Ησχολείτο, ασχολείτο, ασχολούταν, ασχολούνταν ή ασχολιόταν;

To σημερινό άρθρο ασχολείται με ένα θέμα που το έχουμε εξετάσει κι άλλες φορές στο ιστολόγιο, αν και δεν του έχουμε αφιερώσει ειδικό άρθρο: εννοώ τους πιθανούς τύπους του τρίτου προσώπου του μεσοπαθητικού παρατατικού, που είναι μια περιοχή της γλώσσας μας ακόμα ρευστή, που δεν έχει κατασταλάξει: η μπίλια όχι μόνο δεν έχει ακόμα καθίσει κάπου αλλά γυρίζει τρελά, μια και οι πιθανοί τύποι ανάμεσα στους οποίους έχει κανείς να διαλέξει δεν είναι δύο ή τρεις, αλλά πέντε, που τους παρουσιάζω εδώ πηγαίνοντας από τον λογιότερο στον δημωδέστερο:

ησχολείτο, ασχολείτο, ασχολούταν, ασχολούνταν, ασχολιόταν

Το πεντάλημμα αυτό μας έχει απασχολήσει και άλλοτε και θα μας απασχολήσει κι άλλη φορά, αλλά το έναυσμα για το σημερινό άρθρο μού το έδωσε μια ανακοίνωση του κ. Γ. Μπαμπινιώτη στο Φέισμπουκ (Προσωποδίκτυο το λέει ο ίδιος), ανακοίνωση που συνίσταται στην εικόνα που βλέπετε συν το εξής συνοδευτικό κείμενο:

Με ρωτούν φίλοι/ακολουθούντες το προσωποδίκτυό (ΦΒ) μου για μερικούς γραμματικούς τύπους που ακούν στην Τηλεόραση ή διαβάζουν στον Τύπο και που τους ενοχλούν ακουστικά / οπτικά, αν είναι σωστοί. Απάντηση: εμπιστευτείτε το αφτί σας! Αν δεν σάς ενοχλεί ένας τύπος (τον ξέρετε οι ίδιοι, τον ακούτε να χρησιμοποιείται ιδίως από προσεκτικούς ομιλητές), μη τον φοβάστε (ότι δήθεν είναι από την καθαρεύουσα, δεν είναι σε κάποιους δήθεν κανόνες τής δημοτικής κ.λπ.). Χρησιμοποιήστε τον!

Βλέπουμε ότι ο κ. Μπαμπινιώτης εκφράζει σαφή προτίμηση για το λογιότερο άκρο της κλίμακας που παρουσίασα πιο πάνω, για τους τύπους σε -είτο, με ή χωρίς αύξηση.

Τον τύπο σε -ούνταν τον θεωρεί «παράκαμψη» του προβλήματος, αφού χρησιμοποιεί το γ’ πληθυντικό αντί του γ’ ενικού, ενώ τους τύπους σε -ούταν τους θεωρεί προκλητικούς και τους υπογραμμίζει, βάζει θαυμαστικά και γενικά εκφράζει εύγλωττα τον αποτροπιασμό του.

Κι έτσι, καταλαβαίνουμε ότι την πολύ σωστή κατά τα άλλα συμβουλή του «Εμπιστευτείτε το αυτί σας» δεν πρέπει να την πάρουμε τοις μετρητοίς αφού κι ο ίδιος φροντίζει να προσδιορίσει ότι δεν πρέπει να φοβόμαστε να χρησιμοποιούμε τύπους που τους έχουμε ακούσει «από προσεκτικούς ομιλητές» -είναι δε προσεκτικοί ομιλητές όσοι ακολουθούν τα χούγια του κ. Μπαμπινιώτη· ο Σεφέρης πάντως, δεν ήταν.

