι μεγάλη μου χαρά που εκδίδεται το ηλεπεριοδικό αυτό, στο οποίο συμμετέχουν και αρκετοί γνωστοί και φίλοι από τον κυβερνοχώρο και τα ελληνικά σόσιαλ, από την Έλενα Ακρίτα μέχρι τη Ναταλί Χατζηαντωνίου, όπως διατάσσονται αλφαβητικά στη σελίδα των συνεργατών, όπου μάλιστα φιγουράρουμε με ωραίες επεξεργασμένες φωτογραφίες σε στιλ κόμικς.

Κοιτάξτε το και να το επισκέπτεστε τακτικά διότι τακτικά αλλάζει και η ύλη του.

Aυτό το πρώτο δικό μου άρθρο είναι ίσως κάπως ανεπίκαιρο διότι το είχα δώσει εδώ και 15 μέρες (αλλά μήπως άλλαξε η επικαιρότητα από τότε;). Τα επόμενα άρθρα θα είναι σαφώς πιο επίκαιρα.

Σχολεία και καταλήψεις

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα θα δημοσιευόταν στη χτεσινή κυριακάτικη Αυγή, στο ένθετο «Ενθέματα». Όμως η εφημερίδα άλλαξε τη διάρθρωση της ύλης της πριν από λίγες μέρες κι έτσι, προς το παρόν, τα Ενθέματα παύουν να δημοσιεύονται -έτσι το άρθρο το δημοσιεύω μόνο εδώ.

Κατά σύμπτωση, η συνεργασία μου με τα Ενθέματα είχε ξεκινήσει τον Οκτώβριο του μακρινού 2008, με ένα άρθρο που είχε πάλι θέμα του τα σχολεία (Οκτώβριος γαρ) και που κάποιες παράγραφοι δημοσιεύονται και εδώ. Οπότε, το κλείσιμο του κύκλου είναι ταιριαστό.

Παραθέτω το άρθρο χωρίς άλλες προσθήκες ή αλλαγές, μόνο βάζω τη φωτογραφία.

Σχολεία και καταλήψεις

Ο μήνας που μας πέρασε ήταν ο μήνας που ανοίγουν τα σχολεία, αλλά φέτος η διαδικασία αυτή, που κάθε χρόνο σηματοδοτεί και ένα νέο ξεκίνημα, βρέθηκε κάτω από το ζοφερό στίγμα της πανδημίας· και το χειρότερο είναι πως η κυβέρνηση, ίσως εφησυχασμένη ή παραπλανημένη από τις καλές επιδόσεις της χώρας στο πρώτο κύμα του κορονοϊού, πίστεψε πως μέχρι το φθινόπωρο θα έχουμε δαμάσει τον ιό κι έτσι σπατάλησε όλον τον κερδισμένο χρόνο χωρίς να πάρει κάποια μέτρα που θα απάλυναν τον συγχρωτισμό, όπως χωρισμό τάξεων ή πρόσληψη έκτακτων εκπαιδευτικών· αντίθετα, αύξησε το ανώτατο όριο μαθητών ανά τάξη, ενώ επιδόθηκε σε επικοινωνιακή εκστρατεία με το έωλο επιχείρημα ότι ο μέσος όρος των μαθητών ανά τάξη είναι 17 (σε ξένους ιστότοπους βλέπει κανείς διαστρεβλωμένη την είδηση, ότι τάχα «στην Ελλάδα έχει θεσπιστεί ανώτατο όριο 17 μαθητών ανά τάξη»!).

Ατομική ευθύνη, κρατική ανευθυνότητα

Το άρθρο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της Αυγής, στη στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Εδώ το αναδημοσιεύω προσθέτοντας στο τέλος ένα υστερόγραφο περί υπευθυνότητας.

Ατομική ευθύνη, κρατική ανευθυνότητα

Μια από τις φράσεις που ακούστηκαν πολύ και που έγιναν κλισέ κατά την πανδημική περίοδο που διάγουμε, ιδίως μάλιστα κατά το δεύτερο στάδιό της, είναι και η «ατομική ευθύνη». Ταιριάζει λοιπόν στο σημερινό άρθρο, το πρώτο μετά την καλοκαιρινή ανάπαυλα, που ανοίγει τούτον τον παράξενο πανδημικό Σεπτέμβρη, που μόνο με καινούργια αισιόδοξη αρχή δεν μοιάζει, ν’ ασχοληθούμε με αυτή τη λέξη που ολοένα και περισσότερο ακούμε, την ευθύνη.

