Το κερεβίζι της οργής

Μπορεί να έχετε μιαν αγνωστη λέξη στον τίτλο, αν και οι Κρητικοί ίσως την ξέρουν -στα σχόλια θα μου πείτε αν ξέρετε τι είναι το κερεβίζι, αλλά αν δεν ξέρετε δεν θα σας το κρατήσω μυστικό: είναι το σέλινο.

Τη λέξη την είχαμε συναντήσει σε ένα παλιότερο άρθρο του ιστολογίου, τότε που παρουσιάσαμε το λεξικό του φίλου μας του Βασίλη Ορφανού για τις λέξεις τουρκικής προέλευσης που υπάρχουν στο κρητικό ιδίωμα.

Γράφει στο λεξικό του ο Ορφανός:

κερεβίζι, το [t∫erevízi] (Παπ., Πάγκ., Πιτ., Ξανθιν., Γαρ., Ροδ., Ιδομ., Αποστ., Τσιρ., Κριτσ., Κασσ.) : το φυτό Apium graveolens, κοινώς σέλινο. Αστείο δίστιχο: «– Ίντα ψήνεις και μυρίζει; – Κεντανέ και κερεβίζι {= πράσα με σέλινο}» (Πιτ.).
[< kereviz (Παπ.)] (كرويز ٬ كرفس )
{Ο Ιδομενέως και ο Αποστολάκης έχουν τη γραφή: κερεβύζι. Στα λεξικά η λ. κερεβίζι φαίνεται να χρησιμοποιείται μόνο στο παραπάνω δίστιχο, αλλά εγώ την άκουγα από τον πατέρα μου (1904-1995) ως κανονική λ. για το σέλινο.}

Eγώ πάλι τη λέξη «κερεβίζι» την έμαθα ως φοιτητής, από μια καλή φίλη, Κρητικιά, που μου διηγόταν ότι, μόλις είχε πρωτοέρθει στην Αθήνα, σε ηλικία 12 χρονών, στα μέσα της δεκαετίας του 1970, και την έστειλαν στο μανάβικο της γειτονιάς για ν’ αγοράσει κερεβίζι, που φυσικά ο μανάβης δεν το ήξερε -αλλά ένας πελάτης, από την Πόλη, τους βοήθησε να συνεννοηθούν.

Στο γκουγκλ θα βρείτε το κερεβίζι κυρίως σε συνταγές πρασόρυζου, ακριβώς χάρη στο αστείο δίστιχο που λέει για τον «κεντανέ με κερεβίζι» (ας πούμε εδώ).

Τώρα, το λαχανικό της φωτογραφίας, που το πήρα από το λήμμα kereviz της τουρκικής βικιπαίδειας, είναι σέλινο με ρίζα, ενώ συνήθως στο σουπερμάρκετ βρίσκουμε το σέλινο σε ματσάκια, μόνο τα φύλλα. Υπάρχει και το άλλο είδος, ποικιλία κι αυτό του Apium graveolens, του εύστοχα ονομασμένου «βαρύοσμου» σέλινου, που το λέμε στα ελληνικά «σέλερι» και συνεννοούμαστε. Αλλιώς, θα το πούμε κι αυτό σέλινο και μπορεί να μη συνεννοηθούμε.

Άρθρο για το σέλινο (και για το σέλερι) θα βάλω κάποτε, έχει αρκετό ενδιαφέρον, αλλά όχι σήμερα. Σήμερα θα μιλήσουμε για το κερεβίζι. Το κερεβίζι, όπως είπα, της οργής.

Κείμενα του Εικοσιένα (23) – Οι Σφακιανοί γράφουν στον βεζίρη των Χανίων [Συνεργασία του ΜΙΚ_ΙΟΥ]

Καθώς διανύουμε τη χρονιά που σημαδεύει τη 200ή επέτειο του ξεσηκωμού του Εικοσιένα, σκέφτηκα να καθιερώσω μια νέα στήλη στο ιστολόγιο, που κανονικά θα τη δημοσιεύω κάθε δεύτερη Τρίτη, εναλλάξ δηλαδή με το βιβλίο του πατέρα μου, και που θα παρουσιάζει κείμενα της εποχής του 1821. Θα δώσω προτεραιότητα σε κείμενα που δεν είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο.

