Για τον Βάρναλη στη Γεννάδειο

Χτες είχαμε την παρουσίαση των πιο πρόσφατων βιβλιων του εκδοτικού οίκου Αρχείο στην αίθουσα Cotsen Hall της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, ανάμεσά τους και του τόμου «Αστυνομικά» με χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη που έχουν θέμα τους γεγονότα του αστυνομικού δελτίου, που τον έχω επιμεληθεί εγώ.

Ήταν πολύ πετυχημένη εκδήλωση, με μεγάλη προσέλευση. Με χαρά μου είδα φίλους από το ιστολόγιο, τόσο παλιούς γνωστούς όσο και τακτικούς αναγνώστες που δεν σχολιάζουν.

Όσες ομιλίες κάνω σε δημόσιες εκδηλώσεις τις δημοσιεύω και εδώ. Το ίδιο θα κάνω και σήμερα, θα δημοσιεύσω τη χτεσινή μου παρέμβαση στην εκδήλωση. Ή μαλλον, θα δημοσιεύσω το γραπτό κείμενο που είχα ετοιμάσει -στην πράξη, παρέλειψα μερικά πράγματα επειδή είχε αναφερθεί σε αυτά η κυρία Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan, υπεύθυνη του Αρχείου της Γενναδείου Βιβλιοθήκης (όπου φυλάσσεται και το αρχείο Βάρναλη), η οποία με αιφνιδίασε ευχάριστα, μια και αναφέρθηκε εκτενώς στα προηγούμενα βαρναλικά βιβλία που έχω εκδώσει από τις εκδόσεις Αρχείο -έτσι, στη δική μου ομιλία παρέλειψα τη σύντομη αναφορά που είχα σκοπό να κάνω.

Προσθήκη: Ολόκληρο το βίντεο της ομιλίας, εδώ. (Η δική μου παρέμβαση από 12.50 εως 25.)

Παραθέτω λοιπόν το γραπτό κείμενο της ομιλίας μου.

Καλησπέρα, θέλω να σας ευχαριστήσω που ήρθατε εδώ και να ευχαριστήσω και τις εκδόσεις Αρχείο για την υποδειγματική εκδοτική συνεργασία που έχουμε όλα αυτά τα χρόνια.

Νομίζω πως είναι πολύ ταιριαστό που η σημερινή παρουσίαση γίνεται εδώ, και που αρχίζει με ένα βιβλίο του Κώστα Βαρναλη, και αυτό διότι είναι πολλά εκείνα που συνδέουν τον ποιητή με τον χώρο.

Καταρχάς, το αρχείο Βάρναλη φυλάσσεται ακριβώς στη Γεννάδειο –και πρέπει να πούμε ότι και σε αυτό το βιβλίο όπως και στα προηγούμενα τρία βιβλία του Βάρναλη που έχω εκδώσει από τις εκδόσεις Αρχείο, η συμβολή του αρχείου Βάρναλη και του αρχειονομικού προσωπικού της Γενναδείου υπήρξε καθοριστική.

Ο Βάρναλης στη Μυτιλήνη -κι ένα βγαλμένο δόντι

Πριν από μερικές μέρες είχαμε την επέτειο του θανάτου του μεγάλου ποιητή Κώστα Βάρναλη, οπότε ταιριάζει θαρρώ να αφιερώσω στον Βάρναλη το σημερινό κυριακάτικο, άρα φιλολογικό, άρθρο του ιστολογίου.

Το ιστολόγιο έχει παρουσιάσει αρκετές φορές κείμενα του Βάρναλη ή για τον Βάρναλη -μερικά από αυτά τα βρίσκετε εδώ. Κάποια από αυτά ήταν προδημοσίευση των δυο βαρναλικών έργων που έχω εκδώσει (εννοώ τα βιβλία Γράμματα από το Παρίσι και Τι είδα εις την Ρωσσίαν των Σοβιέτ, ενώ ετοιμάζω, αλλά για του χρόνου, και μια έκδοση των «Αττικών» χρονογραφημάτων του, δηλ. εκείνων που έχουν ως θέμα την πόλη της Αθήνας ή τις εξοχές της Αττικής).

Το σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε στο Λεσβιακό Ημερολόγιο 2016, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αιολίδα σε επιμέλεια του φίλου Παναγιώτη Σκορδά. Καθώς πρόκειται για μια έκδοση εστιασμένη στη Λέσβο, διάλεξα ένα μικροφιλολογικό θέμα, τις δυο (αναγκαστικές) επισκέψεις του Βάρναλη στη Μυτιλήνη, στον δρόμο προς και από τον τόπο εξορίας του, το 1935. Στην εδώ αναδημοσίευση έχω κάνει μερικές επουσιώδεις αλλαγές, κυρίως μικροπροσθήκες.

