Προημιτελικά μεζεδάκια

Θα τα ονομάσουμε ετσι αφού χτες και σημερα γίνονται τα ματς των προημιτελικών του Μουντιάλ. Το λεξικο λέει ότι η λέξη «ημιτελικός» είναι μεταφραστικό δάνειο από το γαλλ. démi-final (ή από το γερμανικό Halbfinale, λέω εγώ) αλλά ο προ-ημιτελικος είναι εγχώριος σχηματισμός και δεν έχει, απ’ όσο ξέρω, αντίστοιχο σε άλλη ευρωπαϊκή γλώσσα, όπου ο αντίστοιχος όρος σημαίνει, κατά λέξη, «τεταρτοτελικός» (quarter final, Viertelfinale, cuartos de final, κτλ.)

* Και ξεκιναμε με μια μουντιαλική ακλισιά από άρθρο του in.gr για το προηγούμενο γύρο των νοκάουτ συναντήσεων: Λίγο… περισσότερο από την ομάδα του Μεξικό αξίζει ο Νεϊμάρ.

Το έχουμε βέβαια ξαναγραψει: τα ξένα τοπωνύμια που έρχονται συμμορφωμένα με το τυπικό της ελληνικής, κατά γενικό κανόνα κλίνονται, ιδίως όταν είναι ονοματα χωρών ή μεγαλουπόλεων. Αυτός είναι ο γενικος κανόνας, που έχει και εξαιρέσεις -για παραδειγμα, το Μονακό ή το Όσλο συνηθίζονται άκλιτα.

Κατά μείζονα λογο πρέπει να κλινονται τα ξένα τοπωνύμια που εχουν υποστεί κάποια προσαρμογή και εξελληνισμό στη γλώσσα μας, οπως Πεκίνο ή Λονδίνο. Και το Μεξικό θα μπορούσε κανείς σε αυτή την κατηγορία να το εντάξει, αφού οι ντόπιοι το λένε Μέχικο.

Οπότε, σε κάθε περίπτωση δεν βλέπω γιατί να μη λέμε και γράφουμε «του Μεξικού». Να σημειωθεί ότι στο κυρίως άρθρο το Μεξικό κλίνεται («του Μεξικού») οπότε την ακλισιά τη χρεώνεται μονάχα ο υλατζής του ιστότοπου.

* Ενθαρρυντικό βεβαίως που μια εφημερίδα θυμήθηκε τον Αργύρη Εφταλιώτη, όπως έκανε η ΕφΣυν πρόσφατα, αλλά ο φίλος που το στέλνει διαφωνεί με τη γεωγραφική ακρίβεια της φράσης:

Γίνεται γνωστός ως πεζογράφος και ποιητής με το ψευδώνυμο Αργύρης Εφταλιώτης, από την καταπράσινη παραλία Ευθαλού δίπλα στον Μόλυβο (ευ+θάλλω), απ’ όπου ατενίζει τη Λήμνο και τα κορίτσια της:

Μου λέει (και ο χάρτης τον επιβεβαιώνει):

Η Εφταλού, βέβαια, δεν βλέπει Λήμνο αλλά το μπουγάζι και την Τουρκία. Απλά πρέπει να ξέρουμε και πού είναι.

Εμένα με ενοχλεί και ο ευπρεπισμός της Εφταλούς σε Ευθαλού, που δεν ξέρω καν αν έχει ετυμολογική ή άλλη βάση. Δεν λέω ότι είναι εύρημα του αρθρογράφου, χρησιμοποιείται και από άλλους (όχι και πολύ πάντως). Αλλά το να λες ότι ο Εφταλιώτης πήρε το ψευδώνυμό του από την Ευθαλού είναι κωμικό -κι αν το άκουγε ο μακαρίτης, που ήταν πούρος δημοτικιστής, θα το θεωρούσε μεγάλη προσβολή.

* Κι άλλη μια ακλισιά, κυπριακή: Σεμινάριο κατασκευής σαπούνι με ελαιόλαδο. Εδώ δεν έχουμε ξένη λέξη (εντάξει, η απώτατη αρχή ξένη είναι αλλά αυτό δεν φαίνεται), δεν έχουμε υποκοριστικό, κι όμως κάποιοι ίσως δυσκολεύονται στο «κατασκευής σαπουνιού» (εγώ θα έγραφα ‘παρασκευής σαπουνιού’ μάλλον). Λέτε να είχαν δίκιο εκείνοι οι παλιοί που επέμεναν ότι στη νέα ελληνική η γενική πτώση ατροφεί;

* Και μια και πιάσαμε την Κύπρο, σε φιλικό τοίχο στο Φέισμπουκ είδα αυτό το σουπεράκι από τον κυπριακό Αντένα, που επικρίνει την διάθεση πιστώσεων για τον πολιτισμό, ή, όπως χλευαστικά το γράφει, «για χωροδίες και θεατράκια».