Κύριε Σαραντάκο ή κύριε Σαραντάκε;

Σαραντάκο βεβαίως. Βεβαίως; Για μένα ναι, όχι όμως για όλους. Κάμποσες φορές με έχουν αποκαλέσει «Σαραντάκε» και τους διορθώνω -ή μάλλον δεν τους διορθώνω, επισημαίνω: «Εμείς στην οικογένεια το προτιμάμε ‘Σαραντάκο'».

Δεν είναι μόνο θέμα προτίμησης: ο κανόνας που θα δείτε παρακάτω προκρίνει το «Σαραντάκο» στην κλητική. Αλλά Καμμένο ή Καμμένε; Βαρεμένο ή Βαρεμένε; Βενιζέλο ή Βενιζέλε;

Μ’ άλλα λόγια, πώς σχηματίζεται η κλητική των αρσενικών ονομάτων σε -ος; Είναι σε -ο ή σε -ε;

Ευτυχώς από εδώ και μπρος δεν έχω πολλή δουλειά να κάνω. Θα κοπιπαστώσω ένα πολύ καλό παλιότερο άρθρο του φίλου Γιάννη Χάρη, που θα το σχολιάσω στο τέλος. Δεδομένου μάλιστα ότι και ο Χάρης στο άρθρο του παραθέτει αποσπάσματα από συγγράμματα αναφοράς, έχουμε εγκιβωτισμένη παράθεση.

Ο λόγος στον Γιάννη Χάρη:

ΘΡΥΛΟ, ΘΕΟ ΜΟΥ, ΟΛΥΜΠΙΑΚΟ ΜΟΥ!», ΑΛΛΑ ΚΑΙ «ΠΑΝΑΘΗΝΑΪΚΑΡΑ, ΜΕΓΑΛΟ ΚΑΙ ΤΡΑΝΑΡΑ!», ΓΙΑ ΝΑ ΜΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΗΘΟΥΜΕ ΓΙΑ ΜΟΝΟΠΑΝΤΟ ΟΠΑΔΙΣΜΟ
Ακούστηκαν ποτέ έτσι, το σύνθημα για τον Ολυμπιακό απ΄ τη μια, το τραγούδι του Παναθηναϊκού απ΄ την άλλη; Προφανώς όχι. Υπάρχει περίπτωση να ακουστούν έτσι; Προφανώς όχι, και πάντως όχι στο άμεσο μέλλον!

Απλώς ήθελα να παρατηρήσουμε, σκόπιμα σε μεγέθυνση, μια τάση, μια σχεδόν ανεπαίσθητη, μικρή αλλαγή, με κεφαλαιώδη ωστόσο, από μιαν άποψη, σημασία.

Αναφέρομαι σε μια ελαφρά σύγχυση ως προς την κλητική των ονομάτων σε- ος, που άλλοτε σχηματίζεται σε- ε και άλλοτε σε- ο: Νίκο αλλά Αλέξανδρε, Ευαγγελάτε και Ευαγγελάτο , αλλά μόνο Παναγιωτόπουλε. Και λέω ότι η μικρή αυτή αλλαγή, αν όντως βρισκόμαστε μπροστά σε αλλαγή, έχει από μιαν άποψη κεφαλαιώδη σημασία, γιατί μας δείχνει πολύ παραστατικά τον τρόπο με τον οποίο κινείται, εξελίσσεται, αλλάζει η γλώσσα, κάθε γλώσσα.

Είναι δηλαδή μια ευκαιρία να δούμε τη γλώσσα εν κινήσει, να δούμε πώς οι μικρές ή μεγάλες παρεκκλίσεις διαμορφώνουν σταδιακά μια καινούρια γλωσσική πραγματικότητα, η οποία, εντελώς χαρακτηριστικά στο προκείμενο, περνά μάλλον απαρατήρητη και δεν συνοδεύεται από τις γνωστές θρηνωδίες για «αλλοίωση» και «αφανισμό» της γλώσσας.