Από την προηγούμενή μου τριβή με κείμενα της εποχής, που βέβαια ήταν πολύ έντονη όσο συγκέντρωνα υλικό για το βιβλίο μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, έχω υπόψη μου κάμποσα τέτοια κείμενα, αλλά όποιος έχει υπόψη του κείμενο που το θεωρεί αξιόλογο προς δημοσίευση μπορεί να μου το στείλει στο γνωστό μέιλ, sarantπαπάκιpt.lu.

Το σημερινό άρθρο είναι το εικοστό τρίτο της σειράς – το προηγούμενο βρίσκεται εδώ. Πρόκειται για μια συνεργασία που μου έστειλε ο φίλος μας ο ΜΙΚ_ΙΟΣ, από τον αγώνα στην Κρήτη -κι έτσι συνδυάζεται με το αμέσως προηγούμενο. Εδώ βλέπουμε ένα γράμμα των Σφακιανών προς τον Πασά, που έχει και γλωσσικό ενδιαφέρον. Οι σημειώσεις είναι επίσης του ΜΙΚ_ΙΟΥ.

Βλέπουμε ότι οι υπογράφοντες προσπαθούν να καθησυχάσουν τον Οθωμανό αξιωματούχο ώστε να αποφευχθούν συνέπειες για τους αμάχους.

Eγώ απλώς χώρισα το κείμενο σε παραγράφους για να διαβάζεται πιο εύκολα και επίσης άλλαξα τη σειρά παρουσίασης δηλαδή προτάσσω την επιστολή, ακολουθεί η πηγή και τα εισαγωγικά σχόλια του εκδότη και τέλος τα λεξιλογικά σχόλια από τον ΜΙΚ_ΙΟ.

Η ΕΠΙΣΤΟΛΗ:

Υψηλότατε και υπέρτατε μέγα βεζύρη των Χανίων

Ημείς οι πιστοί ραγιάδες και σκλάβοι της κραταιάς βασιλείας οι κατοικούντες το Καστέλλι των Σφακίων δουλικώς προσκυνούμεν το υψηλόν προσκυνητόν πουγιουρτού Σας ελάβομεν και ως πιστοί ραγιάδες το προσκυνήσαμεν και ευθύς κατά την προσταγήν του υψηλοτάτου βεζύρη μας εμαζώξαμεν όλους τους ραγιάδες σας Σφακιανούς από όλο το καστέλλι και τους το διαβάσαμε και των είπαμε και εμείς οι προεστοί να ανοίξουνε τα μάθια τωνε μικροί μεγάλοι οπού να φανούμε εις ετούτο το καιρό και να δείξωμε ταετλήδες και πιστοί ραγιάδες της κραταιάς βασιλείας ως καθώς ήμεστανε και επερνούσαμε ήσυχα·

αποκριθήκασι όλοι ότι και το πουγιουρτού του αφέτη μας προσκυνούμεν και εις την προσταγήν του ήμεστανε πρόθυμοι και χιανέτηδες και ασίδες δεν ήμεθα μήτε δεν γινόμαστε καθώς ίσως μας στοχάζονται μερικοί, το ψωμί της βασιλείας οπού τρώγομε δεν το καταπατούμε·

όθεν και ημείς οι γέροντες και καπεταναίοι παρακαλούμεν και προσκυνούμεν τον ύψιστον οπού εις ταις σημεριναίς ημέραις της ακαταστασίας να κάμετε το μεριχαμέτι σας και εις εμάς τους πτωχούς ραγιάδες και να προστάξετε να μην μας πειράζουν από το σαντζάκι του Ρεθέμνου επειδή και από μέρες εκατέβηκε ένα παϊράκι εις τα σύνορα τα δικά μας έχοντας για κεφάλι κάποιον ισμαΐλαγα Κουτουράκη, ο οποίος δεν έλειπε πάντα και εις τον καλό καιρό να μας πειράζη τώρα μάλιστα ως καθώς θωρούμε γυρεύγει με τινά τρόπον να μας καταστήση καπαετλήδες·