Ίσως αν είχε παρακολουθήσει μερικές συναυλίες με χορωδίες, να ήξερε πώς γράφεται η λέξη.

* Όχι ότι η παρακολούθηση χορωδιών εξασφαλίζει την καλλιέργεια ή τη νηφαλιότητα. Αυτό δα αποδείχτηκε περίτρανα από το πρωτοφανές περιστατικό που διαδραματίστηκε την περασμένη Κυριακή στη χορωδιακή συνάντηση «Στα βήματα του Αποστόλου Παύλου» που πραγματοποιήθηκε στο Αρχαίο Θέατρο Φιλίππων, όταν κάποιοι έφτυσαν τον μαέστρο επειδή δεν έπαιζε συνθέσεις Ελλήνων αλλά Μπαχ.

Advertisements

Δίμουρα μεζεδάκια

Δεν είχα βρει τίτλο για το σημερινό πολυσυλλεκτικό μας άρθρο, αλλά την ώρα που σκεφτόμουν τι να βάλω ήρθε σαν από μηχανής θεός το ηλεμήνυμα ενός φίλου, ο οποίος με ρωτούσε αν υπάρχει η λέξη «δίμουρος».

Υπάρχει, του είπα. Και τότε μου έστειλε ένα λινκ από το οποίο και θα αρχίσουμε τη σημερινή μας περιήγηση στα γλωσσικά αξιοπερίεργα της περασμένης εβδομάδας.

Όπως έχω πει πολλές φορές, τηλεόραση δεν βλέπω. Κι έτσι δεν ξέρω τι είναι και τι θέλει το Power of Love, αλλά υποθέτω πως είναι κάποιο τηλεοπτικό παιχνίδι.

Στο παιχνιδι αυτό υπάρχει μια παίκτρια ονόματι Στέλλα, το δε άρθρο που μου έστειλαν υποστηρίζει ότι «ο Μπαμπινιώτης σκίζει το λεξικό του» και «οι γλωσσολόγοι σκίζουν τα πτυχία τους» επειδή η Στέλλα είπε να πλάσει νέες λέξεις και «πέταξε ένα επικό μαργαριτάρι».

Ποιο μαργαριτάρι; Ακούστε το:

Ο συνομιλητής ρωτάει την παίκτρια αν δείχνει κάτι διαφορετικό απ’ αυτό που είναι, κι εκείνη του απαντάει «σε λίγο θα με πεις και δίμουρη και θα νευριάσω στ’ αλήθεια». Ο νεαρός δεν ξέρει τη λέξη, οπότε επιχειρεί να τη διορθώσει «διπρόσωπη θες να πεις». Το βιντεάκι κόβεται εκεί και δεν ξέρουμε ποια ήταν η αντίδραση της Στέλλας. Ελπίζω να είχε την ετοιμότητα να του πει κάτι τσουχτερό, αλλά φοβάμαι πως όχι.

Ώστε το… επικό μαργαριτάρι που μάλιστα θα μπει στα Best of the best της τηλεόρασης είναι η «ανύπαρκτη» λέξη «δίμουρος».

Μόνο που η λέξη δεν ειναι ανύπαρκτη! Δίμουρος θα πει πράγματι διπρόσωπος, υποκριτής, και είναι λέξη πολύ συνηθισμένη στην Κρήτη -ίσως από εκεί βαστάει η κοπέλα της εκπομπής- όπου είναι αρκετά συχνή σε μαντινάδες, για παράδειγμα

Ο Χάρος είναι δίμουρος, άσπλαχνος και ζηλιάρης / γι’ αυτό και τέθιο θάνατο εδιάταξε να πάρεις, ή

Δίμουρε και διπρόσωπε και ψεύτη της αγάπης / Σα δεν κατέχεις ν’ αγαπάς για δε ρωτάς να μάθεις

Φαίνεται όμως πως η λέξη δεν είναι περιορισμένη στο κρητικό ιδίωμα, διότι τη βρισκω στο Λεξικό του Δημητράκου, το οποίο σε γενικές γραμμές δεν έχει πολλές αμιγώς ιδιωματικές λέξεις. Και φαίνεται πως είναι ακόμα ζωντανή, αφού τη βρίσκουμε όχι μόνο σε παραδειγματα χρησης στο Διαδίκτυο αλλά και στο Βικιλεξικό.

