Η μάσκα του Ριγολέτου

Για κάποιο λόγο, ο Ριγολέτος του Βέρντι είναι η όπερα που έχω παρακολουθήσει περισσότερες φορές -εννοώ σε ζωντανή παράσταση. Είναι βέβαια από τις πιο πολυπαιγμένες όπερες του διεθνούς ρεπερτορίου, συχνά στην πρώτη δεκάδα των πιο πολυπαιγμένων έργων παγκοσμίως, οπότε δεν είναι και τόσο περίεργο. Προχτές πρόσθεσα άλλον έναν Ριγολέτο στον κατάλογό μου, καθώς πήγα στο Ηρώδειο και είδα την καινούργια παραγωγή της Λυρικής Σκηνής, σε σκηνοθεσία της Κατερίνας Ευαγγελάτου, με ελληνική διανομή εκτός από τον Δούκα της Μάντοβας που τον τραγούδησε ο Ιταλός Φραντσέσκο Ντεμούρο (αλλά στην αυριανή, τελευταία, παράσταση θα τραγουδήσει Έλληνας τενόρος).

Ο Ριγολέτος ανέβηκε στο Φενίτσε της Βενετίας το 1851, αφού ο Βέρντι και οι άνθρωποι του θεάτρου μπόρεσαν να κάμψουν τις αντιρρήσεις των Αυστριακών λογοκριτών (η Βόρεια Ιταλία ανήκε στην Αυστροουγγαρία). Οι λογοκριτές διαφωνούσαν επειδή το λιμπρέτο της όπερας (από τον Πιάβε, βασικό συνεργάτη του Βέρντι) βασιζόταν σε ένα ανατρεπτικό θεατρικό έργο του Βίκτωρα Ουγκό, Le Roi s’amuse, Ο βασιλιάς διασκεδάζει, το οποίο είχε απαγορευτεί στη Γαλλία μετά την πρεμιέρα του, είκοσι χρόνια νωρίτερα. Όμως ο Βέρντι επέμεινε, διότι διέκρινε στον χαρακτήρα του Ριγολέτου ένα από τα μεγαλύτερα δημιουργήματα του θεάτρου όλων των χωρών και όλων των εποχών -και με κάποιες δευτερεύουσες παραχωρήσεις (π.χ. ο βασιλιάς υποβιβάζεται σε Δούκα, και μάλιστα σε ένα δουκάτο, της Μάντοβας, που είχε πάψει να υπάρχει) οι λογοκριτές έδωσαν την άδεια. Τότε ήταν που άλλαξε όνομα και ο κεντρικός ήρωας, από Triboulet στον Ουγκό σε Rigoletto, από το γαλλ. ρήμα rigoler, διασκεδάζω, αστειεύομαι, γελάω δυνατά.

Ταιριάζει, διότι ο Ριγολέτος, καμπούρης και δύσμορφος, είναι ο γελωτοποιός στην αυλή του Δούκα. Κοροϊδεύει τους πάντες, ανάμεσά τους και τους συζύγους ή τους πατεράδες των γυναικών που έχει ξεπλανέψει ο αφέντης του, γυναικάς περιωπής. Έχει την άδεια να λέει πράγματα που κανείς άλλος δεν θα τολμούσε, όπως όλοι οι γελωτοποιοί, και βέβαια όλοι οι αυλικοί τον αντιπαθούν, αίσθημα αμοιβαίο. Όταν περιγελά έναν γέρο ευγενή, που του ατίμασε την κόρη ο Δούκας, ο γέρος τον καταριέται -αυτό συγκλονίζει τον Ριγολέτο αλλά από τότε μπαίνει μπροστά και αρχίζει να λειτουργεί αδυσώπητα ο μηχανισμός της κατάρας, που τελικά θα του στερήσει όλα όσα έχει πολύτιμα στη ζωή -δηλαδή ένα, την κόρη του τη Τζίλντα.

Μάλιστα, το τραγικό στον Ριγολέτο ειναι ότι κάθε κίνηση που κάνει τον βυθίζει ακόμα πιο βαθιά -αν ας πούμε δεν είχε επιμείνει στην εκδίκηση ή αν δεν ήθελε να δείξει έμπρακτα στη Τζίλντα ότι ο Δούκας την κοροϊδεύει και φλερτάρει ασύστολα όποιαν βρει μπροστά του, η κόρη του θα ζούσε.

Στα σύγχρονα ανεβάσματα της όπερας συνηθίζεται η υπόθεση να μεταφέρεται σε άλλες περιοχές και χρονικές περιόδους. Έχω δει μεταφορά στη φασιστική Ιταλία της δεκαετίας του 1920 (πριν από μερικά χρόνια στη Λυρική) αλλά και στην Αμερική της ποτοαπαγόρευσης, κι άλλα που δεν τα θυμάμαι τώρα. Η Κατερίνα Ευαγγελάτου είχε την ιδέα να μεταφέρει την πλοκή στην Ιταλία της δεκαετίας του 80, σε μια επαρχία που ελέγχεται από τη Μαφία, με σαφείς αναφορές στον Νονό του Κόπολα, όπως θα δείτε. Ο Ριγολέτος του Δημήτρη Τηλιακού δεν είναι καμπούρης όπως θέλει το κείμενο, όμως κουτσαίνει. Επίσης, στο ανέβασμα τονίζεται ιδιαίτερα το στοιχείο της κατάρας -που είναι ταιριαστό αν σκεφτούμε ότι ο αρχικός τίτλος του έργου ήταν La Maledizione, η κατάρα.

Advertisement

Εξοχική Λαμπρή, πασχαλινό διήγημα του Παπαδιαμάντη

Το έχουμε καθιερώσει, τα τελευταία χρόνια, να βάζουμε ανήμερα του Πάσχα ένα πασχαλινό διήγημα, συχνά του Παπαδιαμάντη, διότι το ιστολόγιο έχει γούστα συντηρητικά.

Και φέτος θα τηρήσουμε το έθιμο, και μάλιστα με ένα διήγημα που έχει στον τίτλο του τη μέρα, τη Λαμπρή και έχει καθαρά πασχαλινό χρώμα.