Ας δούμε τα πράγματα από την αρχή, ξεκαθαρίζοντας ότι αναφερόμαστε, σχεδόν αποκλειστικά για την ώρα, στα κύρια ονόματα, τα ονόματα προσώπων. Ο γνωστός κανόνας λέει ότι τα αρσενικά σε- ος: χρόνος, άγγελος κτλ., σχηματίζουν την κλητική σε- ε: χρόνε, άγγελε κτλ. Έτσι έχουμε και «καλημέρα, Άγγελε» ή «Αλέξανδρε» κτλ., ενώ από την άλλη έχουμε: «γεια σου, Νίκο», και όχι «Νίκε», «τι νέα, Σπύρο», και όχι «Σπύρε»! Όμως, λέμε και «Παύλο» και «Παύλε». Τι στο καλό λοιπόν συμβαίνει; Υπάρχουν κανόνες;

Τα ληξιαρχεία της γλώσσας

Την Παρασκευή που μας πέρασε ήμουν προσκαλεσμένος του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης για να δώσω μια διάλεξη στους φοιτητές του Μεταπτυχιακού «Εφαρμοσμένη Γλωσσολογία. Διδακτική της Γλώσσας». Νομίζω πως η διάλεξη πήγε πολύ καλά, κυρίως όσον αφορά την προσέλευση και τη συμμετοχή των φοιτητών, παρόλο που ήταν στο τέλος της εβδομάδας, απόγευμα Παρασκευής.

Στην ομιλία μου ασχολήθηκα με ένα θέμα που το έχω επανειλημμένα θίξει στο ιστολόγιο, αλλά δεν του έχω αφιερώσει ειδικό άρθρο: τη χρονολόγηση της πρώτης εμφάνισης λέξεων. Ενδεικτικός είναι και ο τίτλος της ομιλίας: Τα ληξιαρχεία της γλώσσας: Αναζητώντας την πρώτη εμφάνιση λέξεων και φράσεων.

Τα περισσότερα παραδείγματα που ανέφερα τα έχουμε συζητήσει ήδη στο ιστολόγιο, αλλά όχι κάτω από αυτή τη σκοπιά.

Δυστυχώς, από δικη μου αμέλεια δεν ηχογραφήθηκε η ομιλία κι έτσι θα αρκεστούμε στο γραπτό κείμενο -από το οποίο βέβαια ξέφυγα μερικές φορές. Δεν θα παραθέσω ολόκληρο το κείμενο αλλά περίπου τα δύο τρίτα του, που αφορούν τη χρονολόγηση λέξεων. Αφήνω δηλαδή απέξω τη χρονολόγηση φράσεων, που είναι θέμα πιο γνωστό στους αναγνώστες του ιστολογίου, καθώς και τον επίλογο της ομιλίας -η οποία έτσι εμφανίζεται να τελειώνει απότομα.

Τη φωτογραφία την έβγαλε φίλος του ιστολογίου -πριν αρχίσει η ομιλία, να εξηγούμαστε.

Τα ληξιαρχεία της γλώσσας

Καλησπέρα σας, θέλω να ευχαριστήσω το Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης και την κυρία Ευγενία Μαγουλά για την τιμητική πρόσκληση που μου έκαναν να με προσκαλέσουν να μιλήσω απόψε στο μεταπτυχιακό σας, και σας ευχαριστώ κι εσάς που μου κάνατε την τιμή να έρθετε εδώ.

Τυχερή φουρτούνα

Πριν από κάμποσο καιρό, καθώς έψαχνα κάτι στο Διαδίκτυο, έπεσα πάνω σε μια αφίσα της παράστασης ενός κλασικου ρουμάνικου θεατρικού έργου -όχι αυτήν της εικόνας αριστερά, αλλά σαν κι αυτήν.

O συγγραφέας, ο Ίον Λούκα Καρατζιάλε, είναι ο εθνικός θεατρικός συγγραφέας της Ρουμανίας -«ο Μολιέρος της Ρουμανιας» όπως γράφεται συχνά. Λέγεται πως ήταν ελληνικής καταγωγής (Καραγιάλης;) αλλά αυτο δεν θα μας απασχολήσει στο σημείωμά μας.