Κατά το λεξικό, ευθύνη είναι «η υποχρέωση κάποιου να ανταποκριθεί σε ορισμένη εντολή, υπόσχεση, καθήκον κτλ. και να λογοδοτήσει, να απολογηθεί για τις σχετικές ενέργειες». Η λέξη είναι αρχαία, αλλά όχι ακριβώς έτσι· οι αρχαίοι είχαν την εύθυνα.

Στην αρχή της ετυμολογικής αλυσίδας βρίσκεται ο ευθύς, ο ίσιος, λέξη χωρίς ινδοευρωπαϊκή ετυμολογία, που έχει τον παλαιότερο, ομηρικό τύπο ιθύς, απ’ όπου έχουν επιβιώσει ως τα σήμερα οι ιθύνοντες και η ιθύνουσα τάξη. Από τον ευθύ και το ρήμα ευθύνω, κατά λέξη ισιώνω, που όμως πήρε γρήγορα σημασίες μεταφορικές: διευθύνω, κατευθύνω, εξετάζω.

Από το ρήμα ευθύνω και η εύθυνα, ένας πολύ ενδιαφέρων θεσμός της αθηναϊκής δημοκρατίας. Κάθε δημόσιος αξιωματούχος στο τέλος της θητείας του ήταν υποχρεωμένος να λογοδοτήσει δημόσια για τα πεπραγμένα του· η διαδικασία αυτή ήταν η εύθυνα και ο πολίτης που κληρωνόταν για να ασκήσει αυτόν τον δημόσιο έλεγχο ήταν ο εύθυνος -ενώ ο ελεγχόμενος αξιωματούχος λεγόταν υπεύθυνος.

Τουρίστες στα ξενοδοχεία

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε αρχικά χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής. Το αναδημοσιεύω εδώ χωρίς σοβαρές αλλαγές, μια προσθήκη μέσα σε παρενθέσεις. H φωτογραφία είναι τυχαία, από πρόσφατο άρθρο οικονομικού ιστοτόπου.

Tουρίστες στα ξενοδοχεία

Τις τελευταίες μέρες έγινε πολύς λόγος για τον τουρισμό, καθώς η Ελλάδα, όπως και οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, αρχίζουν να χαλαρώνουν τους ταξιδιωτικούς περιορισμούς και ετοιμάζονται να υποδεχτούν τουρίστες. Θα αφιερώσουμε λοιπόν το σημερινό μας άρθρο στη λεγόμενη βαριά βιομηχανία της χώρας, λεξιλογώντας για τις δυο λέξεις του τίτλου.

Στα αρχαία ελληνικά η λέξη ‘τόρνος’ σήμαινε αφενός ένα εργαλείο που είναι αντίστοιχο με το σημερινό ομώνυμο, αλλά και ένα όργανο σαν τον διαβήτη για χάραξη κύκλων (ἐργαλεῖον τεκτονικόν, ᾧ τὰ στρογγύλα σχήματα περιγράφεται, λέει ο Ησύχιος). Η λέξη περνάει στα λατινικά ως tornus και ανοίγει ολόκληρη φλέβα λεξιλογική. Εκεί λοιπόν φτιάχτηκε το ρήμα tornare, το οποίο, κατ’ αναλογία με το ελληνικό ‘τορνεύω’, σήμαινε «κατεργάζομαι κάτι στον τόρνο». Επειδή όμως όταν δουλεύουμε κάτι στον τόρνο το περιστρέφουμε, πολύ γρήγορα το tornare πήρε τη σημασία «στρέφω, περιστρέφω, γυρίζω» και απέσπασε μεγάλο μέρος του σημασιολογικού πεδίου των αυτοχθόνων λατινικών ρημάτων vertere και torquere.

Από τα λατινικά, στις νεότερες γλώσσες έχουμε το ρήμα tourner, το οποίο περνάει και στα αγγλικά, όπου τον 14ο αιώνα έχουμε τη λέξη tour, «στροφή, βάρδια», η οποία περί το 1650 παίρνει και τη σημασία «βόλτα, εκδρομή, περιήγηση», ενώ στις αρχές του 19ου αιώνα καταγράφεται και η λέξη tourism, που περνάει στη συνέχεια στα γαλλικά και γίνεται διεθνής.