Το διήγημα δημοσιεύτηκε την 1.4.1890 στην εφημερίδα «Εφημερίς» με τον υπότιτλο Παιδικαί αναμνήσεις. Το κείμενο το πήρα από τον ιστότοπο papadiamantis.org. Με αστερίσκο επισημαίνονται κάποια λεξιλογικά που τα επεξηγώ στο τέλος. Για ένα από αυτά, την έκφραση «να αποσώνει τα παιδιά» έχει γίνει αρκετή συζήτηση.

ΕΞΟΧΙΚΗ ΛΑΜΠΡΗ

ΠΑΙΔΙΚΑΙ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ

Καλὰ τὸ ἔλεγεν ὁ μπαρμπα-Μηλιός, ὅτι τὸ ἔτος ἐκεῖνο ἐκινδύνευον νὰ μείνουν οἱ ἄνθρωποι οἱ χριστιανοί, οἱ ξωμερίτες*, τὴν ἡμέραν τοῦ Πάσχα, ἀλειτούργητοι. Καὶ οὐδέποτε πρόρρησις ἔφθασε τόσον ἐγγὺς νὰ πληρωθῇ, ὅσον αὐτή· διότι δὶς ἐκινδύνευσε νὰ ἐπαληθεύσῃ, ἀλλ᾽ εὐτυχῶς ὁ Θεὸς ἔδωκε καλὴν φώτισιν εἰς τοὺς ἁρμοδίους καὶ οἱ πτωχοὶ χωρικοί, οἱ γεωργοποιμένες τοῦ μέρους ἐκείνου, ἠξιώθησαν καὶ αὐτοὶ νὰ ἀκούσωσι τὸν καλὸν λόγον* καὶ νὰ φάγωσι καὶ αὐτοὶ τὸ κόκκινο αὐγό.

Ὅλα αὐτὰ διότι τὸ μὲν ταχύπλουν, αὐτὸ τὸ προκομμένον πλοῖον, τὸ ὁποῖον ἐκτελεῖ δῆθεν τὴν συγκοινωνίαν μεταξὺ τῶν ἀτυχῶν νήσων καὶ τῆς ἀπέναντι ἀξένου ἀκτῆς, σχεδὸν τακτικῶς δὶς τοῦ ἔτους, ἤτοι κατὰ τὶς δύο ἀλλαξοκαιριές, τὸ φθινόπωρον καὶ τὸ ἔαρ, βυθίζεται, καὶ συνήθως χάνεται αὔτανδρον· εἶτα γίνεται νέα δημοπρασία, καὶ εὑρίσκεται τολμητίας τις πτωχὸς κυβερνήτης, ὅστις δὲν σωφρονίζεται ἀπὸ τὸ πάθημα τοῦ προκατόχου του, ἀναλαμβάνων ἑκάστοτε τὸ κινδυνωδέστατον ἔργον· καὶ τὴν φορὰν ταύτην, τὸ ταχύπλουν, λήγοντος τοῦ Μαρτίου, τοῦ ἀποχαιρετισμοῦ τοῦ χειμῶνος γενομένου, εἶχε βυθισθῆ· ὁ δὲ παπα-Βαγγέλης, ὁ ἐφημέριος ἅμα καὶ ἡγούμενος καὶ μόνος ἀδελφὸς τοῦ μονυδρίου τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου, ἔχων κατ᾽ εὔνοιαν τοῦ ἐπισκόπου καὶ τὸ ἀξίωμα τοῦ ἐξάρχου καὶ πνευματικοῦ τῶν ἀπέναντι χωρίων, καίτοι γέρων ἤδη, ἔπλεε τετράκις τοῦ ἔτους, ἤτοι κατὰ πᾶσαν τεσσαρακοστήν, εἰς τὰς ἀντικρὺ ἐκτεινομένας ἀκτάς, ὅπως ἐξομολογήσῃ καὶ καταρτίσῃ πνευματικῶς τοὺς δυστυχεῖς ἐκείνους δουλοπαροίκους, τοὺς «κουκκουβίνους ἢ κουκκοσκιάχτες»*, ὅπως τοὺς ὠνόμαζον, σπεύδων, κατὰ τὴν Μ. Τεσσαρακοστήν, νὰ ἐπιστρέψῃ ἐγκαίρως εἰς τὴν μονήν του ὅπως ἑορτάσῃ τὸ Πάσχα· ἀλλὰ κατ᾽ ἐκεῖνο τὸ ἔτος, τὸ ταχύπλουν εἶχε βυθισθῆ, ὡς εἴπομεν, ἡ συγκοινωνία ἐκόπη ἐπί τινας ἡμέρας, καὶ οὕτως ὁ παπα-Βαγγέλης ἔμεινεν ἀκουσίως, ἠναγκασμένος νὰ ἑορτάσῃ τὸ Πάσχα πέραν τῆς πολυκυμάντου καὶ βορειοπλήκτου θαλάσσης, τὸ δὲ μικρὸν ποίμνιόν του, οἱ γείτονες τοῦ Ἁγ. Ἀθανασίου, οἱ χωρικοὶ τῶν Καλυβιῶν, ἐκινδύνευον νὰ μείνωσιν ἀλειτούργητοι.

Τινὲς εἶπον γνώμην νὰ παραλάβωσι τὰς γυναῖκας καὶ τὰ τέκνα των καὶ νὰ κατέλθωσιν εἰς τὴν πολίχνην, ὅπως ἀκούσωσι τὴν Ἀνάστασιν καὶ λειτουργηθῶσιν· ἀλλ᾽ ὁ μπαρμπα-Μηλιός, ὅστις ἔκαμνε τὸν προεστὸν εἰς τὰ Καλύβια, καὶ ἤθελε νὰ ἑορτάσῃ τὸ Πάσχα ὅπως αὐτὸς ἐνόει, ὁ Φταμηνίτης, ὅστις δὲν ἤθελε νὰ ἐκθέσῃ τὴν γυναῖκά του εἰς τὰ ὄμματα τοῦ πλήθους, καὶ ὁ μπάρμπ᾽ Ἀναγνώστης, χωρικὸς ὅστις «τὰ ἤξευρεν ἀπ᾽ ἔξω ὅλα τὰ γράμματα τῆς Λαμπρῆς», ἀλλὰ δὲν ἠδύνατο ν᾽ ἀναγνώσῃ τίποτε «ἀπὸ μέσα», καὶ ἐπεθύμει νὰ ψάλῃ τὸ «Σῶμα Χριστοῦ μεταλάβετε», ― οἱ τρεῖς οὗτοι ἐπέμειναν, καὶ πολλοὶ ἠσπάσθησαν τὴν γνώμην των, ὅτι ἔπρεπεν ἐκ παντὸς τρόπου νὰ πείσωσιν ἕνα τῶν ἐν τῇ πόλει ἐφημερίων ν᾽ ἀνέλθῃ εἰς τὰ Καλύβια νὰ τοὺς λειτουργήσῃ.

