Ανάπτυξα ή ανέπτυξα;

Το συζητήσαμε και στα μεζεδάκια του Σαββάτου, αλλά νομίζω πως σηκώνει να το… αναπτύξω σε άρθρο. Λοιπόν, πριν από μερικές μέρες, η υπουργός Παιδείας κτλ. κ. Κεραμέως δημοσίευσε το εξής τουίτ, το οποίο προκάλεσε πολλές συζητήσεις.

Bλέπετε υπογραμμισμένη τη λέξη «ανάπτυξα».

Πολλοί σχολιαστές, που σε γενικές γραμμές κατατάσσονταν στην εξ αριστερών αντιπολίτευση, θεώρησαν ότι είναι λάθος ο τύπος «ανάπτυξα», λάθος απαράδεκτο για υπουργό και μάλιστα αρμόδια για την Παιδεία.

Διαφώνησα και έγινε ενδιαφέρων διάλογος με κάποιους, όσο επιτρέπει τον διάλογο το όριο 280 χαρακτήρων του Τουίτερ.

Κατά τη γνώμη μου, ο τύπος «ανάπτυξα» δεν είναι λάθος, διότι η εσωτερική συλλαβική αύξηση δεν είναι υποχρεωτική, μπορεί κανείς να διαλέξει αν θα τη βάλει ή όχι ανάλογα με το ρήμα ή με το ύφος του κειμένου του.

Από την άλλη, η αλήθεια είναι ότι στα σώματα κειμένων της σημερινής γλώσσας οι αναύξητοι τύποι αποτελούν μειοψηφία -και πάλι, όμως, ανάλογα με το ρήμα.

Κι έτσι, παρακινήθηκα να γράψω το σημερινό άρθρο.

Το θέμα της εσωτερικής αύξησης ή όχι στους παρελθοντικούς χρόνους συνδέεται κατά τη γνώμη μου και με τον  σχηματισμό της προστακτικής -τη θέση μου αυτή την έχω αναπτύξει σε παλιότερο άρθρο. Σήμερα ωστόσο θα περιοριστώ στους παρελθοντικούς χρόνους και θ’ αποφύγω να αναφερθώ στην προστακτική.

Για την αύξηση στους παρελθοντικούς χρόνους γενικώς, πολλοί γλωσσολόγοι τη θεωρούν κενό μορφολογικό στοιχείο, απλώς φορέα του τόνου. Πράγματι, στα νέα ελληνικά, όταν το ρήμα είναι δισύλλαβο και ανήκει στην 1η συζυγία, παίρνει ε- μόνο όταν χρειάζεται να φέρει τον τόνο στην προπαραλήγουσα: λέμε έγραψα, αλλά γράψαμε, όχι εγράψαμε, τουλάχιστον στην κοινή νέα ελληνική. Στα αρχαία ελληνικά όμως η αύξηση ήταν υποχρεωτική σε όλα τα πρόσωπα (εγράφομεν), ήταν λοιπόν εγγενές κλιτικό στοιχείο. Εξάλλου, στα νέα ελληνικά, στα τρισύλλαβα ρήματα, όπου υπάρχει φορέας του τόνου, δεν σημειώνεται αύξηση: κέρδισα, πίστευε, πότισα, ενώ στα αρχαία σημειωνόταν. Γι’ αυτό και κάποιοι γλωσσολόγοι αρνούνται ολωσδιόλου τον όρο «αύξηση», αν και οι γραμματικές χρησιμοποιούν, όλες, αυτόν τον όρο.

(Βέβαια, σε πολλές γλωσσικές ποικιλίες της ελληνικής υπάρχει προθηματικό ε- ή τέλος πάντων αύξηση και εκεί που δεν δικαιολογείται στην κοινή, πχ επαίζαμε, επότιζα).

Εσωτερική αύξηση εμφανίζεται σε σύνθετα ρήματα με αρχαίες προθέσεις: διαφέρω – διέφερα / μεταφέρω – μετέφερα. Και πάλι, η αύξηση εμφανίζεται μόνο στα πρόσωπα όπου υπάρχει στο απλό ρήμα: διέφερα, αλλά διαφέραμε. (Τα σύνθετα με άλλα προθήματα δεν εμφανίζουν εσωτερική αύξηση: κακόμαθε, καιρόριχνε, στραβόκοψε).