Βέβαια, τον 19ο αιώνα ο τουρισμός δεν ήταν μαζική υπόθεση, αλλά περιηγητές υπήρχαν από παλιότερα. Στα ελληνικά, η λέξη «τουρισμός» μπήκε στις αρχές του 20ού αιώνα, πιθανώς μετά το 1910, μάλλον από τα γαλλικά. Δεν υπάρχει στη Συναγωγή του Κουμανούδη, ενώ την έχω βρει σε χρονογράφημα του Φορτούνιο (Σπύρου Μελά) το καλοκαίρι του 1917, ο οποίος μάλιστα υποστηρίζει ότι «Δεν έχουμε ακόμη αποκτήσει ούτε την λέξιν» -άρα θα ήταν πολύ πρόσφατη τότε.

Λεξιλογικά των γιατρών

Το σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής. Το ξαναδημοσιεύω εδώ με κάποιες προσθήκες.

Έχει γούστο: συνήθως όταν γράφω το άρθρο για την εφημερίδα, όπου το όριο είναι οι 800 λέξεις, κόβω διάφορα και λέω μέσα μου «θα τα προσθέσω όταν δημοσιεύσω το άρθρο στο ιστολόγιο». Τις περισσότερες φορές όμως, όταν έρθει η ώρα της δημοσίευσης στο ιστολόγιο, ή δεν θυμάμαι τι είχα κόψει ή δυσκολευομαι να κάνω τις προσθήκες γιατί μου φαίνεται πως χαλάει η ισορροπία του κειμένου. Σήμερα έβαλα μία μόνο από τις πολλές προσθήκες που είχα κατά νου, αλλά σίγουρα θα προσθέσετε κι εσείς πολλά στα σχόλιά σας.

Λεξιλογικά των γιατρών

Καθώς σε όλη την Ευρώπη οι κοινωνίες ετοιμάζονται με δειλά βήματα να βγουν από την καραντίνα, περνώντας στη δεύτερη φάση, της συμβίωσης με τον κορονοϊό, δεν πρέπει να ξεχάσουμε τους ήρωες της πρώτης φάσης, τους επαγγελματίες της υγείας, το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, που έδωσαν τη μάχη από την πρώτη γραμμή, με τεράστιο προσωπικό κόστος -και σε ανθρώπινες ζωές. Οπότε, στο σημερινό σημείωμα θα λεξιλογήσουμε για τους γιατρούς.

Λέμε γιατρός στην καθημερινή γλώσσα, αλλά ιατρός στο πιο επίσημο, που είναι λέξη αρχαία, ομηρική μάλιστα. Στο Λ της Ιλιάδας λένε για τον Μαχάονα, τον γιο του Ασκληπιού και γιατρό των Αχαιών, ότι ἰητρὸς γὰρ ἀνὴρ πολλῶν ἀντάξιος ἄλλων, ο γιατρός αξίζει όσο πολλοί άντρες -ιητρός είναι ο ιωνικός τύπος. Η λέξη ετυμολογείται από το ρήμα ιάομαι, θεραπεύω, γιατρεύω, που έχει επιβιώσει στα ιαματικά λουτρά και στην ιατρική ιδιόλεκτο.

Λεξιλογικά της καθαρότητας

Το κείμενο που διαβάζετε σήμερα δημοσιεύτηκε στο αποκριάτικο φύλλο της Κυριακάτικης Αυγής, στη στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία» των Ενθεμάτων. Το αναδημοσιεύω εδώ χωρίς αλλαγές.

Η πρώτη Κυριακή του μήνα συμπίπτει με την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς και το σημερινό φύλλο θα μείνει να διαβάζεται και την Καθαρά Δευτέρα. Κι αν ο πειρασμός είναι μεγάλος να λεξιλογήσουμε για το καρναβάλι και για τα κούλουμα, η στήλη αποφάσισε να μην ενδώσει -και, αντίθετα, ν’ αφιερώσει το σημερινό άρθρο στη λέξη που χαρακτηρίζει την αυριανή μέρα, τη λέξη «καθαρός».

Λέμε «Καθαρά Δευτέρα» επειδή, πιστοί και μη, υποδεχόμαστε τη Σαρακοστή με διάφορα νηστίσιμα εδέσματα, άσχετο αν είναι πεντανόστιμα. Στον όρο αυτόν έχει επιβιώσει ο καθαρευουσιάνικος τύπος του θηλυκού επιθέτου, με τελικό –ά, (όπως και στην Αριστερά ή στην Ερυθρά θάλασσα), αν και πολύ συχνά ακούμε και το νεοελληνικό «Καθαρή».