Ὁ καταλληλότερος δέ, κατὰ τὴν γνώμην πάντων, ἱερεὺς τῆς πόλεως, ἦτο ὁ παπα-Κυριάκος, ὅστις δὲν ἦτο «ἀπὸ μεγάλο τζάκι», εἶχε μάλιστα καὶ συγγένειαν μέ τινας τῶν ἐξωμεριτῶν, καὶ τοὺς κατεδέχετο. Ἦτο ὀλίγον τσάμης, καθὼς ἔλεγαν. Δὲν ἔτρεφε προλήψεις. Ἠκούετο μάλιστα ἐδῶ κ᾽ ἐκεῖ, ὅτι ὁ ἱερεὺς οὗτος εἶχε καὶ τὴν συνήθειαν «ν᾽ ἀποσώνῃ* τὰ παιδιὰ» εἰς τοὺς κόλπους τῶν μητέρων, τῶν ἐνοριτισσῶν του. Ἀλλὰ τοῦτο τὸ ἔλεγον οἱ ἀστεῖοι ἢ οἱ φθονεροί, καὶ μόνον οἱ ἀνόητοι τὸ ἐπίστευον. Ὁ ἐφημέριος οὗτος, ὡς οἱ πλεῖστοι τοῦ γνησίου ἑλληνικοῦ κλήρου, πλὴν μικροῦ ἐλευθεριασμοῦ, ἦτο κατὰ τὰ ἄλλα ἄμεμπτος.

Το 93 του Ουγκό

Μ’ αρέσει κάθε τόσο, ανάμεσα στα σύγχρονα βιβλία που διαβάζω, άλλα επειδή με ενδιαφέρουν κι άλλα επειδή πέσανε στα χέρια μου ή επειδή «πρέπει» να τα διαβάσω, να παρεμβάλλω κι ένα κλασικό έργο πεζογραφίας του 19ου αιώνα -και να περνάω από την τύρβη στην αιωνιότητα.

Δεν θυμάμαι με ποιαν αφορμή, αναζήτησα το 93 του Ουγκό, το τελευταίο μυθιστόρημα του Γάλλου γίγαντα. Το βρήκα μόνο σε μία έκδοση, της Σύγχρονης Εποχής -είχε και μιαν άλλη στη Βιβλιονέτ, αλλά δεν την βρήκα στο βιβλιοπωλείο. Η μετάφραση είναι του Παναγή Αθανασάτου, δική του και η σύντομη μα καλογραμμένη εισαγωγή. Μου άρεσε ο στιβαρός τρόπος με τον οποίο μεταφράζει τον Ουγκό, σε σημείο που, μετά, έψαξα και βρήκα την άλλη μετάφραση που έχει κάνει, σε ένα του Μπαλζάκ, για να το διαβάσω κι αυτό κάποτε.

Το 93 είναι βέβαια το 1793, η πέμπτη χρονιά της γαλλικής επανάστασης, στην περίοδο που ονομάστηκε Τρομοκρατία (και που είχε, μέσα σ’ ένα χρόνο, τα ίδια περίπου ανθρώπινα θύματα, ή και λιγότερα, απ’ όσα η ματωμένη βδομάδα της Κομμούνας του 1871).

Στο μυθιστόρημα του Ουγκό υπάρχουν κεφάλαια που εκτυλίσσονται στο Παρίσι, διάλογοι ανάμεσα στον Ροβεσπιέρο, τον Μαρά και τον Νταντόν, καθώς και ένα κεφάλαιο που περιγράφει μια συνεδρίαση της Συντακτικής Συνέλευσης, αλλά ο φακός δεν εστιάζει εκεί παρά μερικές εκατοντάδες χιλιόμετρα δυτικότερα, στην παραθαλάσσια περιοχή που λέγεται Βανδέα αλλά και πιο πάνω, στη Βρετάνη, στα μέρη που, υποκινούμενα από τους Άγγλους και τους βασιλόφρονες, (αντ)επαναστάτησαν κόντρα στη γαλλική επανάσταση του 1789, σε έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο που στοίχισε δεκάδες χιλιάδες θύματα, την ίδια στιγμή που τα παλαιά βασίλεια της Ευρώπης από βορρά, από νότο και από ανατολάς προσπαθούσαν να πνίξουν στο αίμα την επανάσταση που τόλμησε να στείλει στην γκιλοτίνα τον Λουδοβίκο.

Από τότε έμεινε να αποκαλείται «Βανδέα» κάθε αντεπαναστατική κίνηση -τον όρο τον χρησιμοποιεί αρκετά ο Μαρξ.

Δεν θα αναλύσω διά μακρών το μυθιστόρημα του Ουγκό. Κυριακή είναι σήμερα και αξίζει να διαβάσουμε κάτι. Διάλεξα ένα απόσπασμα που έχει μια σχετικήν αυτοτέλεια, και που περιγράφει, με την απλοχωριά που είναι χαρακτηριστική για τον 19ο αιώνα, ένα επεισόδιο στη θάλασσα. Μια αγγλική κορβέτα, επανδρωμένη με βασιλόφρονες Γάλλους, έχει ξεκινήσει από τα νησιά της Μάγχης για να περάσει απέναντι, στη Βρετάνη, και να αποβιβάσει εκεί τον μαρκήσιο Λαντενάκ (που ταξιδεύει ινκόγνιτο) προκειμένου να ηγηθεί στον στρατό της αντεπανάστασης. Ξαφνικά, συμβαίνει ένα απρόοπτο, που θα διαβάσουμε τι ήταν και πώς αντιμετωπίστηκε.