Προφανώς, δεν είναι ντροπή να μην ξέρεις μια λέξη, κανείς μας δεν έχει πλήρη εποπτεία του λεξιλογίου. Ντροπή όμως είναι να θεωρείς δεδομένο ότι αφού δεν ξέρεις εσύ τη λέξη δεν υπάρχει, και να επιχειρείς να ξεφτιλίσεις εκείνον που την είπε -ξεφτίλα βέβαια που γυρναει πάνω στον ημιμαθή συντάκτη του ιστοτόπου, για να μη μιλήσουμε για τον πηχτό σεξισμό που στάζει απ’ το άρθρο του.

Πλημμυρισμένα μεζεδάκια

Δεν είναι βεβαίως τα μεζεδάκια μας πλημμυρισμένα, στη Γαλλία γίνονται οι πλημμύρες, αλλά επειδή χτες και προχτές είχαμε την επίσημη επίσκεψη του Γάλλου πρωθυπουργού, του Μανουέλ Βαλς, είπα να βάλω αυτόν τον τίτλο, τιμής ένεκεν ή σε ένδειξη συμπαράστασης, πείτε το όπως θέλετε.

Άλλωστε, μερικά από τα μεζεδάκια μας αναφέρονται είτε στις πλημμύρες της Γαλλίας είτε στην επίσκεψη Βαλς, οπότε ο τίτλος δεν είναι άτοπος.

Το άγαλμα που βλέπετε αριστερά είναι ένας ζουάβος, πολεμιστής στον Κριμαϊκό πόλεμο, που βρίσκεται στη γέφυρα της Άλμας στο Παρίσι. Όπως βλέπετε τα νερά του φουσκωμένου Σηκουάνα τού έχουν φτάσει ίσαμε τη μέση και για κάποιο λόγο το άγαλμα αυτό έχει μετατραπεί σε ανεπίσημο μέτρο της πλημμύρας (υπάρχει και η παριζιάνικη έκφραση «ο ζουάβος έχει τα πόδια μεσα στο νερό», που σημαίνει «σκούρα τα πράγματα») αν και δεν προσφέρεται για συγκρίσεις με παλιότερες μεγάλες πλημμύρες διότι στο μεταξύ έχει γίνει ανακαίνιση της γέφυρας και το άγαλμα έχει μετατοπιστεί κι έτσι δεν είναι έγκυρη η σύγκριση.

* Ο Αλέξης Τσίπρας, προσφωνώντας τον Γάλλο πρωθυπουργό, είπε ότι «η στάθμη του Σηκουάνα έχει φτάσει στα 6 μέτρα πάνω από το έδαφος», αλλά αυτό είναι λάθος. Έχει φτάσει στα 6 μέτρα σκέτο, και εννοούν από την κοίτη του.

* Μιλώντας για τον Σηκουάνα, γελάσαμε πολύ με το σουπεράκι που έβαλε κάποιο κανάλι (του Ευαγγελάτου, αλλά δεν θυμάμαι ποιο είναι αυτή την περίοδο): Ο Σιγκούνας κλείνει τον Λούβρο!

Διόρθωσέ το, θα φώναξε κάποιος από το κοντρόλ, και, πράγματι το έκαναν:

Ο Σηγκούνας κλείνει τον Λούβρο!

Εγώ πάντως δηλώνω ότι είχα έναν συμμαθητή που τον λέγανε Σιγκούνα, αλλά ήταν φρόνιμο παιδί, δεν έκλεινε Λούβρους.

* Επίσης, άκουσα χτες στο Κόκκινο έναν δημοσιογράφο της ΕΡΤ, Αλφόνσο κάτι, που τον καλέσανε για γνώστη της γαλλικής πραγματικότητας, να λέει, δύο ή τρεις φορές, τον Γάλλο πρόεδρο «Ολάν». Το Hollande προφέρεται στα γαλλικά Ολάντ (ένρινο βέβαια, νd), όχι Ολάν. Κι άλλοι το κάνουν το λάθος αυτό, και δεν χάλασε κι ο κόσμος φυσικά, αλλά από «γνώστη της γαλλικής πραγματικότητας» περίμενα να το ξέρει σωστά.