Η λέξη «καθαρός» είναι αρχαία, ομηρική κιόλας –στην Οδύσσεια διαβάζουμε για «καθαρά είματα», καθαρά ρούχα. Το έτυμό της όμως κάθε άλλο παρά ξεκάθαρο είναι, αφού αντιστέκεται τόσα χρόνια στις υποθέσεις των ετυμολόγων, ιδίως αν πάρουμε υπόψη το διαλεκτικό κοθαρός. Από την αρχή το χρησιμοποιούσαν και με ηθική ή θρησκευτική σημασία (αγνός, εξαγνισμένος), σε αντιδιαστολή προς το μιαρός. Πάλι στην Οδύσσεια, στο τέλος, ο Τηλέμαχος αρνείται να δώσει «καθαρό θάνατο» δηλ. τιμημένο, στις δούλες της Πηνελόπης.

Κολεγιά με τα κολέγια

Το σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στην Αυγή, στη μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Όχι στο ένθετο, όπως γινόταν ως τώρα, διότι για ένα διάστημα το ένθετο Ενθέματα δεν δημοσιεύεται ενόψει αναδιοργάνωσης, αλλά στο κυρίως σώμα της εφημερίδας. Εδώ προσθέτω σε αγκύλες δυο ερωτήματα προς τους αναγνώστες καθώς και μια ορθογραφική παρένθεση.

Οι ισχυρομνήμονες παλιοί θαμώνες ίσως θυμηθούν ότι κάποια τμήματα του σημερινού άρθρου είναι παρμένα από παλαιότερο άρθρο του 2010.

Η κολεγιά με τα κολέγια

Πολύ συζητήθηκε τον τελευταίο καιρό το νομοσχέδιο του Υπουργείου Παιδείας, που ανάμεσα στις άλλες αλλαγές επιτρέπει σε πτυχιούχους ιδιωτικών κολεγίων, που λειτουργούν στην Ελλάδα ως παραρτήματα ξένων ΑΕΙ, να διεκδικήσουν μία θέση στη δημόσια εκπαίδευση.

Η επίμαχη διάταξη δέχτηκε δριμεία κριτική από σύσσωμη την αντιπολίτευση (γι’ αυτό και ψηφίστηκε μόνο από 153 βουλευτές, χωρίς ίχνος ευρύτερης συναίνεσης) αλλά και από τους πανεπιστημιακούς. Μάλιστα, ο Νίκος Φίλης κατηγόρησε την κ. Κεραμέως ότι παραπλάνησε τη Βουλή, αφού απέκρυψε έγγραφο του ΔΟΑΤΑΠ βάσει του οποίου “φορείς όπως τα Κολέγια του ν. 3696/2008, όπως ισχύει, συνιστούν στο πλαίσιο της ελληνικής νομοθεσίας φορείς μη τυπικής εκπαίδευσης”.

Αλλά αυτά θα τα διαβάσατε σε άλλες στήλες της Αυγής. Εμείς εδώ, ως γνωστόν, λεξιλογούμε κι έτσι σήμερα θα δούμε τα λεξιλογικά του κολεγίου.

Ο επαναπατρισμός της θεια-Λαμπρινής (διήγημα του Τάσου Βουρνά εις ύφος Παπαδιαμάντη)

Mπαίνουμε από σήμερα σε κλίμα χριστουγεννιάτικο. Για μένα τα Χριστούγεννα είναι δεμένα με τα έργα του Παπαδιαμάντη, και πολλά χριστουγεννιάτικα διηγήματά του έχω δημοσιεύσει εδώ όλα αυτά τα χρόνια. Σήμερα όμως θα βάλω (ή μάλλον: θα ξαναβάλω) ένα διήγημα όχι αυθεντικά παπαδιαμαντικό αλλά «εις ύφος Παπαδιαμάντη».

Όπως ο Καβάφης στα ποιήματα έτσι και ο Παπαδιαμαντης στα πεζά έχει ευτυχήσει να έχει δει πλήθος ομοτέχνους να γράφουν διηγήματα που μιμούνται το ύφος του, που είναι ίσως ο υπέρτατος φόρος τιμής σε συγγραφέα. Έχει μάλιστα εκδοθεί και βιβλίο με μερικές από τις  μιμήσεις αυτές. Στο ιστολόγιο έχουμε παρουσιάσει το διήγημα «Τα Χριστούγεννα του Παπαδιαμάντη» του Κώστα Βάρναλη.