Η εσωτερική αύξηση δεν εμφανίζεται σε όλα τα σύνθετα ρήματα -ας πούμε, δεν την σχηματίζουν σχεδόν ποτέ ρήματα όπως περιμένω, διαλέγω ή τη σχηματίζουν σπάνια ρήματα όπως συναντώ, απαντώ. Στη μεγάλη πλειοψηφία όμως των ρημάτων, η εσωτερική αύξηση συνηθίζεται από τους περισσότερους ομιλητές.

Το ζήτημα είναι κατά πόσον αυτή η εσωτερική αύξηση θεωρείται υποχρεωτική. Να δούμε τι λένε οι γραμματικές.

Advertisement

Μεζεδάκια λίγο πριν ανοίξουν οι κάλπες

Κι άλλες φορές έχω βάλει παρεμφερείς τίτλους στο πολυσυλλεκτικό σαββατιάτικο άρθρο μας, όταν δημοσιεύεται την παραμονή εκλογικής αναμέτρησης -δεν διεκδικεί πρωτοτυπία ο τίτλος, μόνο ακρίβεια. Κάμποσα από τα μεζεδάκια της πιατέλας, άλλωστε, είναι (προ)εκλογικά, αν και όχι όλα.

* Και ξεκινάμε με ένα μη εκλογικό μεταφραστικό μαργαριτάρι, μεγαλούτσικο μάλιστα, μεγέθους… μαρμάρου. Σύμφωνα με άρθρο του Βήματος, κάμερα κατέγραψε την πτώση μετεωρίτη στην Αυστραλία. Κατά το άρθρο, «ο μετεωρίτης είχε μέγεθος μαρμάρου».

Πόσο μέγεθος έχει όμως γενικά το μάρμαρο; Υπάρχουν μαρμάρινοι όγκοι πολλών κυβικών μέτρων, υπάρχουν και λεπτά μαρμαράκια λίγων τετραγωνικών εκατοστών, και μικρότερα ακόμα.

Μπα, κάτι άλλο συμβαίνει. Αν ανατρέξετε στο πρωτότυπο θα δείτε ότι χρησιμοποιείται η λέξη marble. Το οποίο όμως marble είναι μεν το μάρμαρο ειναι όμως επίσης η μπίλια, η γκαζά, ο βώλος. Μέγεθος βώλου είχε ο μετεωριτάκος.

(Κι αν σας πει κανένας Άγγλος have you lost your marbles?, δεν αναρωτιέται αν χάσατε τις μπίλιες σας, αλλά αναρωτιέται, ιδιωματικά, αν είστε στα καλά σας).

* Φίλος στέλνει τη φωτογραφία αριστερά, από εκλογικό περίπτερο της Ρένας Δούρου με την ανορθογραφία να βγάζει μάτι. Πιο δυνατά, βέβαια.

Μου γράφει: «Δεν ξέρω πιος έφτιαξε τα περίπτερα, αλλά την άλλη φορά να διαλέξουν κάποιον που να είναι ποιο προσεκτικός».

Διότι βέβαια επισημαίνουμε μαργαριτάρια και των παρατάξεων που μας είναι συμπαθείς και θα τις ψηφίσουμε -όπως εγώ τη Ρένα Δούρου (στον νότιο τομέα).

* Η γενικομανία της εβδομάδας. Διαβάζω ότι:

Αυτοκίνητο στη Λαμία ξέφυγε της πορείας του και πήρε… σβάρνα τα μηχανάκια.

Γράφει ο φίλος που το έστειλε: Πώς μεταφράζουμε το «εξετράπη»; Ξέφυγε. Τα άλλα τα κρατάμε ίδια, και προκύπτει το αυτοκίνητο που ξέφυγε της πορείας του.