Τα τζιτζίκια κάνουν τζι

Κοντεύει να τελειώσει το καλοκαίρι, και άρθρο καλοκαιρινό δεν έχουμε ανεβάσει. Βέβαια, τα καλοκαιρινά άρθρα για να τα γράψεις πρέπει να είσαι πλάι στο κύμα, ή έστω σε διακοπές, και φέτος φάνηκα πολύ ατζαμής ή άτυχος στη χρονοθέτηση των έτσι κι αλλιώς σύντομων διακοπών μου αφού τις κανόνισα μετά τον δεκαπενταύγουστο -και βέβαια, με την πρώτη σταγόνα της διάλυσης της Βουλής λαβώθηκε το έτσι κι αλλιώς περίεργο φετινό καλοκαίρι.

Το οποίο καλοκαίρι, εμείς οι μεσογειακοί τουλάχιστον το έχουμε συνδέσει με έναν συγκεκριμένο ήχο, το τερέτισμα του τζιτζικιού, την ακατάπαυστη μουσική υπόκρουση στις ζεστές καλοκαιρινές μέρες. Τόσο πολύ έχει συνδεθεί με το αιγαιακό τοπίο το τζιτζίκι, που στις αρχές του φετινού καλοκαιριού οι κάτοικοι της Δονούσας, στις μικρές Κυκλάδες, έκαναν έκκληση στους απανταχού φίλους (του νησιού και των τζιτζικιών) να τους στείλουν ταχυδρομικώς τζιτζίκια για να καλυφθεί το ηχητικό κενό!

Δεν ξέρω αν ευοδώθηκε η προσπάθεια των κατοίκων του μικρού νησιού, πάντως τα τζιτζίκια είναι σχετικά εύκολο να τα πιάσεις, μια και στέκονται ακίνητα στο δέντρο και τραγουδάνε, αν και πιο δύσκολο είναι να τα διακρίνεις, καθώς δεν διαφέρουν και πολύ στο χρώμα από τον κορμό. Τραγουδάνε τα αρσενικά μόνο, λέει η εγκυκλοπαίδεια -και δεν τραγουδάνε, βέβαια, με το στόμα: ο ήχος παράγεται από μεμβράνες που έχουν στην κοιλιά τους. Και φυσικά, τα αρσενικά τερετίζουν όχι για να απολαμβάνουν το τραγούδι τους οι παραθεριστές της Δονούσας αλλά για να προσελκύσουν τα θηλυκά -και κάθε είδος τζιτζικιού βγάζει ξεχωριστό τραγούδι.

Για τον ανθρωπο, βεβαίως, ολα τα τζιτζίκια κάνουν τζι, και ο ήχος αυτός συνέβαλε στη διαμόρφωση της λέξης. Οι αρχαίοι έλεγαν τέττιξ, που και αυτή η λέξη ήταν ηχομιμητική, και από αυτόν τον τέττιγα, με την επίδραση του ήχου τζι-τζι, προέκυψε το τζιτζίκι μας. Μια άλλη λέξη της αρχαίας, που υπάρχει και στη νέα ελληνική, είναι το τερέτισμα, που κατά τον λεξικογράφο Ησύχιο σήμαινε, μεταξύ άλλων, τα «τεττίγων άσματα», μια σημασία που διατηρείται και σήμερα.

Καθώς το τζιτζίκι ακούγεται να τραγουδάει όλο το καλοκαίρι, που δεν είναι εποχή ανάπαυσης και αναψυχής για τον αγρότη, έδωσε την εντύπωση του ανέμελου γλεντζέ, που αποτυπώθηκε σε έναν από τους γνωστότερους μύθους του Αισώπου και των μεταγενέστερων μυθογράφων, τον μύθο του τζίτζικα και του μέρμηγκα. Σε μια από τις αρχαίες παραλλαγές:

Τέττιξ και μύρμηκες

Χειμῶνος ὥρᾳ τὸν σῖτον βραχέντα οἱ μύρμηκες ἔψυχον. Τέττιξ δὲ λιμώττων ᾔτει αὐτοὺς τροφήν. Οἱ δὲ μύρμηκες εἶπον αὐτῷ· Διὰ τί τὸ θέρος οὐ συνῆγες καὶ σὺ τροφήν; Ὁ δὲ εἶπεν· Οὐκ ἐσχόλαζον, ἀλλ᾿ ᾖδον μουσικῶς. Οἱ δὲ γελάσαντες εἶπον· Ἀλλ᾿ εἰ θέρους ὥραις ηὔλεις, χειμῶνος ὀρχοῦ.