Το σημερινό διήγημα, που αρχικά το είχαμε δημοσιεύσει το 2010, και που το αναδημοσιεύω σήμερα επειδή το έχω τάξει σε έναν φίλο, το έγραψε το 1964 ο Τάσος Βουρνάς. Δημοσιεύτηκε στην Αυγή ανήμερα τα Χριστούγεννα, 25.12.1964 και αναδημοσιεύτηκε, πάλι στην Αυγή, τα Χριστούγεννα του 1976, απ’ όπου το είχε βρει και πληκτρολογήσει ο φίλος Στρ. Μπουλαλάκης και το είχα ανεβάσει στον ιστότοπό μου. Στο μεταξύ, βρήκα και την πρωτότυπη δημοσίευση (δεν έχουν διαφορές), απ’ όπου πήρα και τις εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο.

Η αρχική δημοσίευση, του 1964, ήταν μια ακόμα έκκληση προς την κυβέρνηση Παπανδρέου να επιτρέψει τον επαναπατρισμό των πολιτικών προσφύγων -κάτι που έμελλε να γίνει μόλις το 1983. Σήμερα μπορούμε να το δούμε απλώς ως άσκηση ύφους.

Ο επαναπατρισμός της θεια-Λαμπρινής

του Τάσου Βουρνά

Βορράς χιονιστής είχεν ενσκήψει εις την μικράν κώμην της Πολωνίας, όπου είχον από τινων ετών εγκατασταθή Έλληνες πρόσφυγες εκ των ακρωρειών της Ελλάδος, φεύγοντες την λαίλαπα του εμφυλίου πολέμου. Εκεί εις την φιλόξενον γην του Βορρά εύρον αποκούμπι και ανάπαυσιν κατόπιν των ταλαιπωριών τόσων ετών εις τα βουνά και εις τα ξένα. Τώρα, δόξα σοι ο Θεός, είχα απαγγιάσει, κατά το δη λεγόμενον. Και στέγην, και τροφήν, και εργασίαν, και περίθαλψιν εύρον και στοργήν από τους ξένους ανθρώπους – ας είναι καλά. Αλλά το ορεινόν και τραχύ χωρίον των, το σκαρφαλωμένον εις τας υπωρείας της Πίνδου, πού να το εύρουν εν μέσω της ατέρμονος πολωνικής πεδιάδος; Μάλιστα όταν ήλθον το πρώτον εδώ και ερρίζωσαν εις τον ξένον τόπον και έστησαν παραγώνι, είχον λάβει χώρα μερικά νόστιμα επεισόδια. Ο Ερυθρός Σταυρός της φίλης χώρας, ήτις εφιλοξένει τους τραχείς ορεσιβίους εξ Ελλάδος, έσπευσε να τους παραχωρήση ενδύματα εκ των λεγομένων ευρωπαϊκών και ανάλογα εσώρουχα. Θρήνος και οδυρμός εγένετο καθ’ όλον το χωρίον. Πώς ν’ αλλάξουν οι γέροντες τα ταμπάρα των και τα τσόχινα πανωβράκια των και αι γραίαι τα κοντογούνια των, τα από πεντηκονταετίας, ως προικιόν χορηγηθέντα υπό των μητέρων των, και ουδέποτε αλλαγέντων κατά την διάρκειαν ολοκλήρου βίου; Είδαν κι’ έπαθαν οι ξένοι άνθρωποι να τους πείσουν ν’ αλλάξουν την αρχαϊκήν των φορεσιάν και «να μπουν στα στενά», ήγουν να βάλουν τα ευρωπαϊκά και συγχρονισθούν οπωσούν με το ξένον περιβάλλον και τας συνηθείας του τόπου.