αυτός επάτησε μερικά χωριά από τα χάσικα οπού εκάθουντα φαμελιές εδικιές μας και επήραν δύο γυναίκες εδικές μας και τσι σέρνανε μαζύ τωνε και τσι ρεστάρανε· επήγανε εις ένα μιτάτο και εζήτησαν να δέσουσι τους Σφακιανούς και να γδύσουσι ίσως το μιτάτο και όμως εσταθήκαν εις τα άρματα και εβαρήκανε και η μια πάτα και η άλλη και εσκοτώθησαν από τσι βοσκούς ένας και από τσι τούρκους δεν εμάθαμε ακόμα αν εβαρεστήκανε γιατί εφύγανε οι βοσκοί και επιάσι τα βουνά φοβούμενοι από εμάς τσι προεστούς, γιατί εκατέχανε το ταμπίχι οπού είχαμε καμωμένο και αν ημπορέσωμε και τους πιάσωμε θενά έρθωμε από το δίκιον τωνε·

έτζι παρακαλούμε το ύψος του αφέντη μας να τσι καταλαγιάζη αυτούς τους ανθρώπους γιατί έχομε και εμείς πολλούς κουζουλούς και δεν μπορούμε να τσι απαλεύωμε, γιατί το γυναικώ το κάμωμα επήραξε πολλά το καστέλλι μας και φοβούμεθα και εμείς να μη γενή καμιά κακή δουλιά και αφανιστούμε, γιατί το ίρτζι είναι του βασιλέως και εμείς ήμεστενε ραγιάδες πιστοί και δεν θέλομε να γενούμε ωσάν εκείνους τους σκύλους τσι χιανέτηδες τους νησιώτες, τους οποίους ελπίζομεν να παιδεύση η κραταιά βασιλεία  γλήγορα για να ησυχάση και ο κόσμος και εμείς και προσκυνητώς μένομεν εν ταις προσταγαίς του υψηλοτάτου κράτους σου και τοαζλήδες εις το χουζούρι σου.

====-====

Πηγή: ‘‘Συλλογή εγγράφων Ζαχαρία Πρακτικίδη (ή Τσιριγιώτη) : Έγγραφα ετών 1810-1834’’, υπό Μοτάκης, Στυλιανός, Ιστορικόν Αρχείον Κρήτης (1953), σ. 37-38.

Επιστολή Σφακιανών προς βεζύρην Χανίων δι’ ης υπόσχονται υποταγήν και πειθαρχίαν, ενώ ταυτοχρόνως παραπονούνται δια τουρκικάς υπερβασίας.

Διπλούν φύλ. χάρτου χονδρού διαστ. 22 . 31. Επί της πρώτης σελίδος το κείμενον της επιστολής των Σφακιανών, η οποία συνεχίζεται και επί της δευτέρας, όπου κάτω δεξιά και καθέτως τα εξής δι’ άλλης χειρός:

«Παϊπά ρούσιο χαιρετόσε και καθός με προστάζουν οι γέροντες σπεύδο με τον λόογοντος σε γράφω όντη να κάμις τον κόπον να πας νάβρης τον διδάσκαλον να κάμι ένα αγουστουχάλι παρόμιο και να το στείλουν του χανιότι βαλίσι, ακόμαλοένα οσάν αυτό του καστρουβαλίσι έτζι καθός μας γράφουν και τα πουγιουθιά τος ότι θέλου λάβουν τιν απόκρισίν μας και ότης λογίς τόβρισκεν μονοτίπι δια να γένουν διό τέθια παρόμια και να τα περικλίσετε εις το γράμα του Στουρούνογλου⁽¹⁾ και να του γράψομε παρακαλεστικώς δια να τα δόσι τον βεζιράδο.

ταύτα Χ’αναγνώστις παναγιώτου* σε γράφο».

Επί της τρίτης σελίδος το κείμενον της εκ Σπετσών επιστολής. Επί δε της τελευταίας: «το υψιλόν και προσκηνητόν μπουγιουρτί», κάτω δε αριστερά επί του τετάρτου του εις τέσσαρα διπλωμένου χειρογράφου τα εξής δια τρίτης χειρός: «αναγκαία αμφότερα τα περιεχόμενα. Τη 26 Μαρτίου 1821. Επιστολή Σφακιανών προς βεζύρην Χανίων δι’ ης ομολογούν υποταγήν των εις αυτόν κλπ (αρκετά περίεργος). Δια του τρόπου τούτου ηπάτουν συχνότατα τους Μουσουλμάνους εχθρούς των έως ότου ενεδυναμόνοντο και κατεφέροντο τρομερώς, θηριωδώς σπαράττοντες αυτούς εις τας μεταξύ των μάχας.**

Διατήρησις χειρογράφου όχι καλή.