Χώρα χωρίς Γιάνη, προκοπή θα κάνει;

Ο αρχαίος Διαγόρας ο Ρόδιος, ολυμπιονίκης στην πυγμαχία και κατ’ επανάληψη πανελληνιονίκης στο αγώνισμά του, αήττητος όσο βρισκόταν στην ενεργό δράση, ευτύχησε να δει και τα παιδιά του, τον Ακουσίλαο και τον Δαμάγητο να στέφονται κι αυτοί Ολυμπιονίκες. Κι οταν οι δυο γιοι σήκωσαν τον δοξασμένο πατέρα τους στους ώμους και τον περιέφεραν γύρω στο στάδιο, ένας Λάκωνας από τις κερκίδες φώναξε «Κάτθανε, Διαγόρα! Ουκ εις τον Όλυμπον αναβήση» -τι άλλο να περιμένεις στη ζωή; δεν θα ανέβεις δα και στον Όλυμπο. Και πράγματι, ο πρωτοπυγμάχος άφησε την τελευταία του πνοή λίγο αργότερα, πάνω στους ώμους των παιδιών του, κι ενώ το πλήθος συνέχιζε να τον επευφημεί.

Ο Γιάνης Βαρουφάκης παραιτήθηκε από υπουργός Οικονομικών λίγες ώρες μετά τη θριαμβευτική γι’ αυτόν έκβαση του δημοψηφίσματος της 5ης Ιουλίου, αλλά οι ομοιότητες με την περίπτωση του Διαγόρα σταματούν εδώ: στην αποχώρηση αμέσως μετά τον θρίαμβο. Ίσως να είναι και άστοχη κάθε παρομοίωση, αφού, ας πούμε, του Διαγόρα ο θρίαμβος ήταν το επιστέγασμα μιας πολύχρονης σταδιοδρομίας, κι όχι απλώς μια κερδισμένη μάχη σε έναν πόλεμο που φαίνεται πως θα κρατήσει πολύ ακόμα -πολύ περισσότερο αφού ήταν γνωστό ότι μετά το δημοψήφισμα, είτε με το Ναι είτε με το Όχι, θα άρχιζαν τα δύσκολα. (Μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια: στις περισσότερες αφηγήσεις, ο Διαγόρας παρουσιάζεται σε προχωρημένη ηλικία -και έτσι πρέπει να ήταν με τα μέτρα της εποχής. Ωστόσο, αν πάρουμε υπόψη ότι η νίκη του Διαγόρα στην Ολυμπιάδα προηγήθηκε κατά 16 μόνο χρόνια (τέσσερις Ολυμπιάδες) από τον θρίαμβο των παιδιών του, κατά πάσα πιθανότητα ο «πλήρης ημερών» Διαγόρας ήταν νεότερος από τον νεανικότατο και σφριγηλό Γιάνη).

Επειδή είχα ταξίδι χτες, δεν εντρύφησα στη φημολογία που θα συνόδεψε την αιφνιδιαστική (τουλάχιστο για τους αμύητους) παραίτηση του, οπότε θα πάρω τοις μετρητοίς την εξήγηση που έδωσε ο ίδιος, που δεν είναι άλλωστε και παράλογη: επειδή ορισμένοι εταίροι εξέφρασαν την επιθυμία να μην παρίσταται στις συνεδριάσεις του Γιούρογκρουπ, και θέλοντας να διευκολύνει τον Αλέξη Τσίπρα να καταλήξει σε συμφωνία, αποφάσισε να παραιτηθεί από υπουργός Οικονομικών.

Λαμπριάτικα μεζεδάκια

Δεν χρειάζεται ιδιαίτερη εξήγηση ο τίτλος του σημερινού άρθρου, το μόνο δίλημμα που είχα ήταν αν θα τα αποκαλέσω πασχαλιάτικα ή λαμπριάτικα τα μεζεδάκια μας. Έφτιαξε κι ο καιρός κι έτσι δεν θα το ψήσουμε το αρνί στο τζάκι, που έλεγε κάποιος.