Βορράς, λοιπόν, χιονιστής είχε φυσήξει εις τα αρκτώα εκείνα μέρη, λήγοντος του έτους 1961, ότε η γραία Λαμπρινή, χήρα ωσεί εβδομηκοντούτις, έχουσα κόρην έγγαμον εις το χωρίον Σ* της Πίνδου και εγγόνια τα οποία δεν επρόφθασε να γνωρίση και να ταρναρίση ως μάμμη εις τα γόνατά της, απεφάσισε να υπάγη εις την πατρίδα. Ήκουσεν ότι διά να ταξιδεύση εχρειάζετο χαρτιά και σφραγίδας και υπογραφάς και εισιτήρια εις τον σιδηρόδρομον. Και τον μεν ναύλον ηδύνατο να πληρώση η γραία Λαμπρινή εκ της συντάξεως την οποίαν της παρείχον οι ξένοι άνθρωποι – ας είναι καλά.  Αλλά τα χαρτιά, τας σφραγίδας και τας υπογραφάς πού θα τας εύρισκαν; Οι λύκοι που εκυβέρνων «εκεί κάτω» εις την πατρίδα δεν της έδιδον την άδειαν. Και να ήτο μόνο αυτό; Το πατρογονικόν της σπίτι εις το χωρίον, εκεί όπου εγεννήθη και ανεστήθη, όπου υπανδρεύθη και εσπαργάνωσε τέκνα, το κατείχον ξένοι άνθρωποι. Δεν είχε στον ήλιο μοίρα η γραία Λαμπρινή. Όλα τούτα της τα είχε γράψει καταλεπτώς η θυγάτηρ της, το Μαχώ, διά χειρός του πατρός Ιωάσαφ, του ιερέως του χωρίου. Είχε –λέει– ψηφισθή νόμος και την έσβησαν από το δημοτολόγιον και της εσήκωσαν την υπηκοότητα την ελληνικήν και της εδήμευσαν τον οικίσκον της και το χωράφι της και τα παρέδωσαν σε κάτι βερέμηδες, κακούς ανθρώπους, πρώην συνεργάτας των Γερμανών – φωτιά να τους κάψη! Και η γραία Λαμπρινή, μόνη κι έρημη εις τα ξένα ενοστάλγει την πατρικήν και συζυγικήν εστίαν, τον ταπεινόν οικίσκον της και το παραγώνι της, και τα εγγόνια της, φωτογραφίας των οποίων αρτίως τας είχε αποστείλει η θυγάτηρ της μέσα εις το πικραμένον της γράμμα. Τας είχε έκτοτε, ημέραν και νύκτα, εις τον κόρφον της και επεδείκνυεν εις τας άλλας ομοχωρίους της γερόντισσας και τας κατεφίλει δακρύουσα. Και από καιρού εις καιρόν παρεκάλει τους γραμματισμένους να  της διαβάσουν το φαρμακωμένον γράμμα της θυγατέρας της, ενώ κρουνοί δακρύων έβρεχον τας ρικνάς παρειάς της κάθε φοράν που ήκουε τα ίδια, τα πικρά λόγια: «Αγαπημένη μου μάνα, πρώτον ερωτώ διά την καλήν σας υγείαν. Αν ερωτάτε και δι’ ημάς καλώς υγιαίνομεν. Μάθε, μητέρα, ότι ο ένας τοίχος του σπιτιού μας εσάπισε και είναι έτοιμος να πέση. Προσέτι μίαν ημέραν επήρε φωτιά το παραγώνι κι εκόλλησε το φαγοπύρι φωτιά κι εκάηκε το νταβάνι. Ανέβη ο άντρας μου να το σβήση και έσπασαν όλα τα κεραμίδια. Κοντά σ’ αυτά με βρήκαν και άλλες καταδρομές. Η γειτόνισσά μας που σου κρατεί στανικώς το σπίτι εμάλωσε μαζί μου κι ύστερα πήγε εις την Αστυνομίαν και με κατεμήνυσε τάχα πως εγώ την είπα πείσα και δείξα, ενώ εκείνη μούπε τα χειρότερα. Τώρα πρέπει να πάω και στο δικαστήριο. Μού στείλανε τις προάλλες κλήση.

Κι άλλες δυστυχίες με σάστισαν, κατακαημένη μου μάνα. Η γίδα μας αρρώστησε και ψόφησε με τη βαρυχειμωνιά· ήταν κι εγκαστρωμένη. Έχασα και τη γίδα, έχασα και τα κατσίκια τα δυο, έχασα και το γάλα των παιδιών. Μόνο το νου μου δεν έχασα, καημένη μου μάνα…».

* * *

Το απεφάσισε, λοιπόν, η γραία Λαμπρινή. Θα έφευγε μόνη διά τον τόπον της και ας μην είχε χαρτιά και σφραγίδας από την βασιλικήν κυβέρνησιν. Ιδέαν περί συνόρων και λοιπών εμποδίων, όσα οι άνθρωποι εφεύρον διά να χωρισθούν μεταξύ των, δεν είχε. Θα τραβούσε προς νότον, αυτό το ήξευρεν. Έχουσα αριστερά της την ανατολήν και δεξιά την δύσιν, θα εβάδιζε την ημέραν και θα εκόνευε την νύκτα εις τα σπίτια των καλών Χριστιανών. Και κάποτε θα έφθανε. Και διά να γλυτώση την πεζοπορίαν, αν έβλεπε σιδηρόδρομον κατευθυνόμενον προς νότον, θα επλήρωνε τον ναύλον και θα επέβαινε, με το καλό ή με το άγριον.