Ο Βάρναλης στη Μυτιλήνη -κι ένα βγαλμένο δόντι!

Σε προηγούμενο τεύχος του Λεσβιακού ημερολογίου είχα παρουσιάσει μια διαμαρτυρία λογίων της Μυτιλήνης για την πειθαρχική δίωξη του Βάρναλη το 1926 καθώς και ένα δυσεύρετο ποίημα του ποιητή για τη Λέσβο. Στο παρόν άρθρο θα μιλήσουμε για τη φυσική παρουσία του Βάρναλη στο νησί της Λέσβου και στη Μυτιλήνη.

Εκτός λάθους, ο Βάρναλης επισκέφτηκε τη Λέσβο μόνο δύο φορές στη ζωή του, και μάλιστα χωρίς να το επιλέξει, και όχι για αναψυχή ούτε για κάποια επαγγελματική δραστηριότητα. Και οι δυο επισκέψεις του έγιναν το 1935, όταν ο ποιητής, μαζί με τον Δημήτρη Γληνό και δεκάδες άλλους αριστερούς και δημοκράτες πολίτες, οδηγήθηκαν για εκτόπιση στον Άγιο Ευστράτιο μετά το κίνημα του Κονδύλη. Απευθείας ατμοπλοϊκή σύνδεση δεν υπήρχε βέβαια, κι έτσι οι εξόριστοι έμειναν αρκετές μέρες στη Μυτιλήνη περιμένοντας το πλοίο της άγονης γραμμής, ενώ το ίδιο συνέβη και στο ταξίδι της επιστροφής από τον τόπο της εξορίας δυο μήνες αργότερα.

Με την επιστροφή του στην Αθήνα, τις τελευταίες μέρες του 1935, ο Βάρναλης έγραψε τις εντυπώσεις του σε σειρά άρθρων στην εφημερίδα Ανεξάρτητος, αν και η δημοσίευση διακόπηκε μετά τη δέκατη συνέχεια (για πολιτικούς λόγους: καθώς η προεκλογική εκστρατεία για τις εκλογές της 26.1.1936 είχε μπει στην τελική ευθεία, το ΚΚΕ ήρθε σε βιαιότατη σύγκρουση με την εφημερίδα, κατηγορώντας την για συκοφαντικά και προβοκατόρικα δημοσιεύματα).

Τα δημοσιευμένα άρθρα, μαζί με τις επιστολές που αντάλλαξε ο Βάρναλης με τη σύζυγό του, τη Δώρα Μοάτσου, έχουν πλέον εκδοθεί σε βιβλίο (Άι Στράτης. Θυμήματα εξορίας, από τις εκδ. Καστανιώτη, 2014), αν και δυστυχώς με αρκετά λάθη στη μεταγραφή και την επιμέλεια. Από το βιβλίο αυτό αντλώ υλικό, καθώς και από το αρχείο Βάρναλη που φιλοξενείται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη. Με την ευκαιρία, ευχαριστώ τη βιβλιοθηκονόμο Ελευθερία Δαλέζιου για την προθυμία με την οποία με υποδέχτηκε στη βιβλιοθήκη, καθώς και τον θείο μου Κώστα Μίσσιο, χαλκέντερο γραμματολόγο της λεσβιακής λογοτεχνίας (και όχι μόνο) για τη βοήθειά του σε ερωτήματα που είχα.

Λοιπόν, ο Βάρναλης, ο Γληνός και άλλοι δημοκρατικοί πολίτες, σύνολο 33 άτομα, έφτασαν στη Μυτιλήνη στις 20 Οκτωβρίου 1935, με το «μεγάλο και καλοθάλασσο», όπως το χαρακτηρίζει, βαπόρι Αρντένα. Ήταν το πρώτο κύμα εξόριστων: «ξέραμε … ότι πίσου από μας θα ερχότανε άλλοι καμιά τρακοσαριά». Στη Μυτιλήνη έμειναν έξι ολόκληρες μέρες, περιμένοντας το πλοίο της άγονης γραμμής, το Μαρία Ρ.

Οι εξόριστοι χάρηκαν και με το παραπάνω αυτή την ανάπαυλα, που έγινε σε κλίμα άνεσης και χαλαρότητας, εντελώς διαφορετικό από τις ασφυκτικές συνθήκες στα αθηναϊκά κρατητήρια: