Οι κακές μεταφράσεις των αρχαίων ελληνικών

Και το σημερινό μας άρθρο ξεκινάει από ένα θέμα των πανελληνίων εξετάσεων, που συνεχίζονται για δεύτερη εβδομάδα. Και αφού χτες ασχοληθήκαμε με τη Θετική/Τεχνολογική κατεύθυνση, σήμερα πιάνουμε ένα θέμα που δόθηκε προχτές στη θεωρητική κατεύθυνση, στα αρχαία ελληνικά.

Τα θέματα των αρχαίων ελληνικών νομίζω ότι θεωρήθηκαν δύσκολα, ειδικά επειδή το αδίδακτο κείμενο ήταν Θουκυδίδης, και για να το μεταφράσεις καλά, μού είπε ένας φιλόλογος, έπρεπε να αναγνωρίσεις ότι είναι από την εισαγωγή του έργου και να θυμάσαι για ποιο πράγμα μιλάει. Ο φιλόλογος αυτός είναι σχεδόν σαραντάρης, δηλαδή από τη γενιά (δυο γενιές, μάλλον) που είχαν τη σπάνια τύχη να μη διδαχτούν αρχαία από το πρωτότυπο στο γυμνάσιο κι έτσι μπόρεσε να τα προσεγγίσει στην πρώτη Λυκείου ώριμος και να τα μάθει καλά, ενώ οι σημερινοί απόφοιτοι της θεωρητικής κατεύθυνσης που έχουν διδαχτεί κι εγώ δεν ξέρω πόσες εκατοντάδες ώρες αρχαίων ελληνικών στα έξι χρόνια της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης δεν μπορούν να διαβάσουν πρίμα βίστα ούτε δυο γραμμές από αρχαίο κείμενο -αν είχαν αναλώσει εξακόσιες ώρες της εφηβείας τους να μάθουν, έστω, ρώσικα, μάλλον θα τα κατάφερναν να διαβάσουν Τολστόι.

Αλλά πλατειάζω. Λοιπόν, στις προχτεσινές εξετάσεις των αρχαίων ελληνικών δόθηκε ως «διδαγμένο κείμενο» στους υποψηφίους ένα απόσπασμα από τον Πρωταγόρα του Πλάτωνα (το 322 a-d, που το βλέπετε εδώ). Ζητήθηκε από τους υποψηφίους να μεταφράσουν ένα απόσπασμα του κειμένου, να ερμηνεύσουν ένα άλλο, να σχολιάσουν ένα τρίτο. Επίσης, στην ερώτηση Β3 των εξετάσεων οι υποψήφιοι κλήθηκαν να απαντήσουν σε ένα ερώτημα συνδυάζοντας ένα απόσπασμα του κειμένου που τους είχε δοθεί με ένα άλλο απόσπασμα, πάλι από τον Πρωταγόρα (326e, όπως αναφέρθηκε), το οποίο όμως τούς δόθηκε σε μετάφραση, το εξής:

Ότι το πράγμα αυτό [την αρετή] το θεωρούν διδακτό και στο ιδιωτικό και στο δημόσιο επίπεδο, το αποδείξαμε ήδη. Ενώ όμως είναι το πράγμα αυτό διδακτό, αφού είναι κάτι που μπορεί να φροντίσει και να καλλιεργήσει κανείς, αυτοί διδάσκουν στους γιους τους τα άλλα, των οποίων η άγνοια δεν πρόκειται να επιφέρει ως ποινή τον θάνατο, αυτό όμως, την αρετή, που εάν τα αγόρια δεν τη μάθουν και δεν τη φροντίσουν, μπορεί να υποστούν ως ποινή και τον θάνατο και την εξορία και τη δήμευση της περιουσίας εκτός από τη θανάτωση και, με μια λέξη, τη συνολική καταστροφή του οἴκου τους, αυτή δεν τη διδάσκουν και δεν τη φροντίζουν με κάθε δυνατή επιμέλεια!

Διαβάστε σας παρακαλώ ξανά το παραπάνω κείμενο και απαντήστε μου: είναι καλά ελληνικά; είναι στρωτά ελληνικά; καταλαβαίνετε με την πρώτη το νόημα;

Μεταφράζοντας από τα αρχαία ελληνικά (άρθρο του Βασίλη Κάλφα)

Αναδημοσιεύω σήμερα ένα άρθρο του Βασίλη Κάλφα, καθηγητή φιλοσοφίας στη Φιλοσοφική του ΑΠΘ, σχετικά με τις μεταφράσεις αρχαίων ελληνικών φιλοσοφικών κειμένων, που δημοσιεύτηκε το Σάββατο στην Εφημερίδα των Συντακτών. Το διάλεξα επειδή λέει πράγματα που κι εγώ τα έχω διαισθανθεί, αλλά τα διατυπώνει πολύ καλύτερα απ’ όσο θα μπορούσα να τα διατυπώσω εγώ.