Το έργο του είναι κωμωδία, και έχει παιχτεί και στην Ελλάδα, και επειδή θυμομουν τον ελληνικό τίτλο, «Μια φουρτουνιασμένη νύχτα» ήταν εύκολο να κάνω την ταύτιση. Λατινογενής γλώσσα τα ρουμάνικα, και από το λατινικό nox, noctem (συγγενικό με το δικό μας νυξ, νυκτός) προέκυψε το γαλλικό nuit, το ιταλικό notte, τα άλλα λατινογενή -και το ρουμάνικο.

Λατινογενής και η δεύτερη λέξη, furtonoasă, «θυελλώδης» ας πούμε, μια και furtună είναι στα ρουμάνικα η θύελλα, η καταιγίδα αλλά και η τρικυμία. Κι επειδή η τρικυμία είναι και στα ελληνικά φουρτούνα, υποθέτω πως ο Έλληνας μεταφραστής, ο Γρηγόρης Μασαλάς πρεπει να είναι, επηρεάστηκε από την ομοιότητα των λέξεων και το απέδωσε «φουρτουνιασμένη» ενώ, αν δεν κάνω λάθος, το έργο δεν αναφέρεται σε τρικυμία στη θάλασσα αλλά σε θύελλα στη στεριά. (Αν κάνω λάθος, συγνώμη σας ζητώ).

Για το θεατρικό έργο δεν ξέρω περισσότερα -μας έδωσε απλώς την αφορμή. Στο άρθρο θα εστιαστούμε στη λέξη.

Λέξεις από το ιδίωμα των Κυθήρων (και το βιβλίο της Γεωργίας Κατσούδα)

Εδώ και λίγο καιρό το ιστολόγιο έχει καθιερώσει να δημοσιεύει άρθρα αφιερωμένα σε μια ντοπιολαλιά, γραμμένα από κάποιον φίλο που κατάγεται από το συγκεκριμένο μέρος ή ζει εκεί. Το πιο πρόσφατο άρθρο της σειράς αυτής, πριν από ένα μήνα περίπου, ήταν αφιερωμένο στη Ρόδο.

Σήμερα συνεχίζουμε το οδοιπορικό μας στα ελληνικά ιδιώματα με ένα ταξίδι στα Κύθηρα. Κατ’ εξαίρεση όμως, δεν θα έχουμε ξεναγό ή μάλλον η ξενάγηση θα είναι έμμεση. Εννοώ ότι το σημερινό άρθρο δεν είναι γραμμένο από κάποιον φίλο του ιστολογίου αλλά το έγραψα εγώ, αντλώντας όλο το υλικό μου από το βιβλίο «Το ιδίωμα των Κυθήρων. Περιγραφή και ανάλυση» της φίλης Γεωργίας Κατσούδα.

Η Γεωργία Κατσούδα ειναι γλωσσολόγος, ερευνήτρια στο Κέντρο Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων της Ακαδημίας Αθηνών. Έχουμε παρουσιάσει στο ιστολόγιο άλλες δύο εργασίες στις οποίες έχει πάρει μέρος, τον 6ο τόμο του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής και το Πιπέρι στο στόμα, μια μελέτη για τις λέξεις της ελληνικής αθυροστομίας. Έχω στα υπόψη άλλο ένα βιβλίο της που θέλω κάποτε να παρουσιάσω. Επιπλέον, είναι από τους σχετικά λίγους γλωσσολόγους μας που ασχολείται (και) με την ετυμολογία, τομέας που οι μοντέρνοι γλωσσολόγοι τον αποφεύγουν διότι θέλει πολλή, πολλή μελέτη και δεν μπορείς να τα βγάλεις πέρα με σαπουνόφουσκες.