Μεζεδάκια Πρεσπών

Αφού την περασμένη Κυριακή είχαμε στις Πρέσπες την υπογραφή της ενδεχομένως ιστορικής συμφωνίας των Πρεσπών, ταιριάζει να τιτλοφορήσουμε έτσι το αμέσως επόμενο πολυσυλλεκτικό άρθρο μας, ιδίως αφού το ιστολόγιο αισθάνεται μεγάλη χαρά και περηφάνια για την υπογραφή της συμφωνίας έστω κι αν αναγνωρίζει ότι υπάρχουν πολλές πιθανότητες να μην ολοκληρωθεί αίσια, στη γειτονική χώρα, η διαδικασία συνταγματικών αλλαγών.

Αλλά αυτά τα εχουμε συζητήσει σε παλιότερα άρθρα του ιστολογίου και (μάλλον) θα τα συζητήσουμε και στο μέλλον. Σήμερα ειναι Σάββατο και συζητάμε τα στραβά και τα περιεργα που έπιασε η απόχη μας την προηγούμενη εβδομάδα. Πάντως, αν ειχαμε πραγματι μεζεδάκια Πρεσπών ασφαλώς θα γευόμασταν και τα πεντανόστιμα φασόλια της περιοχής. (Επί του πιεστηρίου, μετα τα χτεσινά σκέφτηκα να αλλάξω τον τίτλο σε Μεζεδάκια με γραβάτα ή κάτι τέτοιο, αλλά τελικά τα της γραβάτας θα τα δούμε τη Δευτέρα).

* Αλλά, παρολο που τα συζητήσαμε στα σχόλια του περασμένου άρθρου, ας αναφέρουμε, για λόγους πληρότητας, καναδυό μαργαριτάρια σχετικά με τη συμφωνια των Πρεσπων και την προηγηθείσα πρόταση ευπιστίας της Νέας Δημοκρατίας.

* Στη συζήτηση στη Βουλή, το περασμένο Σάββατο, ο Κ. Μητσοτάκης (στο 9.05 του στιγμιοτύπου, εδώ) απευθυνομενος προς τον Π. Καμμένο, είπε:

Τον εμπιστεύεστε ακόμα τον κ. Κοτζιά; Περιλαμβάνετε τον κ. Κοτζιά με την εμπιστοσύνη σας;

Στα απομαγνητοφωνημένα πρακτικά η πορφυρογέννητη κοτσάνα εχει διορθωθεί στο σωστό, «τον περιβάλλετε…».

Είχα την εντύπωση ότι οι πρακτικογράφοι της Βουλης διόρθωσαν το λάθος, αλλά τελικά μια φίλη με ενημέρωσε ότι τα πρακτικά διαβιβάζονται στους συνεργάτες των αρχηγών και των υπουργών για τέτοιες φραστικές διορθώσεις πριν δημοσιευτούν.

* Για να ισοφαρίσουμε τα μαργαριτάρια, στην ομιλία του στις Πρέσπες ο Αλέξης Τσίπρας έκανε λόγο για «άντρο της Δημοκρατίας» αναφερόμενος στη Βουλή. Παρόλο που έχει χρησιμοποιηθεί ξανά αυτή η έκφραση, καλύτερα θα ήταν να αποφεύγεται. Παρολο που είχαμε στην αρχαιοτητα το Δικταίον άντρον και το Ιδαίον άντρον, συνήθως το άντρο το λέμε για κάτι που συνδέεται με αφενός κρυφές και αφετέρου, και το κυριότερο, όχι αξιέπαινες δραστηριότητες -μιλάμε για άντρο ληστών, ας πούμε. Οπότε, χιλιες φορές καλύτερο να χαρακτηρίσουμε τη Βουλή, αν θέλουμε κλισέ, «ναό της Δημοκρατίας».

* Πάλι στις Πρέσπες, κάποιοι (παράδειγμα ) ειρωνευτηκαν τον Αλεξη Τσίπρα ότι είπε «να διαπράξουμε το ιστορικό μας καθήκον».

Θα ήταν ακυρολεξία, διότι διαπράττει κανείς αξιοποινες πράξεις. Το καθήκον το εκπληρώνουμε ή πιο απλά το κάνουμε ή, αν θέλουμε πιο επίσημο ύφος, το πράττουμε.