⁽¹⁾Τουρκοκρής εκ Σελίνου, απαγχονισθείς αργότερον υπό των Τούρκων.</i>

====-====

Λεξιλόγιο (για τα γράμματα στις αγκύλες, βλ. πηγές στο τέλος)

* πουγιου(ρ)τί και πουγιουρτού = μπουγιουρντί. Έγγραφη διαταγή αξιωματούχου· από τουρκ. buyuruldu. [Z]

* ταετλής = ιταετλής (και ιταατλής): αυτός που κάνει ιταέτι (ή ιταάτι), δηλ. που δηλώνει υποταγή και πειθαρχεί· από τουρκ. itaatli < itaat.

{η ερμηνεία –με υπόδειξη του Νικοκύρη- από άρθρο του ιστολογίου.}

* χϊανέτης (και χιγιανέτης): δόλιος, δύστροπος, ανυπάκουος· 2. ατημέλητος· 3. τεμπέλης· από τουρκ. hiyanet [O]

 * ασής : αντάρτης, επαναστάτης· από τουρκ. asi [O]

 * μεριχαμέτι = μερχαμέτι (και μεραχμέτι, μερεχμέτι). Ευσπλαχνία, οίκτος, φιλανθρωπία· από τουρκ. merhamet. [Z]

* σαντζάκι: Δευτεροβάθμια διοικητική διαίρεση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, υποδιαίρεση του εγιαλετιού· από τουρκ. sancak [Ζ]

 * κα(μ)παετλής: φταίχτης, ένοχος, υπεύθυνος· από τουρκ. kabahatli [O].

* χάσικος : 1. καθαρός, λευκός· 2. χαρακτηρισμός για ανθρώπους, ιδίως γυναίκες, με λευκό και αφράτο δέρμα· 3. εκλεκτός· από τουρκ. has [O].

{- εδώ, χάσικα χωριά, εννοούνται τα μη επαναστατούντα πεδινά χωριά της περιοχής (Εμμ. Βαρβίδης). Αλλά ίσως να ήταν και τα μη βακουφικά, «μη ησφαλισμένα εν τω εφκαφίω» (Βασ. Ψιλάκης).}

* ρεστάρω = αρεστάρω: συλλαμβάνω, κρατώ, φυλακίζω· από ιταλ. arrestare [Π]

* ταμπίχι = τεμπίχι: Διαταγή, έντονη σύσταση, προειδοποίηση ή απαγόρευση· αλλά και παραγγελία, ειδοποίηση· και νουθεσία· από τουρκ. tembih, tenbih. [Z]

* ίρτζι : Η τιμή, η αξιοπρέπεια, η υπόληψη. Δάνειο από το τουρκ. irz. [Z]

* τοαζλήδες: Άλλη εκφορά για τους ‘ντοαζλήδες’ = ευχέτες, Από το τουρκ. dua και διαλεκτ. doa, δέηση, παράκληση, προσευχή. [Ο]

* αγουστουχάλι = αρτζουχάλι (και αρζουχάλι, αρζιχάλι, χαρτζουχάλι και άλλες παραλλαγές είναι γραπτή αναφορά, έκκληση προς ανώτερο· από τουρκ. arzuhal. [Z]

* βαλίσι = βαλής. Διοικητικός τίτλος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, διοικητής βιλαετιού ή εγιαλετιού… Συνήθως ήταν πασάδες τριών ιππουρίδων, άρα έφεραν τον τίτλο του βεζίρη. Από το τουρκ. vali που ανάγεται στο αραβικό wally. [Z]

* μονοτίπι. Μάλλον πρόκειται για λάθος γραφή (ή μεταγραφή) της λ.  ‘μονασίπι’. Η σύνταξη με το ρήμα βρίσκω ήταν συνηθισμένη :  «…όπου το ευρήτε μονασίπι…», «…και αν βρεθή μονασίπι…»}.