Το βιβλίο της για τα Κύθηρα (απ’ οπου κατάγεται) είναι μια πλήρης περιγραφή του ιδιώματος -όχι μόνο και όχι κυρίως λεξιλόγιο, αλλά επίσης -και κυρίως- φωνητική, μορφολογία και σύνταξη. Μάλιστα, συνοδεύεται από σιντί με δείγματα προφορικού λόγου. Συνολικά είναι μια απολύτως άρτια εργασία, στην οποία κάποιος που ενδιαφέρεται για τη γλώσσα θα βρει πολλά αξιοσχολίαστα σημεία, ενώ φυσικά αποτελεί σημαντικό έργο αναφοράς για τη μελέτη του συγκεκριμένου ιδιώματος.

Εργασίες του είδους αυτού, όπου ένας γλωσσολόγος μελετάει (συνήθως με επίσκεψη στον τόπο) διεξοδικά ένα ιδίωμα είναι πολύτιμες. Δεν εκδίδονται όλες σε βιβλίο, πολλές μένουν στα αρχεία του Ιστορικού Λεξικού. Πάντως τέτοιες επισκέψεις πρέπει να γίνονται σε τακτά διαστήματα για να καταγράφεται και η εξέλιξη του ιδιώματος, που βέβαια είναι σχεδόν πάντοτε φθίνουσα.

Εγώ επέλεξα να σταθώ στο λεξιλόγιο, αλλά θα προτάξω ορισμένα στοιχεία από την εισαγωγή του βιβλίου που έχουν να κανουν με την ιστορία του νησιού και εξηγούν γιατί το κυθηραϊκό ιδίωμα έχει ομοιότητες και με τα επτανησιακά ιδιώματα αλλά και με το κρητικό ή το μανιάτικο.

Στα Κύθηρα δεν φαίνεται να εγκαταστάθηκαν Σλάβοι, όπως μαρτυρείται από την απουσία σλάβικων τοπωνυμίων. Για το λόγο αυτό, δεν ισχύει η άποψη που παλιότερα ακουγόταν, ότι η ονομασία Τσιρίγο, που εμφανίζεται περί το 1260, είναι σλαβικής προέλευσης. Φαίνεται ότι το Cirigo, Cerigo ανάγεται στη λ. Κύθηρα, μέσω ενός αμάρτυρου *Cythericum > Citerigo > Cirigo.

Πιπέρι στο στόμα!

Με αυτόν τον ευρηματικό τίτλο κυκλοφόρησε, στα τέλη του 2015, ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, που θα σας παρουσιάσω σήμερα -Τσικνοπέμπτη γαρ, μέρα συνδεδεμένη όχι απλώς με το ντερλίκωμα και τα κοψίδια αλλά και με μια γενικότερη ελευθεριότητα.

Οπότε, προειδοποιώ, το σημερινό άρθρο είναι ακατάλληλο για ανηλίκους, σε αντίθεση με το γενικό πνεύμα του ιστολογίου, που κάπως έχει περιφρονήσει τα «ου φωνητά».

Το βιβλίο αυτό, που το οφείλουμε σε τρεις νέες λαμπρές ερευνήτριες γλωσσολόγους, τη Μαρία Καμηλάκη, τη Γεωργία Κατσούδα και τη Μαρία Βραχιονίδου, διερευνά, όπως λέει και ο υπότιτλός του, τις λέξεις-ταμπού της Νέας Ελληνικής Γλώσσας.

Ωστόσο, δεν είναι σκέτα λαογραφικό βιβλίο, δεν κάνουν μόνο καταγραφή υλικού. Υπάρχει στο βιβλίο πολλή και βαθιά γλωσσολογία, αλλά ευτυχώς είναι καλογραμμένο και έξυπνα οργανωμένο σε μικρά κεφάλαια κι έτσι δεν θα διαμαρτυρηθούν όσοι βαριούνται τα επιστημονικά.

Για παράδειγμα, βρήκα πολύ ενδιαφέρουσα την ανάλυση για τους -φημισμούς, που θα την παρουσιάσω με συντομία.