Παραθέτω τρία κεφάλαια (4 έως 6) από το πρώτο βιβλίο του πρώτου μέρους (σελ. 52-65). Στο τέλος αφηγούμαι σύντομα την υπόθεση στη συνέχεια -σπόιλερ, που λέμε.

Του ανταποκριτού μας

Το σημερινό άρθρο είναι αναδημοσίευση. Όχι όμως αναδημοσίευση παλιότερου άρθρου του ιστολογίου, αλλά αναδημοσίευση μερικών σχετικά πρόσφατων δημοσιεύσεων που έκανα στο Φέισμπουκ. Την αναδημοσίευση αυτή δεν την κάνω για να… λουφάρω άρθρο, αλλά επειδή σκέφτομαι ότι οι περισσότεροι από τους τακτικούς σχολιαστές του ιστολογίου δεν παρακολουθούν το Φέισμπουκ και επίσης επειδή οι δημοσιεύσεις στο Φέισμπουκ, όσες γίνονται σε προσωπικό προφίλ και όχι σε σελίδες, είναι σχεδόν αδύνατο να βρεθούν όταν περάσει λίγος καιρός και δεν μπαίνουν στην αναζήτηση του Γκουγκλ.

Όχι ότι θα χάσει η Βενετιά βελόνι, αλλά ίσως έχουν κάποιο ενδιαφέρον τα όσα έγραψα -εσείς θα μου το πείτε. Τα κειμενάκια του σημερινού άρθρου γράφτηκαν όλα τις τελευταίες 30 περίπου μέρες και ένα-δυο έχουν κάποια επικαιρότητα. Κοινό χαρακτηριστικό τους έχουν ότι αφορούν πράγματα που έκανα, είδα ή έμαθα εδώ στα ξένα, εξού και ο τίτλος. Εδώ έχω κάνει κάποιες αλλαγές-προσθήκες.

* Εκλογές στο Μεγάλο Δουκάτο

Στις ευρωεκλογές στο Λουξεμβούργο εκλέγονται 6 ευρωβουλευτές, που είναι ο μικρότερος αριθμός εδρών για κράτος μέλος, τον ίδιο έχουν και Κύπρος, Μάλτα και Εσθονία, είναι το κατώτατο όριο.

Δεν πάει ακριβώς αναλογικά με τον πληθυσμό, τα μικρότερα κράτη μέλη είναι ευνοημένα: η Γερμανία έχει 96 ευρωβουλευτές, η Γαλλία 74. Αν γίνει ποτέ το Μπρέξιτ, κάποιες από τις 73 έδρες των Βρετανών θα πάνε σε μεγαλύτερα κράτη για να διορθωθεί κάπως η έλλειψη ισορροπίας, οι άλλες θα καταργηθούν διότι το όριο εδρών που βάζουν οι Συνθήκες είναι 705 και τώρα προσωρινά έχει ξεπεραστεί. (Ίσως βέβαια μετά αυξηθούν ξανά, με Σερβία, Βόρεια Μακεδονία κτλ.).

Τις 6 έδρες του Λουξεμβούργου τις διεκδικούν 10 κόμματα, εκ των οποίων τα 7 έχουν κοινοβουλευτική εκπροσώπηση στη χώρα. Tα 6 κόμματα κατεβάζουν λοιπόν 60 υποψηφίους. Υπάρχει θεσπισμένη ποσόστωση στο 40% για κάθε φύλο. Τα 8 από τα 10 κόμματα έχουν 3-3 άντρες και γυναίκες και 2 μικρά κόμματα έχουν 4 άντρες και 2 γυναίκες.

Στη φωτογραφία οι αφίσες της Αριστεράς (Déi Lénk, αδελφό κόμμα του ΣΥΡΙΖΑ, 2 έδρες στο εθνικό κοινοβούλιο) και του Κομμουνιστικού Κόμματος (KPL, αδελφό κόμμα του ΚΚΕ, χωρίς κοινοβουλευτική εκπροσώπηση την τελευταία 20ετία). Μια και το Λουξεμβούργο εκλέγει μόνο 6 ευρωβουλευτές, οι ελπίδες των μικρότερων κομμάτων είναι θεωρητικές μόνο: η Αριστερά θα έπρεπε σχεδόν να διπλασιάσει τις δυνάμεις της (είχε 5,76% το 2014).

Ενδιαφέρον είναι ότι το κεντρικό σύνθημα στην αφίσα των κομμουνιστών είναι γραμμένο στα αγγλικά, Change the system! αλλά τα άλλα συνθήματα στα λουξεμβουργιανά -η μεν Αριστερά λέει: Η ζωή μας – όχι τα κέρδη τους, ενώ οι Κομμουνιστές λένε: Για μια Ευρώπη της αλληλεγγύης – ενάντια στην ΕΕ του κεφαλαίου. (Στα λουξεμβουργιανά λέει: Géint dem Kapital seng EU, είναι ο τρόπος της καθομιλουμένης γερμανικής και της λουξεμβουργιανής να εκφράζουν τη γενική μέσω της δοτικής: τω κεφαλαίω η ΕΕ του = η ΕΕ του κεφαλαίου).

Τη μέρα που κάηκε η Νοτρ Νταμ

Και ενώ όλη η Γαλλία περίμενε τον Εμανουέλ Μακρόν να εκφωνήσει, στις 8 ακριβώς, τα μέτρα που αποφάσισε ύστερα από τον Μεγάλο εθνικό διάλογο (αν αποδώσουμε έτσι το Grand débat national) που ο ίδιος είχε δρομολογήσει ως απάντηση στο κίνημα των Κίτρινων Γιλέκων, κι ενώ τα κανάλια έκαναν εικασίες, εδώ και μέρες, για το περιεχόμενο των προεδρικών εξαγγελιών στο πολυαναμενόμενο διάγγελμα, η φοβερή πυρκαγιά, που ξέσπασε στη Νοτρ Νταμ, στην Παναγία των Παρισίων, ανάγκασε τον Πρόεδρο να αναβάλει το διάγγελμα προς το έθνος.

