Κείμενα του Εικοσιένα – 10: Και τρώτε κριάς αζύγιαστο (Το παράπονο του Κολοκοτρώνη)

Καθώς διανύουμε τη χρονιά που σημαδεύει τη 200ή επέτειο του ξεσηκωμού του Εικοσιένα, σκέφτηκα να καθιερώσω μια νέα στήλη στο ιστολόγιο, που θα τη δημοσιεύω κάθε δεύτερη Τρίτη, εναλλάξ δηλαδή με το βιβλίο του πατέρα μου, και που θα παρουσιάζει κείμενα της εποχής του 1821. Δεν αποκλείεται να διατηρήσω τις δημοσιεύσεις ως το τέλος της χρονιάς, αν βέβαια υπάρχει ως τότε αρκετό υλικό από μεριάς μου και αρκετό ενδιαφέρον από δικής σας πλευράς. Θα δώσω προτεραιότητα σε κείμενα που δεν είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο.

Από την προηγούμενή μου τριβή με κείμενα της εποχής, που βέβαια ήταν πολύ έντονη όσο συγκέντρωνα υλικό για το βιβλίο μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, έχω υπόψη μου κάμποσα τέτοια κείμενα, αλλά όποιος έχει υπόψη του κείμενο που το θεωρεί αξιόλογο προς δημοσίευση μπορεί να μου το στείλει στο γνωστό μέιλ, sarantπαπάκιpt.lu.

Το σημερινό άρθρο είναι το δέκατο της σειράς – το προηγούμενο βρίσκεται εδώ.

Σήμερα δημοσιεύω ένα σχετικά μικρό αλλά σημαντικό κείμενο, το οποίο -σε αντίθεση με τα περισσότερα της σειράς αυτής- είναι γραμμένο πριν απο τον ξεσηκωμό, το 1817. Το στέλνει από τη Ζάκυνθο, όπου είχε καταφύγει μετά τον αφανισμό των Κολοκοτρωναίων, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης στον Γιώργο Νικολού ή Βαρνακιώτη. Ο Κολοκοτρώνης, αν και ήταν ταγματάρχης (μαγιόρος) στον βρετανικό στρατό, παραπονιέται που βρίσκεται μακριά από την πατρίδα του και που δεν μπορεί να ζει πλουσιοπάροχα όπως ο αρματολός Βαρνακιώτης.

Το κείμενο δεν είναι άγνωστο: το έχει παραθέσει αποσπασματικά ο Βλαχογιάννης και ολόκληρο ο Κ. Παπαγιώργης στα Καπάκια. Η αρχική πηγή είναι η συλλογή κειμένων του Νέαρχου Φυσεντζίδη «Ανέκδοτοι αυτόγραφοι επιστολαί των επιφανεστέρων Ελλήνων οπλαρχηγών…» (Αλεξάνδρεια 1893), ένα βιβλίο που περιέχει επιστολές από το αρχείο του Βαρνακιώτη. Ο Φυσεντζίδης δημοσιεύει το κείμενο διατηρώντας την ορθογραφία του πρωτοτύπου (που δεν ξέρουμε βέβαια αν ήταν του Κολοκοτρώνη ή κάποιου άλλου στον οποίο υπαγόρευε αυτός) και ο Παπαγιώργης τον ακολουθεί σε αυτό με κάποια λαθάκια της αντιγραφής. Προτίμησα να εξομαλύνω την ορθογραφία αλλά παραθέτω το μεγαλύτερο μέρος του κειμένου όπως το έχει ο Φυσεντζίδης, για να πάρετε μιαν ιδέα.

Στο τέλος σχολιάζω όχι ορισμένες λέξεις -δεν υπάρχει καμιά άγνωστη- αλλά την ουσία της επιστολής.

Ευγενέστατε αδελφέ Καπιτάν Γιωργάκη, δουλικώς και πονετικώς σας χαιρετώ. Φιλώ τα μάτια σας ομοίως και εις τα αδέλφια σας.