* Μου στέλνει ένας φίλος ένα άρθρο με τίτλο «Ένα άστρο γεννιέται μπρος στα μάτια των αστρονόμων» και αναρωτιέται αν στέκει ο τίτλος εφόσον το άστρο αυτό βρίσκεται σε απόσταση 4.250 ετών φωτός -τι λέτε εσείς;

* Μεταφραστικό μαργαριτάρι από την Αυγή σε άρθρο για την κατάσταση στη Γαλλία: Πρώτος σταθμός για την πάλη του κόσμου της εργασίας θα είναι οι εθνικές κινητοποιήσεις των συνδικάτων την προσεχή εβδομάδα εν όψει της συζήτησης στη Σύγκλητο του νόμου Μακρόν.

Τι δουλειά έχει η Σύγκλητος (και ποια Σύγκλητος τάχα;) με τη συζήτηση νομοσχεδίων; Καμία. Στη Γαλλία έχουν δύο νομοθετικά σώματα, Βουλή και Γερουσία, και ένα νομοσχέδιο πρέπει να συζητηθεί και να εγκριθεί και από τα δύο.

Η Γερουσία στα γαλλικά λέγεται Sénat (στα αγγλικά Senate), όπως και η Σύγκλητος της αρχαίας Ρώμης, κι έτσι εξηγείται το μαργαριτάρι, που πάντως δεν δικαιολογείται από κάποιον που γράφει άρθρο για τη Γαλλία.

* Το επόμενο απόφευγμα το κλέβω από τη Λεξιλογία, όπου το επισήμανε ο φίλος Δρ. Ζίμπενμαλ. Άρθρο του Ανδρέα Δρυμιώτη στην Καθημερινή, με τίτλο «Αντιμέτωπος με τη βλακεία, ακόμα και ο ίδιος ο Θεός είναι αβοήθητος», ξεκινάει ως εξής:

Ε​​δώ και πολλά χρόνια έλεγα στους συνεργάτες μου ότι «δεν υπάρχει άμυνα στη βλακεία», μέχρι που ανακάλυψα την εβραϊκή παροιμία του τίτλου, η οποία αποδίδει το ίδιο νόημα πιο δυνατά και πιο παραστατικά. […]

Δεν είναι η πρώτη φορά που επώνυμο απόφθεγμα αποδίδεται σε εβραϊκή (ή άλλοτε σε κινέζικη) παροιμία, αλλά αυτό εδώ θα περίμενα να είναι γνωστό. Αλλά πιο καλά τα λέει ο Δρ. Ζίμπενμαλ:

Ο Ανδρέας Δρυμιώτης είναι «πληροφορικάριος». Ίσως δικαιολογείται λοιπόν να μην γνωρίζει την περίφημη φράση που ο Σίλερ βάζει στο στόμα του επικεφαλής των Άγγλων, του Τάλμποτ, στην Παρθένο της Ορλεάνης: Mit der Dummheit kämpfen Götter selbst vergebens, εξίσου γνωστή στα αγγλικά ως Against stupidity the gods themselves contend in vain.

Λιγότερο τον δικαιολογώ να μην έχει διαβάσει το κορυφαίο (κτγμ) μυθιστόρημα του Ισαάκ Ασίμοφ με τον τίτλο The Gods Themselves, τίτλο που ο ίδιος ο συγγραφέας αποδίδει στη φράση του Σίλερ.

Αλλά πληροφορικάριος και να μην γκουγκλίζει καν; Πέρα από τα άρθρα στη Wikipedia, μόνο στη Λεξιλογία θα έβρισκε τρεις σκόρπιες αναφορές (που έγιναν τώρα τέσσερις).

Και μια και αναφέρθηκε, το μυθιστόρημα του Ασίμοφ στην ελληνική του μετάφραση είχε τίτλο «Ακόμα και οι θεοί», ενώ ολόκληρη η μετάφραση του ρητού του Σίλερ ήταν: Ενάντια στη ηλιθιότητα ακόμα και οι θεοί μάταια αγωνίζονται.

* Εξίσου μάταιη φαίνεται και η μάχη με τα αποφεύγματα, πάντως, ένα κακό που έχει θεριέψει εξαιτίας του Διαδικτύου. Τελευταίο κρούσμα: γραμματόσημο των ΗΠΑ με έναν στίχο που τον αποδίδει στη Μάγια Αγγέλου ενώ ανήκει σε άλλον ποιητή! Όπως θα διαβάσετε, η λάθος απόδοση στην Αγγέλου είναι διαδικτυακό φρούτο.