Η καταστροφή είναι, θαρρώ η λέξη ταιριάζει, αδιανόητη: κατέρρευσε το βέλος, η οροφή του καμπαναριού, κατέρρευσε και η στέγη.

Μαρτιάτικα μεζεδάκια

Μαρτιάτικα μεζεδάκια ή δευτερομαρτιάτικα αν προτιμάτε αφού δημοσιεύονται στις 2 Μαρτίου -να θυμηθούμε πως η 1η Μαρτίου τα αρχαία χρόνια έπαιζε ρόλο πρώτης μέρας του έτους, πρωτοχρονιάς ας πούμε.

* Kαι ξεκινάμε με ένα μεταφραστικό ορντέβρ, από οθόνη κινητής συσκευής σε εφαρμογή για τον καιρό.

Ποια όμως είναι «Σαφή»;

Μήπως οι προγνώσεις; Ή οι θερμοκρασίες;

Όχι βέβαια, απλώς η εφαρμογή μεταφράζει από τα αγγλικά, και στα αγγλικά θα είχε Clear, διότι η αγγλική γλώσσα είναι φτωχή και έχει μία μόνο λέξη για να αποδώσει τις έννοιες που στην πάμπλουτη τρισχιλιετή μας αποδίδονται με πληθώρα όρων όπως: διαφανής, διαυγής, λαγαρός, καθαρός, αίθριος, ξάστερος, ευκρινής, ξεκάθαρος, σαφής, αναμφίλεκτος, αναμφίβολος, καταφανής, πρόδηλος, αγνός, αμόλυντος, κατηγορηματικός, απαρακώλυτος, απρόσκοπτος. Εδώ που τα λέμε, το «απαρακώλυτα» μπορεί και να μη χωρούσε στην οθόνη.

* Σε άρθρο για μια έκθεση σχετικά με τη ζωή και το έργο του μεγαλοφυούς Νίκολα Τεσλα, διαβάζουμε τον τίτλο: Νίκολα Τέσλα, η ζωή του δαιμονικού εφευρέτη στο Γκάζι.

Είστε σίγουροι ότι αυτό θέλατε να πείτε; Μάλλον όχι -στο κάτω κάτω, δεν εφεύρε μηχανές θανάτου ο Τέσλα. Δαιμονικός όμως είναι κακό πράγμα, είναι αυτός που αναφέρεται στους δαίμονες ή κατέχεται από τους δαίμονες. Προφανώς, ο συντάκτης ήθελε να γράψει «του δαιμόνιου εφευρέτη». Αυτό, ναι, το λέμε για κάποιον που χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη ευστροφία, που είναι δραστήριος και αποτελεσματικός.

Ιωάννα Αγιάννη, επάγγελμα καθαρίστρια

Στους Άθλιους του Βίκτωρος Ουγκό ο Γιάννης Αγιάννης, όπως απέδωσε ο πρώτος μεταφραστής του έργου στα ελληνικά, ο Ιωάννης Ισιδωρίδης Σκυλίτσης, το γαλλικό Jean Valjean (απο το Voilà Jean), κλέβει ένα καρβέλι ψωμί για να θρέψει την οικογένεια της αδερφής του που έχει μείνει απροστάτευτη μετά τον θάνατο του γαμπρού του. Συλλαμβάνεται αμέσως και καταδικάζεται σε πέντε χρόνια φυλάκιση στα κάτεργα -αλλά επειδή προσπαθεί κατ’ επανάληψη να αποδράσει, τελικά περνάει στα κάτεργα 19 χρόνια της ζωής του.

Μια 53χρονη γυναικα στον Βόλο οδηγήθηκε πριν από λίγες μέρες στις φυλακές. Το 1996, για να προσληφθεί στη θέση καθαρίστριας στον Δήμο Βόλου, όντας πολύτεκνη και με ανάπηρο σύζυγο, πλαστογράφησε το ενδεικτικό της 5ης Δημοτικού ώστε να την παρουσιάζει τελειόφοιτη της 6ης Δημοτικού, που ήταν το τυπικό προσόν για τη θέση αυτή. Δούλεψε ευσυνείδητα ως καθαρίστρια σε παιδικούς σταθμούς του Δήμου, όμως πριν από μερικά χρόνια ήρθε στην επιφάνεια η παλιά πλαστογραφία. Καταδικάστηκε σε πρώτο βαθμό σε 15 χρόνια φυλάκισης και το Εφετειο απλώς μείωσε την ποινή στα 10 χρόνια -και ήδη βρίσκεται στις φυλακές Θήβας. (Μια ειρωνική λεπτομερεια είναι ότι στο μεταξύ έχει τελειώσει κανονικά το Δημοτικό και φοιτά στο Γυμνάσιο).

Εύλογα, θα έλεγα, η υπόθεσή της προκάλεσε μεγάλη αίσθηση, έως και αγανάκτηση, στην κοινή γνώμη -μια τόσο βαριά ποινή για ένα τέτοιο αδίκημα, ιδίως αν σκεφτεί κανείς ότι τόσοι και τόσοι μεγαλόσχημοι που δικάστηκαν και καταδικάστηκαν για βαρύτερα εγκλήματα βγήκαν από την περιπέτειά τους αβρόχοις ποσί ή τέλος πάντων με πολύ ελαφρύτερες ποινές.

Όχι παράλογα, θυμηθήκαμε το σκληρό γνωμικό που λέει ότι η δικαιοσύνη είναι σαν τα φίδια, αφού δαγκώνει μόνο τους ξυπόλυτους, ή, για να πάμε και στην αρχαιότητα, το απόφθεγμα του Ανάχαρση, ότι οι νόμοι δεν διαφέρουν από τον ιστό της αράχνης, που πιάνει τα μυγάκια, ενώ τα μεγάλα θερία τον κατακομματιάζουν και ξεφεύγουν (ἃ μηδὲν τῶν ἀραχνίων διαφέρειν, ἀλλ’ ὡς ἐκεῖνα τοὺς μὲν ἀσθενεῖς καὶ λεπτοὺς τῶν ἁλισκομένων καθέξειν, ὑπὸ δὲ τῶν δυνατῶν καὶ πλουσίων διαρραγήσεσθαι).