Με το αδελφικόν μου δεν λείπω να μάθω την καλήν μοι και περιποθητήν μοι υγείαν σας, αν ερωτάτε και διά εμενα τον αδελφόν σας υγιαίνω έως ώρας.

Πολλές φορές η καλοσύνη σας η πολλή ηθελήσατε να γράφετε τους αδελφικούς σας χαιρετισμούς εις του Ραυτόπουλου κυρ Δημητράκη διά όνομα μου.

Κείμενα του Εικοσιένα – 6: «Και τους εβάρεσα καλά». Ο Κολοκοτρώνης περιγράφει τη νίκη στα Δερβενάκια

Μια και μπήκαμε στη χρονιά που σημαδεύει τη 200ή επέτειο του ξεσηκωμού του Εικοσιένα, πριν από λίγο καιρό σκέφτηκα να καθιερώσω μια νέα στήλη στο ιστολόγιο, που θα τη δημοσιεύω κάθε δεύτερη Τρίτη, εναλλάξ δηλαδή με το βιβλίο του πατέρα μου, και που θα παρουσιάζει κείμενα της εποχής του 1821. Σκοπεύω να διατηρήσω τις δημοσιεύσεις τουλάχιστον έως τα τέλη Μαρτίου αλλά και πιθανώς ως το τέλος της χρονιάς, αν βέβαια υπάρχει ως τότε αρκετό υλικό από μεριάς μου και αρκετό ενδιαφέρον από δικής σας πλευράς. Θα δώσω προτεραιότητα σε κείμενα που δεν είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο.

Από την προηγούμενή μου τριβή με κείμενα της εποχής, που βέβαια ήταν πολύ έντονη όσο συγκέντρωνα υλικό για το βιβλίο μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, έχω υπόψη μου κάμποσα τέτοια κείμενα, αλλά όποιος έχει υπόψη του κείμενο που το θεωρεί αξιόλογο προς δημοσίευση μπορεί να μου το στείλει στο γνωστό μέιλ, sarantπαπάκιpt.lu.

Το σημερινό άρθρο είναι το έκτο της σειράς – το προηγούμενο βρίσκεται εδώ.

Μια και βρισκόμαστε πολύ κοντά στην 25η Μαρτίου, την ημέρα που συμβατικά θεωρείται η εναρκτήρια του ξεσηκωμού, διάλεξα για σήμερα ένα κείμενο που θα μας θυμίσει μιαν από τις μεγαλύτερες αλλά και τις κρισιμότερες νίκες του Εικοσιένα: τη μάχη στα Δερβενάκια, που απάλλαξε για τρία χρόνια τον Μοριά από τον βραχνά μιας τουρκικης επίθεσης.

Όπως έχω γράψει σε παλιότερο άρθρο ειδικά αφιερωμενο στη «νίλα του Δράμαλη»:

Μια από τις πιο κρίσιμες στιγμές του Εικοσιένα ήταν η εκστρατεία του Μαχμούτ Πασά Δράμαλη στο Μοριά το καλοκαίρι του 1822. Ο Δράμαλης είχε πολύ στρατό και είχε σκοπό να συντρίψει την επανάσταση -και σημείωσε μια πρώτη απρόσμενη επιτυχία όταν ο φρούραρχος του Ακροκόρινθου, που μάταια είχε πάρει το παρατσούκλι Αχιλλέας, πανικοβλήθηκε βλέποντας το ασκέρι και εγκατέλειψε το φρούριο «αντουφέκηγο» που έγραψε κι ο Μακρυγιάννης.