μονασίπι (και μουνασίπι, μινασίπι): Κατάλληλο, εύλογο, ο κατάλληλος τρόπος· από τουρκ. münasip. [Z]

* Χ’Αναγνώστης Παναγιώτου: Σφακιανός οπλαρχηγός/πλοίαρχος. Εκλεγμένος στην Καγκελαρία των Σφακίων, υπεύθυνος των ναυτικών επιχειρήσεων. Ένας από τους πληρεξουσίους της Κρήτης στη Β΄ Εθνοσυνέλευση του Άστρους.

** Δια του τρόπου τούτου… μεταξύ των μάχας: Δεν είναι ξεκάθαρο αν η διατύπωση αυτή είναι εκτίμηση του Ζ. Πρακτικίδη ή του επιμελητή της έκδοσης. Μάλλον είναι του ίδιου του Ζ. Πρ., δεδομένου ότι στην ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ, που έγραψε ο ίδιος και εξιστορεί τα συμβάντα κατά το 1821,υπάρχει το παρακάτω απόσπασμα (αναφέρεται στην 14-6-1821):

 Πάντως, και άλλοι ιστορικοί αναφέρουν τέτοιες παραπλανητικές ενέργειες που χρησιμοποιούσαν, όχι μόνο οι Κρητικοί αλλά και οι Τούρκοι αντίστοιχα. Ιδιαίτερα οι Σφακιανοί, που είχαν πάντα στο μυαλό τους την τραγική γι’ αυτούς κατάληξη της επανάστασης του Δασκαλογιάννη στα 1770-71, μετέρχονταν κάθε μέσο και τρόπο ώστε να είναι, κατά το δυνατόν, εξασφαλισμένοι.

 

 

Πηγές για το λεξιλόγιο:

[Z]: Νικ. Σαραντάκος, ‘Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων’, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2020.

[O]: Βασ. Ορφανός, ‘Λέξεις τουρκικής προέλευσης στο κρητικό ιδίωμα’, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο, 2014.

[Π]: Αρχεία Ελληνικής Παλιγγενεσίας, τ. 11., Βουλή των Ελλήνων (διαδικτυακή έκδοση).

 

730 (ή χίλιες και μία) ελληνικές λέξεις τουρκικής προέλευσης

Το σημερινό άρθρο έπρεπε να το είχα γράψει εδώ και πολύ καιρό, αλλά ολιγώρησα. Πριν απο 4 χρόνια, ένας φίλος μού είχε στείλει έναν κατάλογο με «220 τουρκικές λέξεις που χρησιμοποιούμε καθημερινά», ο οποίος κυκλοφορούσε στο Διαδίκτυο και μου ζήτησε τη γνώμη μου. Αντί να του απαντήσω κατ’ ιδίαν, έγραψα ένα άρθρο με βάση εκείνον τον κατάλογο, παρόλο που είχε λάθη (λέξεις που δεν ήταν τουρκικής προέλευσης) και ελλείψεις (μεταξύ άλλων έλειπαν όλες οι λέξεις από το ΑΜ ως το ΓΙ), επειδή δεν προλάβαινα να φτιάξω έναν δικό μου κατάλογο χωρίς λάθη και επειδή παρά τα λάθη ο ανώνυμος συντάκτης του καταλόγου μού φάνηκε ότι έχει καλό γλωσσικό αισθητήριο. Και είχα σκοπό σε πρώτη ευκαιρία να φτιάξω έναν καλύτερο και πληρέστερο κατάλογο.

Ήταν λάθος -αφενός διότι αμέλησα να φτιάξω τον δικό μου κατάλογο και αφετερου διότι εκείνο το άρθρο που έγραψα έχει αναδημοσιευτεί αμέτρητες φορές, χωρίς όμως την εισαγωγή του -οπότε ο κατάλογος των 220 λέξεων (με τα λάθη του) πιστώνεται ή χρεώνεται σε μένα. Πολλές από αυτές τις αναδημοσιεύσεις έχουν γίνει σε, ας πούμε, ελληνοκεντρικούς ιστοτόπους, οπότε τα σχόλια των αναγνωστών έχουν αρκετό ενδιαφέρον, καθώς επιχειρούν, με αρκετή φαντασια πολλές φορές, να αποκαταστήσουν την τρωθείσα, όπως τη βλέπουν, παρθενία της γλώσσας μας. Αλλά για το θέμα αυτό αξίζει χωριστό άρθρο.