Συζητώντας για την αργκό

Η αργκό ενδιαφέρει πολύ το ιστολόγιο και έχουμε δημοσιεύσει πολλά άρθρα, είτε για τη σύγχρονη αργκό είτε για την ιστορία της, σε κάποια από τα οποία είχε καθοριστική συνεισφορά ο παλιός φίλος μας Spatholouro που εύχομαι να ξαναρχίσει να σχολιάζει εδώ.

Το σημερινό άρθρο είναι μια γενική εισαγωγή για την αργκό, συνοπτικά δοσμενη σε κάτι λιγότερο από 1000 λέξεις. Μου το ζήτησε η δημοσιογράφος Ζωή Παρασίδη από το popaganda.gr ως υλικό αναφοράς για ένα άρθρο που ετοίμαζε. Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε την περασμένη εβδομάδα και ανάμεσα στις πηγές του είναι το κείμενο που είχα στείλει καθώς και το παλιότερο άρθρο μας για τη διασημότερη ελληνική λέξη.

Παρουσιάζω σήμερα το δικό μου κείμενο για την αργκό, για να υπάρχει και αυτοτελώς. Είχα πει ότι σήμερα θα έβαζα κάτι για γραβάτες, αλλά τελικά ο προγραμματισμός άλλαξε και εκείνο το άρθρο πηρε αναβολή.

Γενικά για την αργκό

Η λέξη αργκό είναι δάνειο από τη γαλλική argot, η οποία, όπως αρμόζει στον χαρακτήρα της, είναι σκοτεινής ετυμολογίας, αφού καμιά από τις πολλές εκδοχές που έχουν προταθεί δεν έχει γίνει αποδεκτή. πιθανώς συνδέεται με το ρήμα argoter «λογομαχώ». Αρχικά είχε τη σημασία «συντεχνία κλεφτών» και προς τα τέλη του 17ου αιώνα πήρε και τη σημασία της ειδικής συνθηματικής γλώσσας τους. Ένας από τους πρώτους συγγραφείς που μελέτησε τη γαλλική αργκό σε βάθος ήταν ο Βίκτωρ Ουγκώ, ο οποίος αφιερώνει στην αργκό μια ολόκληρη ενότητα στον 4ο τόμο των Αθλίων, υπό τύπον δοκιμίου 15-20 σελίδων. «Η αργκό είναι η γλώσσα των σκοταδιών», γράφει.

Με τον όρο αργκό εννοούμε ένα προφορικό γλωσσικό ιδίωμα, που χρησιμοποιείται ως συνθηματική γλώσσα από ορισμένες κοινωνικές ή επαγγελματικές ομάδες (περιθώριο, υπόκοσμος, νέοι κ.ά.) και που διαμορφώνεται κυρίως από γλωσσικά δάνεια και από παραμόρφωση της καθομιλουμένης. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν πολλές αργκό, πολλές συνθηματικές γλώσσες: του στρατού, των νέων, διάφορων περιθωριακών ομάδων κτλ. Υπάρχουν και επαγγελματικές συνθηματικές γλώσσες, όπως ήταν παλιότερα τα κουδαρίτικα, η γλώσσα των Ηπειρωτών χτιστάδων, και τα ντόρτικα, η γλώσσα των τσιγγάνων χαλκιάδων της Ευρυτανίας, ενώ και στην εποχή μας ειδικό λεξιλόγιο βρίσκουμε σε άφθονους κλάδους και ομάδες, π.χ. νοσηλευτές, κομπιουτεράδες, φορτηγατζήδες ή γκέιμερς. Ξέρουμε επίσης τα καλιαρντά, τη γλώσσα των ομοφυλοφίλων, που την έκανε ευρύτερα γνωστή η μελέτη του Ηλία Πετρόπουλου.

Παροιμίες, παροιμιακές εκφράσεις και μετάφραση στο συνέδριο της ΕΛΕΤΟ

Την περασμένη βδομάδα έγινε στην Αθήνα το 11ο συνέδριο «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία» που το διοργάνωσε η ΕΛΕΤΟ, η Ελληνική Εταιρεία Ορολογίας, με συνδιοργανωτές το ΕΚΠΑ, το ΑΠΘ, το ΤΕΕ και άλλους φορείς σχετικούς με τη γλώσσα και την ορολογία.

Είχα την τιμή και τη χαρά να πάρω μέρος στην ανοιχτή συζήτηση με την οποία έκλεισε το συνέδριο, το απόγευμα του Σαββάτου. Παρουσίασα μιαν εισήγηση την οποία θα δημοσιεύσω πιο κάτω. Στη συζήτηση πήραν επίσης μέρος με εισηγήσεις η φίλη μεταφράστρια και καθηγήτρια του ΑΠΘ Τιτίκα Δημητρούλια, ο ποιητής Κώστας Κουτσουρέλης, ο συγγραφέας και μαθηματικός Τεύκρος Μιχαηλίδης, η καθηγήτρια του ΕΚΠΑ και μεταφράστρια Μαρία Παπαδήμα, ο φιλόλογος Γιώργος Τράπαλης και η φίλη και παλιά συνάδελφος Κατερίνα Τοράκη. Συντονιστής ήταν ο ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ Θ.Π.Τάσιος.

Όλες οι συζητήσεις ήταν πολύ ενδιαφέρουσες για καποιον που ασχολείται με τη γλώσσα και τη μετάφραση και δεν αποκλείεται στο μέλλον να παρουσιάσω από το ιστολόγιο και κάποιαν άλλη από αυτές. Αλλά και οι καθαυτό ανακοινώσεις του Συνεδρίου ήταν ενδιαφέρουσες αν και αναγνωρίζω πως απευθύνονταν σε μάλλον ειδικό κοινό. Μπορείτε να διαβάσετε εδώ τις περιλήψεις -εμένα μου κίνησαν το ενδιαφέρον ιδίως η ανακοίνωση του γλωσσολόγου Ασημάκη Φλιάτουρα για τη λαϊκή και διαλεκτική ορολογία, καθώς και η ανακοίνωση του Παναγιώτη Κριμπά για τα ελληνογενή εκκλησιαστικά δάνεια στις ανατολικές σλαβικές γλώσσες.