Αν ο Δράμαλης έστεκε στην Κόρινθο και εγκαθιστούσε εκεί το στρατηγείο του, τα πράγματα μπορεί να είχαν εξελιχτεί πολύ δυσάρεστα για τους επαναστάτες, αλλά μεθυσμένος από τις πρώτες επιτυχίες θέλησε να τελειώνει γρήγορα. Ο Κολοκοτρώνης εφάρμοσε πολιτική καμένης γης, γνωρίζοντας από αναφορές ανιχνευτών ότι το ασκέρι του Δράμαλη έχει «χασνέδες [χρήματα] και εφόδια πολεμικά αρκετά, πλην από ζαερέδες [προμήθειες σε τρόφιμα] υστερούνται». Στον αργολικό κάμπο άρχισε να τους βασανίζει η ζέστη και η δυσεντερία, καθώς οι Έλληνες μόλυναν και τις πηγές, και θελησαν να αναδιπλωθούν -αλλά στα στενά των Δερβενακιών (ντερβένι είναι το στενό) στα τέλη Ιουλίου ο Κολοκοτρώνης τους πετσόκοψε. Λίγοι σώθηκαν από το μεγαλο ασκέρι κι ο ίδιος ο Μαχμούτ Πασάς πέθανε ειτε από τη λύπη του είτε απο τύφο στην Κόρινθο στις 26 Οκτωβρίου 1822.

Το περιστατικό επιβεβαιώνει μια παρατήρηση που έχουν κάνει ίσως αρκετοί αλλά σίγουρα ο Κ. Παπαγιώργης, ότι οι μεγάλες νίκες του Εικοσιένα οφείλονται όλες σε ενέδρα ή αιφνιδιασμό ή εκμετάλλευση του πεδίου της μάχης ή φθορά του αντιπάλου με κλεφτοπόλεμο και όχι σε κατά μέτωπο σύγκρουση. Όποτε οι Έλληνες θέλησαν να αντιπαρατεθούν στους Τούρκους «ευρωπαϊκά», σε ανοιχτό πεδίο, υπέστησαν επώδυνες ήττες: Πέτα, Κρεμμύδι, Ανάλατος.

Θα παρουσιάσω σήμερα μια επιστολή του Κολοκοτρώνη προς τον Βαρνακιώτη και άλλους οπλαρχηγούς σταλμένη στις 6 Αυγούστου 1822, περίπου 15 μέρες μετά τη μάχη, από τους Μύλους Ναυπλίου. Ο Γέρος του Μοριά περιγράφει τη μάχη, όπως και τα όσα προηγήθηκαν και ακολούθησαν. Φυσικά, το γράφει ο γραμματικός του, οπότε η γλώσσα είναι επιμελημένη -όμως ουσιαστικά είναι δημώδης. Κρατάω την ορθογραφία (αλλά αρχίζω με κεφαλαίο μετά από τελεία ενώ στο πρωτότυπο αρχίζει με πεζό και χωρίζω σε παραγράφους).

Το κείμενο το πήρα από το βιβλίο του Νεκτ. Φυσεντζίδη «Ανέκδοτοι αυτόγραφοι επιστολαί των επισημοτέρων Ελλήνων οπλαρχηγών», που βασικά περιέχει κείμενα από το αρχείο Βαρνακιώτη. Το έχει επίσης παραθέσει ο Βακαλόπουλος στις Επίλεκτες βασικές ιστορικές πηγές της ελληνικής επαναστάσεως, τόμ. Β’.

Τοις γενναιοτάτοις αδελφοίς Κ. Γεωργάκη Βαρνακιότη, Κ. Ζόγκα και λοιποίς αδελφοίς Καπεταναίοις

Εις την δυτικήν Ελλάδα

Αδελφέ μου Καπ. Γεωργάκη Βαρνακιότη, Καπ. ζόγκα, και λοιποί αδελφοί μου Καπεταναίοι της δυτικής Ελλάδος πέρα και πέρα σάς ασπάζομαι ειλικρινώς μ’ όλην την αδελφικήν αγάπην.