Αφ’ εσπέρας έλαβε την απόφασιν να εκκινήση τα χαράματα. Χωρίς να είπη τίποτε εις τας άλλας γυναίκας τας ομοχωρίους της, απεσύρθη ενωρίς εις τον οικίσκον της, εμάζευσε τον ρουχισμόν της και μερικά κανίσκια τα οποία είχε προμηθευθή διά τα εγγονάκια της, τα έδεσεν όλα εις μπόγον, ενεδύθη και κατεκλίθη εις την κλίνην της, όπως ήτο, διά να κλέψη ένα ύπνο, πριν εκκινήση διά το μεγάλον ταξίδι.

Επί αρκετάς ώρας ελαγοκοιμήθη, έχουσα κατά νουν να ξυπνήση ολίγον προ της αυγής και να ολισθήση λάθρα έξω του χωρίου. Και ότε ηκούσθη το πρώτο λάλημα του πετεινού, η γραία Λαμπρινή ηγέρθη τάχιστα, ενίφθη κατά πρόσωπον, έκαμε τον σταυρόν της και εξεπόρτισε. Η νυξ ήτο ακόμη βαθεία και το χιόνι εφώτιζεν αμυδρώς τον δρόμον της με την ψυχράν ανταύγειάν του.

Άμα εξελθούσα εις τους ερημικούς κατ’ εκείνην την ώραν δρόμους του χωρίου, εβάδισε ταχέως προς τον σταθμόν του σιδηροδρόμου. Θα επεβιβάζετο της πρώτης αμαξοστοιχίας, η οποία θα διηθύνετο προς νότον, κατά το σχέδιόν της. Εις τούτο εστάθη τυχερή. Εμπορικός συρμός με ανοικτά βαγόνια έμφορτα μεγάλων ζώων, ήτο έτοιμος να εκκινήση. Και η θεία Λαμπρινή, ολισθήσασα κρυφίως, αφού πρώτον έρριψε τον μπόγον της εις το βαγόνι, εσκαρφάλωσεν είτα και αυτή και ετοποθετήθη αθορύβως μεταξύ οκτώ αγελάδων, αι οποίαι την υπεδέχθησαν με φιλικούς μηκυθμούς και την εθέρμαινον με την αναπνοήν των.

Το τραίνο εξεκίνησεν. Η γραία Λαμπρινή έκαμε άλλην μίαν φορά το σημείον του σταυρού και έλαβε κουράγιο. Ήδη το δυσκολότερον μέρος του ταξιδίου επραγματώνετο ευτυχώς. Ενόμιζεν ότι μετ’ ου πολύ θα έβλεπε την κορυφογραμμήν της Πίνδου, την τόσον οικείαν εις την μνήμην της, την χαμένην εις την αντάραν και το χιόνι. Και ότε εξημέρωσεν, η γραία επρόβαλε μετ’ άκρας επιφυλάξεως την κεφαλήν της από το παραπέτο του βαγονιού, προσπαθούσα να διακρίνη εις το αβέβαιον πρωϊνόν φως και ομίχλην, τα γνώριμα και αγαπημένα βουνά.

Αλλοίμονον! Η πατρίδα ήτο ακόμη αρκετά μακράν. Προ των ομμάτων της γραίας Λαμπρινής ηπλούτο ο ατελείωτος κάμπος, όσον που φθάνει το μάτι, σαβανωμένος με το χιόνι. Εταξίδευσεν ολόκληρον την ημέραν προς νότον και περί την βραδυνήν αμφιλύκην της εφάνη ότι διέκρινε μακράν τας σκιάς υψηλών βουνών. Η καρδιά της ελαχτάρησε. Να ήτο άραγε η Πίνδος, το προσφιλές βουνόν, όπου υπό την σκιάν του εγεννήθη, εμεγάλωσεν, υπανδρεύθη και εσπαργάνωσε τέκνα;

Όχι μόνον δεν ήτο η Γη της Επαγγελίας της, αλλά και περί το εσπέρας, ότε ο ήλιος έδυεν εις την παρυφήν του κάμπου, εβεβαιώθη ότι ο συρμός εστράφη προς την δύσιν. Εμάζευσεν εν βία τον μπόγον της και, όταν ο σιδηρόδρομος εστάθη δι’ ολίγα λεπτά, επήδησεν αθορύβως εις το έδαφος, αποφασισμένη να συνεχίση πεζή το ταξίδι της.