Όμως και οι άλλες ανακοινώσεις είχαν κάτι ενδιαφέρον διότι, ακόμα κι αν κάποιος αισθάνεται απέχθεια για έναν τομέα, π.χ. για τον τραπεζικό τομέα, όταν είναι μεταφραστής είναι αναγκασμένος να έχει μια στοιχειώδη εξοικείωση με τη σχετική ορολογία διότι, απλούστατα, μπορεί αύριο να βρεθεί αντιμέτωπος με την ορολογία αυτή σε ένα κείμενο που θα κληθεί να το μεταφράσει.

Η ΕΛΕΤΟ εδώ και χρόνια υπηρετεί την ελληνική γλώσσα και ορολογία. Δεν συμφωνώ πάντοτε με τις προτάσεις της (και το έχω εκφράσει και δημόσια, πάνω από μία φορά, τόσο στο ιστολόγιο όσο και σε άλλα γλωσσικά φόρουμ) ωστόσο δεν είναι σωστό να περιμένεις να συμφωνείς απόλυτα με κάποιον για να συνεργαστείς μαζί του, αλλιώς το μόνο που θα κάνεις θα είναι να ειρωνεύεσαι από το Φέισμπουκ όσους προσπαθούν να προσφέρουν κάτι. Συνεργάζονται άλλωστε στενά με την ΕΛΕΤΟ αρκετοί επιφανείς Έλληνες γλωσσολόγοι, πολλοί από τους οποίους είχαν ανακοινώσεις στο πρόσφατο Συνέδριο. Η ΕΛΕΤΟ πρωταγωνιστεί επίσης στο Ελληνικό Δίκτυο Ορολογίας, στο οποίο συμμετέχω κι εγώ υπηρεσιακά, ένα δίκτυο που φιλοδοξεί να βοηθήσει στην καθιέρωση και χρήση κοινώς αποδεκτής ελληνικής ορολογίας.

Θα παρουσιάσω εδώ την εισήγησή μου, με βάση το γραπτό κείμενο που είχα ετοιμάσει. Οι τακτικοί αναγνώστες του ιστολογίου θα διαπιστώσουν πως αρκετά από αυτά που είπα είναι παρμένα από δύο άρθρα, ένα πρόσφατο και ένα παλαιότερο.

Στη συζήτηση που ακολούθησε, με βάση και τις εισηγήσεις άλλων συνεισηγητών, διατύπωσα την ευχή να γίνουν εργασίες αποδελτίωσης Ελλήνων λογοτεχνών με απώτερο σκοπό να συνταχθεί κάποτε ένα λεξικό που θα περιέχει όλες αυτές τις αποθησαυρισμένες λέξεις, που δεν τις έχουν (και καλώς δεν τις έχουν) τα γενικά λεξικά -κάτι τέτοιο είχε οραματιστεί, θαρρώ, ο Λίνος Πολίτης.

Παροιμίες, παροιμιακές εκφράσεις και μετάφραση

Οι παροιμίες και οι παροιμιακές εκφράσεις θέτουν ιδιαίτερες προκλήσεις στον μεταφραστή –και ιδίως τον μεταφραστή λογοτεχνίας, αφού αυτά τα σχήματα ευδοκιμούν κυρίως στην πεζογραφία και σε άλλα είδη έντεχνου πεζού λόγου (απομνημονεύματα, χρονογραφήματα κτλ.) Βέβαια, δεν είναι ομοιογενής η παρουσία τους –κάποιοι συγγραφείς αποφεύγουν παροιμίες και εκφράσεις ενώ άλλα έργα βρίθουν από παροιμιακό λόγο, όπως π.χ. το Τρίτο στεφάνι του Κώστα Ταχτσή, από το οποίο και θα αντλήσω κάποια παραδείγματα στη συνέχεια.

Ο Ουγκό, η ανάγκη και η Παναγία των Παρισίων

Τις προάλλες που είχα πάει στο Παρίσι, πέρασα κι από το νησί του Σηκουάνα και από την Παναγία των Παρισίων, όπου τώρα εκτός από τους τουρίστες και τους υπαίθριους ζωγράφους ήταν επιδεικτική και η παρουσία πάνοπλων στρατιωτών, στους δύσκολους καιρούς που ζούμε.

Επειδή είχα κανονίσει μια συνάντηση, ανάβαλα για μιαν ακόμα φορά το σχέδιο που έχω να ανέβω πάνω στους πύργους της εκκλησίας, να δω το Παρίσι από ψηλά -κάτι λέγαμε για τις ανεκπλήρωτες επιθυμίες προχτές.

Κάποτε θα ανέβω. Πάντως, τούτη τη φορά είχα κι έναν λόγο παραπάνω, διοτι φέτος το καλοκαίρι διάβασα την Παναγία των Παρισίων, του Βίκτωρος Ουγκό, και το είχα σχετικά πρόσφατο στη μνήμη μου. Αν πάω του χρόνου, θα χρειαστεί να το ξαναφρεσκάρω.

Δεν είχα διαβάσει την Παναγία των Παρισίων ως τώρα, παρά μόνο (ίσως) σε Κλασικά Εικονογραφημένα, αν και πρέπει να την είχα δει στο σινεμά, και βέβαια, επειδή οι κόρες μου βρίσκονταν σε κατάλληλην ηλικία, όταν ήταν μικρές είδαν ίσαμε 867 φορές το βίντεο από την αντίστοιχη ταινία της Ντίσνεϊ, και κάμποσες δεκάδες φορές είχα την τύχη να τη δω κι εγώ -τα παιδιά έχουν ανάγκη την επανάληψη των εμπειριών και των διηγήσεων, τα βοηθάει να ταξινομούν τον κόσμο τους. Οι ενήλικες βαριούνται τις επαναλήψεις, τουλάχιστον μέχρι να ωριμάσουν· τότε αρχίζουν να επισκέπτονται ξανά τα τοπία και τα βιβλία της νιότης τους. «Ποτέ δεν διαβάζω βιβλίο που να μην το έχω ξαναδιαβάσει», λέει ένας φίλος μου.