Κείμενα του Εικοσιένα: 1 – Η ελληνοαλβανική συμμαχία

Μια και μπήκαμε στη χρονιά που σημαδεύει τη 200ή επέτειο του ξεσηκωμού του Εικοσιένα, σκέφτηκα να καθιερώσω μια νέα στήλη στο ιστολόγιο, που θα τη δημοσιεύω κάθε δεύτερη Τρίτη, εναλλάξ δηλαδή με το βιβλίο του πατέρα μου, και που θα έχει κείμενα της εποχής του 1821. Σκοπεύω να διατηρήσω τις δημοσιεύσεις τουλάχιστον έως τα τέλη Μαρτίου αλλά και πιθανώς ως το τέλος της χρονιάς, αν βέβαια υπάρχει ως τότε αρκετό υλικό από μεριάς μου και αρκετό ενδιαφέρον από δικής σας πλευράς. Θα δώσω προτεραιότητα σε κείμενα που δεν είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο.

Από την προηγούμενή μου τριβή με κείμενα της εποχής, που βέβαια ήταν πολύ έντονη όσο συγκέντρωνα υλικό για το βιβλίο μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, έχω κάμποσα τέτοια κείμενα, αλλά όποιος έχει υπόψη του κείμενο που το θεωρεί αξιόλογο προς δημοσίευση μπορεί να μου το στείλει στο γνωστό μέιλ, sarantπαπάκιpt.lu.

Eπειδή η ιδέα μού ήρθε μόλις χτες, δημοσιεύω σήμερα ένα κείμενο για το οποίο ίσως θα έπρεπε να έχω κάνει περισσότερη προεργασία. Βέβαια, ευελπιστώ ότι η συλλογική σας σοφία θα σπεύσει να καλύψει τα κενά.

Ξεκινάμε λοιπόν με ένα κείμενο που υπέγραψαν, τον Σεπτέμβριο του 1821 στο Πέτα της Άρτας, οπλαρχηγοί της Ρούμελης μαζί με Σουλιώτες και με Αλβανούς, μια συμμαχία που απέβλεπε στη σωτηρία του Αλήπασα. Είχε προηγηθεί συνθήκη Αλβανων και Σουλιωτών τον Ιανουάριο του 1821 και τώρα η συμμαχία διευρύνεται.

Η ελληνοαλβανική αυτή συμμαχία, μια συμμαχία Χριστιανών και Μουσουλμάνων, ειχε κάποιες σημαντικές στρατιωτικές επιτυχίες, αλλά στάθηκε βραχύβια -όταν ο Ταχήρ Αμπάζης κατέβηκε στο Μεσολόγγι (για να κλείσει συμφωνία με τον Μαυροκορδάτο) και είδε τα τζαμιά πατημένα και τις τούρκισσες βιασμένες οι Αλβανοί τράβηξαν χέρι. Στη συνέχεια οι Αλβανοί οπλαρχηγοί προσκύνησαν και κάποιοι από αυτούς πήραν μέρος, με το μέρος των Τούρκων πια, στις πολεμικές επιχειρήσεις του Εικοσιένα.

Αλλά δεν έχω σκοπό να εξαντλήσω το θέμα, θα πείτε και στα σχόλια. Επιστρέφω στο κείμενο, που έχει μια ακόμα ιδιαιτερότητα. Καθώς είναι συνθήκη μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων, γράφεται σε δύο παρόμοιες αλλά όχι ταυτόσημες μορφές. Αυτή που θα δημοσιεύσω εδώ είναι το έγγραφο που υπέγραψαν οι Μουσουλμάνοι και απευθυνεται στους Χριστιανούς συμμάχους και που έχει μουσουλμανικούς όρκους. Υπάρχει και το δίδυμο έγγραφό του, που το υπογράφουν οι Χριστιανοί και το απευθύνουν στους Μουσουλμάνους συμμάχους και έχει χριστιανικούς όρκους.

Όπως θα δείτε, οι υπογράφοντες, που είχαν οι περισσότεροι μαθητεύσει στην αυλή του Αλήπασα, ναι μεν ορκίζονται να σώσουν τον Αλή από τον θανάσιμο κίνδυνο, αλλά εγγυώνται και τον τερματισμό των αυθαιρεσιών του.