Κάλλιο αργά παρά ποτέ όμως, το σαββατοκύριακο που βρήκα λίγο χρόνο έφτιαξα τον κατάλογο που θα δείτε πιο κάτω, με 730 λέξεις. Γιατί 730; Διότι τόσες βγήκαν (για την ακρίβεια είναι 727 λέξεις και τρία στοιχεία, τα επιθήματα -τζης και -λίκι και το πρόθημα καρα-). Βασικά, έκανα συγκερασμό δύο καταλόγων, τον κατάλογο με τα τουρκικά δάνεια που υπάρχει στο Ετυμολογικό Λεξικό Μπαμπινιώτη και τις λέξεις τουρκικής ετυμολογίας του Μείζονος Ελληνικού Λεξικού, που τις είχε φτιάξει σε κατάλογο ο Νίκος Λίγγρης σε μια συζήτηση στη Λεξιλογία. Το Μείζον έχει και κάμποσες λέξεις που έκρινα ότι δεν λέγονται πια τόσο πολύ, κι αυτές τις απέκλεισα. Από τον Μπαμπινιώτη δεν απέκλεισα λέξεις, αν και ίσως θα έπρεπε (ιδίως τα διάφορα επιφωνήματα που έχει στον κατάλογό του και που τα έβαλα και στον δικό μου).

Όταν λέμε «λέξεις τουρκικής προέλευσης» εννοούμε τις λέξεις που μπήκαν στην ελληνική γλώσσα από τα τουρκικά, ανεξάρτητα από την απώτερη προέλευσή τους, διότι αυτό είναι το επιστημονικά ορθό. Τούτο σημαίνει ότι περιλαμβάνονται όχι μόνο πάρα πολλες λέξεις περσοαραβικής προέλευσης αλλά και μερικά αντιδάνεια δηλ. λέξεις όπως το τεφτέρι, που είναι δάνεια από τα τουρκικά (defter) αλλά η τουρκική λέξη είναι με τη σειρά της δάνειο από τα ελληνικά (διφθέρα). Ο Μπαμπινιώτης, κακώς κατά τη γνώμη μου, δεν περιλαμβάνει στον κατάλογο του τα αντιδάνεια καθώς και κάποιες λέξεις με απώτερη δυτική προέλευση (π.χ. μπουγάτσα). Από την άλλη, υπάρχουν και λίγες λέξεις τουρκικής απώτερης αρχής που δεν τις έχω στον κατάλογο επειδή εμείς τις δανειστήκαμε απο άλλη γλώσσα (π.χ. οδαλίσκη, ορδή). Πάντως, για να προλάβω ενστάσεις, σημειώνω τα αντιδάνεια.

Τα παράξενα κρητικά επιρρήματα

Τα κρητικά, μαζί με τα κυπριακά, πρέπει να είναι η πιο συγκροτημένη και πλούσια από τις ελληνικές διαλέκτους που είναι άμεσα κατανοητές από τον ομιλητή της κοινής ελληνικής (εξαιρώ δηλαδή ποντιακά και τσακώνικα). Κάτι που μου έχει κάνει εντύπωση σε σχέση με το διαλεκτικό λεξιλόγιο των κρητικών, αν και μπορεί να λαθεύω, είναι πως (μου φαίνεται ότι) έχουν πολλά επιρρήματα που διαφέρουν από την κοινή ελληνική. Το διαλεκτικό λεξιλόγιο θα περίμενα να διαφοροποιείται κυρίως στα ουσιαστικά, λιγότερο στα ρήματα και ακόμα λιγότερο στα επιρρήματα, βλέπω όμως ότι στα κρητικά υπάρχουν πολλά επιρρήματα που δεν τα έχει η κοινή ελληνική (και αντίστροφα: επιρρήματα της κοινής δεν τα έχει το κρητικό ιδίωμα).