Το βιβλίο του Ουγκό το είχα, αλλά αδιάβαστο. Με παρακίνησε να το διαβάσω ο φίλος μας ο Δύτης, που το διάβασε πρώτος, και δη στα γαλλικά, κι έγραψε ένα συναρπαστικό άρθρο για μια λεπτομέρεια, που θα την αναφέρω παρακάτω. Παρασυρμένος από τον Δύτη, που είχε περισσότερους λόγους να το διαβάσει, αφού εκείνο τον καιρό βρισκόταν στο Παρίσι, το διάβασα κι εγώ που έκανα μπάνια στην Αίγινα -και τώρα γράφω αυτό το άρθρο.

Ο Ουγκό έγραψε το βιβλίο του το 1830 περίπου, αλλά η δράση (με τον Κουασιμόδο, την Εσμεράλδα και τον Φρολό) εκτυλίσσεται το 1482, έτσι ο σημερινός αναγνώστης έχει να δρασκελίσει δυο χάσματα αιώνων. Έχει επιπλέον να αναμετρηθεί με τον τρόπο γραφής του 19ου αιώνα, τους πλατειασμούς και τις παρεκβάσεις, που βέβαια επειδή στα χέρια ενός μάστορα οικοδομούν κόσμους τελικά μάλλον σε καλό αποβαίνουν. Ωστόσο, το βιβλίο πιάνει 670 σελίδες -δεν είναι δηλαδή ευκαταφρόνητο εγχείρημα να το διαβάσεις.

Όλοι κυνηγούν τον ποδόγυρο;

Μην επιχειρήσετε προς το παρόν να απαντήσετε στην ερώτηση του τίτλου πριν διαβάσετε το άρθρο, διότι δεν έχετε όλα τα δεδομένα. Η ερώτηση δεν είναι κυριολεκτική, δεν μελετάω την ερωτική συμπεριφορά των ανθρώπων, κάνω ένα μεταφραστικό πείραμα.

Το μεταφραστικό αυτό πείραμα, το έναυσμα για το οποίο το πήρα από μια ερώτηση που μου έκανε τις προάλλες ο φίλος μας ο Αρχιμήδης, αφορά ένα απόσπασμα από τους Αθλίους του Βίκτωρος Ουγκό, το εξής:

Favourite, ayant été en Angleterre, avait pour admiratrices Zéphine et Dahlia. Elle avait eu de très bonne heure un chez-soi. Son père était un vieux professeur de mathématiques brutal et qui gasconnait ; point marié, courant le cachet malgré l’âge. Ce professeur, étant jeune, avait vu un jour la robe d’une femme de chambre s’accrocher à un garde-cendre ; il était tombé amoureux de cet accident. Il en était résulté Favourite.

Το απόσπασμα βρίσκεται στην αρχή μιας παραγράφου, περίπου δυο σελίδες μετά την αρχή του 2ου κεφαλαίου (τίτλος Double quatuor) του 3ου βιβλίου (Τίτλος En l’année 1817) του Πρώτου Τόμου (Φαντίνα). Στο κεφάλαιο αυτό ο Ουγκό παρουσιάζει τέσσερις φοιτητές και τέσσερις κοπέλες, από τις οποίες η μία, η Φαντίνα, πρόκειται να πρωταγωνιστήσει στο μυθιστόρημα. Οι άλλες τρεις είναι η Φαβουρίτα, η Ζεφίνα και η Ντάλια και το απόσπασμα που μας ενδιαφέρει μιλάει για τη Φαβουρίτα και τον πατέρα της.

Ας δούμε πώς μεταφράστηκε το απόσπασμα αυτό από διάφορους μεταφραστές στη γλώσσα μας -να σημειώσω ότι στη δουλειά αυτή με βοήθησαν φίλοι από το Φέισμπουκ που βρήκαν στη βιβλιοθήκη τους το αντίστοιχο μεταφρασμένο απόσπασμα. Επίσης να αναφέρω ότι λείπουν μερικές μεταφράσεις, οπότε θα σας χρωστάω χάρη αν έχετε κάποιαν άλλη και κάνετε τον κόπο να εντοπίσετε το απόσπασμα και να το βάλετε στα σχόλια.

Και ξεκινάμε με τον πρώτο πρώτο μεταφραστή των Αθλίων, τον Ιωάννη Ισιδωρίδη Σκυλίσση ή Σκυλίτση. Ο Σκυλίτσης δημοσίευσε μετάφραση των Αθλίων σε συνέχειες στην εφημερίδα Ημέρα (βλ. εικόνα) την ίδια χρονιά της έκδοσης του γαλλικού πρωτοτύπου, το 1862. Λίγο αργότερα η μετάφραση εκδόθηκε σε βιβλίο, στη Βιέννη, με κάποιες μικροδιαφορές. Θα παρουσιάσω και τις δυο εκδοχές.

1.Σκυλίσσης, 1862:
Ἡ Ζεφίνη καὶ ἡ Δάλια εθαύμαζον τὴν Φαβουρίτην, ότι αὔτη εἶδε τὴν Ἀγγλίαν. Πρὸς τούτοις, ἡ Φαβουρίτη εἶχεν από τούδε ἴδια ἔπιπλα εἰς τὴν κατοικίαν της. Ο πατήρ της ἦτο γέρων τις καθηγητὴς τῶν μαθηματικῶν, ἄνθρωπος δύστροπος καὶ κομπορρήμων. Άνυμφος, και ἔτρεχεν ακόμη εἰς τὰς παραλυσίας μ’ όλην την ηλικίαν του. Νέος ὢν, είδεν μίαν ἡμέραν θαλαμηπόλον τινὰ, της οποίας ἡ ἐσθὴς είχεν εμπλεχθή εἴς έν ἔπιπλον· τὶς οἶδε πῶς τὸν ἐφάνη τοῦτο, καὶ ἀπὸ τῆς στιγμῆς ἐκείνης ηράσθη αυτής της γυναικός, καὶ προήχθη καρπός, ἡ Φαβουρίτη.