Το έγγραφο «των μουσουλμάνων» περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Νέαρχου Φυσεντζίδη «Αυτόγραφοι επιστολαί των επισημοτέρων Ελλήνων οπλαρχηγών» (1893), που περιέχει κυρίως επιστολογραφικό υλικό από το αρχείο του Βαρνακιώτη (και αποσκοπεί, λέω εγώ, στην αποκατάσταση της μνήμης του). Το αναδημοσίευσε ο Παπαγιώργης στα Καπάκια (σελ. 82-3) αν και χωρίς λεξιλογικές εξηγήσεις και με ένα δυο λαθάκια. Το δίδυμο έγγραφο περιλαμβάνεται στο Αρχείο Μαυροκορδάτου, στον 1ο τόμο (σελ. 62), στον οποίο δεν έχω πρόσβαση αυτή τη στιγμή. Το βρίσκετε ομως και σε μια διατριβή εδώ.

Το έγγραφο των μουσουλμάνων είναι γραμμένο από ελληνομαθή αλβανό και έχει αρκετά ορθογραφικά λάθη (π.χ. μοικρός, κινιγούμεν, χωρύς), που προτίμησα να μην τα κρατήσω γιατί αποπροσανατολίζουν στην ανάγνωση (και είναι και μπελάς να γράφεις ανορθόγραφα). Το ελληνικό κείμενο, ενώ έχει επίσης πολλούς τουρκικούς ορους, δεν έχει τέτοια λάθη. Οπότε, μονοκοπανιά εκσυγχρόνισα και την ορθογραφία. Αποφάσισα να εξηγήσω τις άγνωστες λέξεις, που είναι πολλές, με αγκύλες αμέσως μόλις εμφανίζονται και όχι στο τέλος.

Συνθήκη μεταξύ Αλβανών και Ελλήνων

Ημείς οι υπογεγραμμένοι δίδομεν το γράμμα μας, των προεστών και καπιταναραίων οπού είναι εις το σιάρτι [συνθήκη] οπού έχομεν κάμει αναμεταξύ μας Τούρκοι και Ρωμαίοι, οπού εγίναμεν ένα σώμα και χωρισμό δεν έχομεν ο ένας από τον άλλον. Και έχομεν να τζαλιστήσομεν [να προσπαθήσουμε] με όλες τες δυνάμες μας χωρίς χιλέ [δόλο] και χωρίς κουσούρι· διά να εβγάλωμεν εις σελαμέτι [σωτηρία, να σώσουμε] τον Βεζίρ Αλή Πασιά εφένδην μας· και τον εαυτόν μας· και όποιος άνθρωπος, μεγάλος ή μικρός, ή Τούρκος ή Ρωμιός, ήθελεν γγίξει, ή πολεμήσει, κανέναν από ημάς, να ήμεθα όλοι εις την βοήθειάν του. Ημείς οπού εβουλώσαμεν [που βάλαμε τη βούλα μας] και υπογράψαμεν· και ανίσως κανένας από ημάς ήθελε γυρίσει και φανεί εναντίος, να ήμεθα όλοι επάνω του να τον χαλούμε και να τον κυνηγούμεν· και εβγαίνοντας ο Βεζιρ Αλή Πασιάς εις σελαμέτι ανίσως θελήσει να γγίξει κανέναν από ημάς ή Τούρκον ή Ρωμιόν, να μη το δεχθώμεν και να είμεθα όλοι Τούρκοι και Ρωμαίοι βοηθοί εκείνου οπού ήθελε γγιχθεί από μέρος του Αλή Πασιά· και ακόμη εις το εξής, όποιος ήθελε να μας γένει σύντροφος, ή Τούρκος ή Ρωμνιός, τον έχομεν και αυτόν μέσα εις την ιδίαν συντροφίαν.