Είχα αναφέρει καναδυό φορές σε σχόλια ότι θέλω κάποτε να γράψω ένα άρθρο για τα κρητικά επιρρήματα, αλλά το ανέβαλλα, μέχρι που ο φίλος Δημήτρης Ραπτάκης μού έστειλε μια πραγματεία, του Μιχάλη Καυκαλά, με τίτλο «Τα επιρρήματα της κρητικής διαλέκτου, ολόκληρο βιβλίο 230 σελίδων. Οπότε δεν έχω πια δικαιολογία, κι έτσι στο άρθρο αυτό θα παρουσιάσω δεκαοχτώ επιρρήματα της κρητικής διαλέκτου που δεν τα έχει η κοινή νέα ελληνική.

Μερικά είναι δάνεια από τα ενετικά/ιταλικά ή από τα τουρκικά, άλλα είναι από τα αρχαία. Δεν διάλεξα μόνο γνωστά επιρρήματα, πάντως απέφυγα τα πολύ σπάνια. Επίσης απέφυγα τα επιρρήματα που παράγονται από επίθετα με την ίδια ακριβώς σημασία. Κατά τα άλλα, η επιλογή έγινε μάλλον αυθαίρετα αλλά νομίζω πως το δείγμα είναι αντιπροσωπευτικό.

Εκτός από το βιβλίο του Καυκαλά, συμβουλεύτηκα και το Γλωσσικό ιδίωμα της Ανατολικής Κρήτης, του Μανώλη Πιτυκάκη και, για τα τουρκικά δάνεια, το βιβλίο του Βασίλη Ορφανού.

1. χάμαι: Αυτό το ήξερα από παλιά και είναι εύκολο να καταλάβουμε τι σημαίνει. Χάμαι θα πει κάτω, καταγής, χάμω. Από το αρχαίο χαμαί, με ανέβασμα του τόνου.

Στον Ερωτόκριτο: χάμαι στη γης εξάπλωσε τση Πάτρας το λιοντάρι (Β1515). Α θέλεις ντρέτα πήγαινε, κι α θέλεις πέφτε χάμαι.

Υπάρχει και η ιδιωματική φράση «χάμαι θωρώ και λέω το», με την οποία ο ομιλητής, που μόλις έχει πει ή ετοιμάζεται να πει κάτι το υβριστικό ή μειωτικό, ζητάει συγνώμη γι’ αυτό, ας πούμε: «Το κοπέλι τουτονά είναι του διαόλου, χάμαι θωρώ και λέω το, και θάχει κακό τέλος».

Λέξεις τουρκικής προέλευσης στο κρητικό ιδίωμα

Τα γλωσσικά δάνεια και αντιδάνεια είναι ένα από τα θέματα που απασχολούν συχνά το ιστολόγιο, γιατί ο γλωσσικός δανεισμός (και αντιδανεισμός) είναι φαινόμενο που με σαγηνεύει. Κατά καιρούς παρουσιάζω εδώ άρθρα για λέξεις που μπήκαν στα ελληνικά από τη μια ή την άλλη γλώσσα ή για ελληνικές λέξεις σε ξένες γλώσσες ή για αντιδάνεια. Για προφανείς λόγους, μεγάλο μέρος των γλωσσικών αυτών δανείων στην ελληνική γλώσσα είναι τουρκικής προέλευσης -και έχω παλιότερα δημοσιεύσει ένα άρθρο με «220 τούρκικες λέξεις«. Το άρθρο εκείνο είχε ένα μειονέκτημα: το λημματολόγιο δεν το είχα καταρτίσει εγώ αλλά, όπως έλεγα, το είχα βρει να κυκλοφορεί στο Διαδίκτυο και είχε αρκετά λαθάκια στις εξηγήσεις, καναδυό λέξεις που δεν ήταν τούρκικης προέλευσης, καθώς και αρκετές ελλείψεις. Έχω σκοπό στο μέλλον να φτιάξω ένα άλλο άρθρο με κάπως πληρέστερο κατάλογο, με τουλάχιστον διπλάσιο πλήθος λημμάτων. Να δούμε πότε θα αξιωθώ.