Όπως θα δείτε, στο άρθρο του ο κ. Κάλφας αναφέρεται σε ένα απίστευτο (αλλά αληθινό) γεγονός: η μετάφραση από τα αρχαία που βραβεύτηκε φέτος με Κρατικό Βραβείο περιέχει κραυγαλέα μεταφραστικά λάθη, και μάλιστα λάθη της κατηγορίας των «ψευτοφίλων εσωτερικού». Για παράδειγμα, το «ζει» (που είναι το ζέει, δηλ. βράζει) μεταφράστηκε… ζει! Επειδή είναι θέμα που με ενδιαφέρει πολύ και έχω γράψει κι εγώ γι’ αυτό, εμβαθύνω λίγο περισσότερο σε αυτά τα λάθη, παραθέτοντας τμήματα από ένα άλλο σχετικό άρθρο.

Μεταφράζοντας από τα αρχαία ελληνικά (Βασ. Κάλφας)

Ξεκινώ από μια διαπίστωση. Οι νεοελληνικές μεταφράσεις αρχαίων ελληνικών φιλοσοφικών κειμένων, στη μεγάλη τους πλειονότητα, είναι πάρα πολύ κακές. Αυτό το συμπέρασμα βγαίνει αν συγκρίνει κανείς μεταφράσεις κλασικών αρχαιοελληνικών έργων στις βασικές ευρωπαϊκές γλώσσες και στα νέα ελληνικά. Προσπαθώντας να αιτιολογήσω το γεγονός, μπορώ να επικαλεστώ μια τετριμμένη και μια πιο εκλεπτυσμένη εξήγηση.

Η εκλεπτυσμένη εξήγηση είναι ότι ο μεταφραστής παγιδεύεται από την κοινότητα της νέας ελληνικής και της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Λειτουργώντας ως «ενδογλωσσικός» μεταφραστής, διστάζει να προτάξει την αυτονομία της νέας ελληνικής και συνειδητά ή ασυνείδητα έλκεται από τη διαφορετική μορφολογία και σύνταξη της αρχαίας. Ετσι το μεταφρασμένο κείμενο, ενώ ανήκει τυπικά στη νέα ελληνική γλώσσα, δεν μπορεί να διαβαστεί μόνο του και χρειάζεται τη συνεχή βοήθεια του αρχαιοελληνικού πρωτοτύπου (αν υποθέσουμε ότι ο αναγνώστης μπορεί κάτι να καταλάβει από αυτό).

Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι ακόμη και στις πιο πρόχειρες σύγχρονες εκδόσεις μεταφρασμένων κειμένων παρατίθεται και το βαρύγδουπο πρωτότυπο – να είναι καλά η αρχαιογλωσσία μας και η χαλαρή μας αντίληψη περί πνευματικών δικαιωμάτων. Το υποτιθέμενο, και υπαρκτό κατ’ αρχήν, πλεονέκτημα της κοινότητας της γλώσσας του μεταφραστή και της γλώσσας του κειμένου έχει μετατραπεί σε εμπόδιο.

Στην ίδια κατεύθυνση συμβάλλει και ο υπερβολικός σεβασμός -που είναι μάλλον φόβος- του μεταφραστή απέναντι στον μεταφραζόμενο συγγραφέα. Πώς να τολμήσεις να μεταφράσεις έναν όρο του Πλάτωνα ή του Αριστοτέλη, αν «ακούγεται» ακόμη κάπως στα νέα ελληνικά, έστω κι αν σήμερα σημαίνει κάτι εντελώς διαφορετικό. Ετσι, για να αναφέρω ένα παράδειγμα, στη βραβευμένη με το φετινό κρατικό βραβείο «ενδογλωσσικής» μετάφρασης έκδοση της Ακαδημίας Αθηνών του Προτρεπτικού του Ιάμβλιχου, λέξεις της αρχαίας ελληνικής, όπως «ζεῖ», «ἀδάμας», «χρήζει», «ὀξίς», «ἀποκνῶ», μεταφράζονται με τις φαινομενικά κοντινές νεοελληνικές «ζει», «διαμάντι», «με τη χρήση του», «αιχμή του ξίφους», «τεμπελιάζω», όταν οι σωστές θα ήταν «βράζει», «χάλυβας», «χρειάζεται, ταιριάζει», «δοχείο για ξύδι», «διστάζω» [βλ.Θ. Στεφανόπουλου, «Κρατικά βραβεία και (αν)αξιοκρατία», The books’ journal 47 (2104), σ. 24-26].

Το παράδειγμα όμως που μόλις ανάφερα μάλλον δεν έχει να κάνει με το δέος του μεταφραστή απέναντι στο βαρυσήμαντο κείμενο, αλλά εντάσσεται στην εξήγηση που προηγουμένως χαρακτήρισα τετριμμένη. Γιατί θα έπρεπε οι νεοελληνικές μεταφράσεις μας να είναι καλές, όταν από πουθενά δεν τεκμαίρεται το υψηλό επίπεδο της αρχαιογνωσίας μας; Ποιοι είναι αυτοί που αναλαμβάνουν να μεταφράσουν κείμενα διάσημα για την πυκνότητα και τη δυσκολία τους, σε όλες αυτές τις απίθανες εκδόσεις που έχουν κατακλύσει τα τελευταία χρόνια την ελληνική αγορά (και τηλεαγορά) του βιβλίου; Σε ποιες σπουδές και ποιες γνώσεις στηρίζονται;