Μας κάνουν χάζι οι σκυλο-Μοραΐται (ένα γράμμα του 1823)

Μας ενδιαφέρουν πάντοτε τα δείγματα παλιότερων κειμένων, ιδίως όταν είναι γραμμένα σε γλώσσα που πλησιάζει την εκάστοτε δημώδη. Δημοσιεύω λοιπόν σήμερα μια επιστολή οπλαρχηγών της Ρούμελης που έχει και γλωσσικό ενδιαφέρον αλλά και κάποιο ενδιαφέρον στο περιεχόμενό της.

Η κατάσταση στη Στερεά Ελλάδα διέφερε πολύ από τον Μοριά: η Στερεά ήταν πολύ περισσότερο εκτεθειμένη στις τουρκικές επιθέσεις από τον Βορρά, ενώ οι καπετάνιοι της ήθελαν να κρατήσουν τα αρματολίκια τους -παρόλο που από το 1822 είχε αποφασιστεί η διάλυσή τους. Ο Βλαχογιάννης στα σχόλια που κάνει στα Ενθυμήματα του Κασομούλη εξηγεί αρκετά τις αντιφάσεις και τα διλήμματα με τα οποία βρίσκονταν αντιμέτωποι οι οπλαρχηγοί της Ρούμελης.

Το καλοκαίρι του 1823 ο Μουσταή (Μουσταφά) πασάς της Σκόντρας, στρατιωτικός με μεγάλη αξία, κατεβαίνει για να υποτάξει τη Δυτική Στερεά και ν’ απειλήσει το Μεσολόγγι. Τελικά δεν θα τα καταφέρει, αλλά θα νικήσει τους Έλληνες στη μάχη της Καλιακούδας (28.8.1823). Ακόμα πιο σημαντική απώλεια ίσως είναι ότι στη -νικηφόρα για τους Έλληνες- αψιμαχία στο Κεφαλόβρυσο, μια βδομάδα νωρίτερα, σκοτώθηκε ο Μάρκος Μπότσαρης.

Η επιστολή που μας ενδιαφέρει έχει ημερομηνία 22 Σεπτεμβρίου 1823 και γράφεται από τον Προυσό, υπογράφουν δε γνωστοί καπεταναίοι της Ρούμελης, ανάμεσά τους και ο Γ. Καραϊσκάκης. Ξέρουμε ότι ο Καραϊσκάκης ήταν πολύ άρρωστος την εποχή εκείνη και τελικά έφυγε για την Κεφαλονιά να αναρρώσει. Η επιστολή υπάρχει στον τόμο «Τα Σπετσιωτικά«, σελ. 403-4, που μπορείτε να τον βρείτε και ονλάιν, και έχει πλήθος έγγραφα του αγώνα που βρέθηκαν στο αρχείο του νησιού και εκδόθηκαν τον 19ο αιώνα.

Τολμώ να σκεφτώ πως ο Βλαχογιάννης δεν είχε υπόψη του την επιστολή, διότι στην επιμέλεια των Ενθυμημάτων του Κασομούλη (τόμ. 1, σελ. 346) γράφει ότι «τίποτε δεν ξέρουμε τι έκανε ο Καραϊσκάκης και πού έμενε από τέλη Αυγούστου [μάχη Καλιακούδας] ως τέλη Οχτώβρη [που εμφανίζεται στο Λαζαρέτο του Αργοστολιού]». Στην προηγούμενη σελίδα ο Κασομούλης αναφέρει πως ο Καραϊσκάκης ήταν ημιθανής και είχε προσκαλέσει τον Στορνάρη να συναντηθούν «εις την μονήν…» αφήνοντας κενό το όνομα. Ξέρουμε πως ήταν η μονή Προυσού, πληροφορία που υπάρχει πχ. στη βιογραφία του Καραϊσκάκη από τον Φωτιάδη.

Το γράμμα (μονοτονίζω αλλά, ετσι για αλλαγή, δεν αλλάζω την ορθογραφία)

Αδελφοί, Καπετάν Οδυσσέα και Καπ. Πανουργιά, σας χαιρετούμεν