* * *

Άγνωστος τόπος το μέρος όπου ευρέθη. Εις την ακοήν της έφθαναν λόγια άγνωστα, διαφορετικά από την γλώσσαν του τόπου εις τον οποίον έζη μέχρι προ τινος. Η καρδία της εμούδιασε. Πού να υπάγη νύκτα ώραν, ξένη και άγνωστος, μόνη και έρημος γραία, αδύνατον μέρος; Όλον το θάρρος της την εγκατέλειψε και καθήσασα εις μίαν γωνίαν του σταθμού, ομού μετ’ άλλων επιβατών, ήρχισε να κλαίη με μαύρα δάκρυα. Πονετικοί άνθρωποι αυτοί οι ξένοι. Την περιεκύκλωσαν με ενδιαφέρον και την ηρώτων εις την άγνωστον γλώσσαν των διά την αφορμήν των δακρύων της. Τι να τους είπη; Πώς να συνεννοηθή; Πώς να τους ζωγραφίση τον πόνον της; Και έκλαιε με σιωπηλούς λυγμούς, ενώ γύρω της οι ξένοι άνθρωποι την παρετήρουν με ανείπωτον συμπάθειαν. Ήλθε, τέλος, και ένας άνθρωπος της εξουσίας. Με θερμόν χαμόγελον την επλησίασε, της ωμίλησε. Είδε και απόειδε ότι δεν είναι δυνατόν να συνεννοηθεί. Αντήλλαξε μερικές λέξεις με τους πολίτας και λαβών ηρέμα την γραίαν εκ του βραχίονος, την ωδήγησε εις το γραφείον του σταθμού.

Εκ της ανταλλαγής των ολίγων λέξεων μετά της γραίας, ερωτωμένης εις την ξένην γλώσσαν και αποκρινομένης εις την γλώσσαν της στερεοτύπως «θέλω να πάω στο χωριό μ’», εξήχθη το συμπέρασμα από την ομήγυριν ότι επρόκειτο περί Ελληνίδος. Ο αστυνομικός ωμίλησεν εις το τηλέφωνον δι’ ολίγων και μετ’ ου πολύ κατέφθασαν ασθμαίνοντες δύο Έλληνες εκ των πολιτικών προσφύγων, των διαμενόντων εις την πολίχνην εκείνην της Τσεχοσλοβακίας. Διότι η γραία είχε διέλθει τα πολωνοτσεχικά σύνορα και ευρέθη, άνευ διαβατηρίου, εις την Τσεχίαν.

Οι δύο Έλληνες έσκυψαν έκπληκτοι πλησίον της γραίας:

–Από πού είσαι, μάνα μου;
–Από την Πίνδο…

Ακούσασα την πάτριον φωνήν έπαυσε πλέον αυτομάτως να κλαίη και ανέβλεψεν μετ’ ελπίδων προς τους νεοελθόντας.

–Και πού καθόσουν;
–Σα κει στην Πολωνία…

Έκαμαν οι άνθρωποι τον σταυρόν των, ενώ οι ξένοι συγκινηθέντες παρηκολούθουν εν μεταφράσει την συνομιλίαν.

–Και πώς ήρθες εδώ;
–Με το τραίνο, γιε μ’!
–Και πώς θα πας κάτου;
–Με το πόδι μ’! Βαστάου για ακόμ’!

Εγέλασαν γύρω οι άνθρωποι. Έλαβον την γραίαν μετά στοργής και την ωδήγησαν εις τους ελληνικούς καταυλισμούς, ενώ ταυτοχρόνως ετηλεγράφουν εις Πολωνίαν προς ησυχίαν των εκεί συμπατριωτών των.

Βεβαίως, το ταξίδι της γραίας Λαμπρινής προς το χωρίον της δεν επραγματώθη. Και στενάζουσα, αναμένει μετά των άλλων την ευλογημένην ώραν της επιστροφής της εις το πάτριον έδαφος. Αχ, δεν θάχουν, Θεέ μου, τελειωμόν οι πίκρες και τα βάσανα του κόσμου;

(Η Αυγή, 25.12.1964)