Τελικα όμως, αν παρακολουθήσετε το βίντεο της ομιλίας, ο Αλέξης Τσίπρας, στο 2.36 περίπου, λέει «Βρισκόμαστε εδώ για να πράξουμε και οι δύο το πατριωτικό μας καθήκον». Πράξουμε, όχι διαπράξουμε, άρα αθώος ο κατηγορούμενος.

* Και προχωράμε σε άλλα μεζεδάκια, άσχετα με τις Πρέσπες.

O ανταποκριτής μας στη Φωκίδα στέλνει φωτογραφία από καφετέρια ή κάτι αναλογο που έχει την ονομασία Stavedo.

Θα περίμενε κανείς Stavento αφού ο ναυτικός αυτός όρος προέρχεται από το ιταλικό ή βενετσιάνικο sottovento -ο αντίστοιχος λογιος όρος είναι «υπήνεμος».

Μαλιστα, η γραφή Stavedo παραξενεύει επειδή υπάρχει και το αρκετά δημοφιλες συγκρότημα Stavento.

Μεζεδάκια δυσπιστίας

Τα ονομάζω έτσι επειδή, την ώρα που τα γράφω, συνεχίζεται στη Βουλη η συζήτηση για την πρόταση δυσπιστίας που κατέθεσε η αξιωματική αντιπολίτευση. Θα μπορούσα βέβαια να τα πω και μουντιαλικά, μια και την ίδια ώρα παίζεται κάποιο από τα πρώτα παιχνίδια της διοργάνωσης, αλλά δεν έχουμε μπει ακόμα σε μουντιαλικους ρυθμούς οποτε ας κρατήσω την ονομασία για αργότερα.

Την ίδια την πρόταση δυσπιστιας, που πολλές φορές τη λέμε ανακριβώς «πρόταση μομφής», στο χτεσινό άρθρο τη χαρακτήρισα «πρόταση ευπιστίας» διότι, και να μου συγχωρέσετε την πολιτικολογία σε ένα άρθρο που δεν έχει αυτό το αντικείμενο, θεωρώ ότι χρειάζεται μεγάλη ευπιστία για να πιστεψει κανείς ότι η πρόθεση της αξιωματικής αντιπολίτευσης είναι ειλικρινής, ότι δηλαδή ο αρχηγός της όντως θεωρεί «κακή» τη συμφωνία. Άλλωστε, οπως αποκάλυψε προχτές ο Αντ. Καρακούσης, στην πρόσφατη συνάντηση με τον ΣΕΒ ο Κ. Μητσοτάκης είπε οτι ο ίδιος είναι υπέρ της λύσης αλλά δεν μπορεί να παραβλέψει τις διαθέσεις της κοινής γνώμης και θελει να φθείρει την κυβέρνηση. Αυτό είναι, θα έλεγε κανείς, αναμενόμενο από την αντιπολίτευση, αλλά το κακό είναι ότι διαπαιδαγωγεί τους πολίτες, τουλάχιστον τους φίλους της, στην ψευδή συνείδηση και την εθελοτυφλία. Αν η σημερινή συμφωνία ναυαγήσει, θα είναι πολύ δύσκολο σε μερικά χρόνια για την όποια ελληνική κυβέρνηση να πείσει την κοινή γνωμη για μια επόμενη συμφωνία που πολύ δύσκολα θα είναι τόσο συμφέρουσα για τη χώρα μας όσο τούτη εδω.

Αλλά ας σταματήσω εδώ κι ας προχωρήσω με τα μεζεδάκια.

* Σαν γέφυρα, να καταγράψω ένα μαργαριτάρι από τη σημερινή συζητηση. Όπως μου λένε, η βουλεύτρια της ΝΔ Άννα-Μισέλ Ασημακοπούλου πρότρεψε τους βουλευτές της συμπολίτευσης να «σεμνύνονται» όταν μιλάνε για τον Κωνσταντίνο Καραμανλή και τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη.