Κι έτσι, πήρα στα χέρια μου με μεγάλη χαρά και πολύ ενδιαφέρον ένα βιβλίο που εκδόθηκε πριν από λίγο καιρό από τη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, το «Λέξεις τουρκικής προέλευσης στο κρητικό ιδίωμα» του Βασίλη Ορφανού. Με ενδιαφέρον, διότι και οι διάλεκτοι είναι θέμα που με ενδιαφέρει πολύ. Με χαρά, επειδή ο Βασίλης είναι καλός φίλος και φίλος του ιστολογίου και ήξερα ότι δουλεύει εδώ και χρόνια το βιβλίο αυτό, κι είναι πάντοτε ενθαρρυντικό να βλέπεις τους κόπους να καρποφορούν και να δίνουν τόσο μεστούς καρπούς: το βιβλίο του Βασίλη εκτείνεται σε σχεδόν 600 σελίδες και περιέχει περίπου 3.000 λήμματα, 3.000 λέξεις τουρκικής προέλευσης στο κρητικό γλωσσικό ιδίωμα.

Ο αριθμός αυτός φαίνεται πολύ μεγάλος, αλλά πρέπει να πάρουμε υπόψη δυο παράγοντες: α) Δεν χρησιμοποιούνται σήμερα όλες αυτές οι λέξεις· και πολλές από όσες χρησιμοποιούνται, ακούγονται κυρίως στην ύπαιθρο ή είναι γνωστές μόνο στους γεροντότερους, και β) Ο Ορφανός καταγράφει επισης όλες τις σύνθετες και παράγωγες λέξεις, ακόμα και όταν μόνο το ένα συνθετικό είναι τουρκογενής λέξη (θα δώσω πιο κάτω ένα παράδειγμα). Από την άλλη, δεν περιλαμβάνει λέξεις που, αν και στις πηγές αναφέρονται ως τουρκικά δάνεια, έχουν μπει στη γλώσσα απευθείας απο τα αραβικά, ας πούμε το ζάρι.

Το αμέτι μουχαμέτι και η διαδρομή του

Πέρυσι το καλοκαίρι είχα ανεβάσει ένα άρθρο όπου προσπαθούσα να διερευνήσω την προέλευση της έκφρασης “αμέτι μουχαμέτι”. Παρά την καλοκαιρινή χαλάρωση, έγινε πολύ καλή συζήτηση. Με αφορμή το άρθρο εκείνο και τον σχολιασμό του, ο φίλος Βασίλης Ορφανός από το Ηράκλειο Κρήτης μπήκε στα αίματα και μελέτησε εξονυχιστικά τη διαδρομή αυτής της έκφρασης. Τώρα μού έστειλε ένα δικό του άρθρο, που με πολλή χαρά το παρουσιάζω εδώ. Στο άρθρο εγώ δεν έχω επέμβει καθόλου. Επειδή όμως είναι εκτενές και με μπελαλίδικη μορφοποίηση (πάνω από 50 υποσημειώσεις και γλωσσάριο!), το έχω ανεβάσει και εδώ ώστε αν θέλετε να το αποθηκεύσετε στον υπολογιστή σας. Είμαι βέβαιος ότι οι μερακλήδες θα το χαρούν!

Η διαδρομή της έκφρασης αμέτι μουχαμέτι από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα[1]

Στο Τουρκικό λεξιλόγιο της Νέας Ελληνικής του  Ι. Τ. Παμπούκη, στο λήμμα ιμέτι διαβάζουμε: «ιμέτι το – α [ραβ]. ümmet = έθνος, λαός· ümmeti Mahomet = οι μουσουλμάνοι· παραμορφωμένη την έκφρ. βλ. στις λ. αμέτ, αμέτης , αμέτι [2]. Ορίστε, λέγ’ Αλήπασας, ιμέτι Μουχαμέτη. (325,205)»[3],[4]

Ο στίχος αυτός, σύμφωνα με την παραπομπή, βρίσκεται στο έργο του Κων. Σάθα Ιστορικαί Διατριβαί [5]. Στο Γ΄ μέρος του έργου ο Σάθας δημοσιεύει μια μακροσκελή έμμετρη βιογραφία του Αλή Πασά[6]. Πρόκειται για μια λαϊκή ποιητική σύνθεση, δημιούργημα ενός ελληνόφωνου μουσουλμάνου, παντελώς αγράμματου, με το όνομα Χατζή Σεχρέτης, που ζούσε κοντά στον Αλή Πασά.