Τους κάλεσε να αισθάνονται περήφανοι; Να καμαρώνουν; Διότι αυτο σημαίνει το ρήμα «σεμνύνομαι». Πρόκειται για έναν άσπονδο φίλο της τρισχιλιετούς. Στα αρχαία, όπως σίγουρα έχουμε ξαναγράψει, σεμνός ήταν ο σεβάσμιος, ο μεγαλόπρεπος, και σεμνύνομαι σήμαινε καμαρώνω. Με την πάροδο των αιώνων, η λέξη σεμνος πήρε τη σημερινή σημασία, οπου σεμνός είναι αυτός που δείχνει σεβασμό, που φέρεται με συστολήκαι διακριτικότητα, αλλά το ρήμα «σεμνύνομαι», καθώς ειναι ρημα λόγιο που το χρησιμοποιούμε μόνο σε έκτακτες περιστάσεις, σαν το καλο σερβίτσιο που μενει κλεισμένο στη βιτρίνα και ανοίγει μια φορά το χρόνο, δεν τρίφτηκε στη χρήση και δεν άλλαξε σημασία. Η Αννα-Μισέλ κάλεσε τους συναδέλφους της να είναι σεμνοί, να δείχνουν σεβασμό.

Για να υπερασπιστώ την (εξ… αγχιστείας) γαλαζοαίματη βουλεύτρια, αναγνωρίζω ότι αυτή η χρήση του «σεμνύνομαι» ειναι οικονομική, διότι δεν έχουμε αντίστοιχο μονολεκτικό ρήμα. Είναι όμως, quelle horreur, λάθος.

Αυγουστιάτικα μεζεδάκια

Καιρό έχω να σερβίρω μεζεδάκια, δηλαδή σύντομα σχόλια γλωσσικού και μεταφραστικού συνήθως περιεχομένου, αφενός επειδή έλειπα κι εγώ και αφετέρου επειδή η πελατεία έχει αραιώσει, όπως είναι παρατηρημένο πως συμβαίνει τον Αύγουστο και ειδικά τη βδομάδα πριν από τον Δεκαπενταύγουστο, που η περιήγηση στο Διαδίκτυο πιάνει πάτο. Επειδή όμως αργότερα θα λείψω πάλι, σερβίρω τώρα τούτα εδώ τα μεζεδάκια, όλα φρέσκα, των τελευταίων ημερών, για να μη μπαγιατέψουν -και για να μην αφήσω παραπονεμένους όσους έχουν επιστρέψει ή δεν έχουν ακόμα φύγει από τη μπλογκόσφαιρα.

Πρώτο πιάτο, μια ακόμα περίπτωση λαθεμένης χρήσης της έκφρασης εξ απαλών ονύχων, από τον Θανάση Λεκάτη του Ριζοσπάστη, ο οποίος έγραψε στις 8/8 ότι το ΠΑΣΟΚ έκανε κριτική «εξ απαλών ονύχων» στην κυβέρνηση. Στη νεκροζώντανη αυτή έκφραση έχω αφιερώσει πρόσφατο σημείωμα, όπου λέω ότι είναι «ακίνδυνη», εννοώντας ότι συνήθως η λαθεμένη χρήση δεν εμποδίζει την κατανόηση. Ο αναγνώστης μάλλον καταλαβαίνει ότι το ΠΑΣΟΚ έκανε επιδερμική κριτική στην κυβέρνηση και όχι βέβαια «παιδιόθεν κριτική». Ωστόσο, παλιότερα αυτά τα πρόσεχαν στον Ριζοσπάστη. Γιατί άραγε μια λαϊκή εφημερίδα να χρησιμοποιεί (και μάλιστα λάθος!) εκφράσεις βαλσαμωμένες; Δεν θα μπορούσε τάχα να γράψει ότι έκανε κριτική επιδερμική, ξώφαλτση, ανώδυνη, «με το γάντι»;

Από την ίδια εφημερίδα, λίγες μέρες νωρίτερα, το επόμενο μεζεδάκι, ένα πρωτότυπο δείγμα μανιακής σχιζολεξίας. Μιλώντας για τις πολύνεκρες ταραχές στην Ινδία, ο τίτλος του άρθρου τις χαρακτηρίζει «Έγκλημα εκ προ μελέτης«. Ναι, δύο λέξεις: προ μελέτη! Εγώ πάντως το βρίσκω α παρά δεκτο.