Το ανάκτορο των μεγάλων σκακιστών και άλλα μεζεδάκια

Περιστασιακά, τα σαββατιάτικα μεζεδάκια μας παίρνουν τον τίτλο τους από ένα επιμέρους εύρημα, που το θεωρώ αρκετά μεγάλο ή νόστιμο ώστε να μπορεί να ονοματίσει επάξια ολόκληρη την πιατέλα. Κάτι τέτοιο συμβαίνει και σήμερα -και δεν θα σας κρατήσω σε αγωνία, αφού με αυτό ακριβώς το μεζεδάκι σκοπεύω να ξεκινήσω.

Δεν είναι πρόσφατο -αλλά μόλις χτες το πήρα είδηση, χάρη σε έναν φίλο από το Φέισμπουκ. Μπορεί να μην το βρείτε πολύ ξεκαρδιστικό, αλλά επειδή στα νιάτα μου ήμουν σκακιστής (αν και όχι μεγάλος) το ανάκτορο των μεγάλων σκακιστών άγγιξε μιαν ευαίσθητη χορδή μου.

Τι είναι όμως το ανάκτορο των μεγάλων σκακιστών; Λέτε να υπήρξε κάποτε στο παρελθόν κάποια αριστοκρατική δημοκρατία, που οι κυβερνήτες της δεν εκλέγονταν, αλλά προκρίνονταν ύστερα από σκακιστικούς αγώνες; Αν υπήρχε, σίγουρα θα είχε κέντρο της αυτό ακριβώς το Ανάκτορο.

Ξέρουμε όμως ότι τέτοια πόλη-κράτος δεν εμφανίστηκε ποτέ. Υπάρχουν στην ιστορία μερικά παραδείγματα εστεμμένων και γενικά ανώτατων αρχόντων που ήταν σκακιστές, και που σχεδον πάντοτε νικούσαν τους αντιπάλους τους, αλλά οι νίκες τους ήταν άμεσο αποτέλεσμα του αξιώματός τους και όχι το αντίστροφο: προκειμένου να χάσει το κεφάλι του, ο αυλικός αντίπαλός τους προτιμούσε να χάσει την παρτίδα, και η όλη δυσκολία (όχι αμελητέα μερικές φορές) ήταν να ηττηθεί με τέτοιον τρόπο που να μην υποψιαστεί τίποτα ο νικητής.

Οπότε, το Ανάκτορο των μεγάλων σκακιστών είναι μεταφραστικό εύρημα. Μπορείτε όμως να μαντέψετε σε ποιο μέρος της Ελλάδας βρίσκεται αυτό το… ανάκτορο;

Βαρουφιάνοι;

Νέος όρος γεννήθηκε το τελευταίο διήμερο στο ελληνικό Διαδίκτυο και ήδη ξεπέρασε τα σύνορα της μπλογκόσφαιρας και έφτασε στον ημερήσιο τύπο (βέβαια τα όρια έχουν γίνει δυσδιάκριτα καθώς οι μεν ανακυκλώνουν την ύλη των δε και τούμπαλιν). Η λέξη του τίτλου, βαρουφιάνοι, είναι ευφυές λογοπαίγνιο από το όνομα του υπουργού Οικονομικών Γιάνη Βαρουφάκη και τη λέξη «ρουφιάνος», και χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει τους κρυφούς ελεγκτές που, καλωδιωμένοι ή όχι, θα επισκέπτονται καταστήματα και θα καταγράφουν περιπτώσεις φοροδιαφυγής. (Για περισσότερα, δείτε και το σχετικό λήμμα του slang.gr, το οποίο, επιδεικνύοντας τα συνήθη οξυμένα του ανακλαστικά, ήδη καταχώρησε -ή καταχώρισε αν είστε με την άλλη φράξια- τη λέξη).

Το ερωτηματικό μπορείτε να το ερμηνεύσετε ποικιλότροπα. Μπορεί να σημαίνει αμφιβολία αν θα καθιερωθεί ο νέος όρος, μπορεί όμως και να σημαίνει ότι αμφισβητώ την ορθότητά του επί της ουσίας, δηλαδή αν δικαιολογείται ο εντονότατα απαξιωτικός χαρακτηρισμός «ρουφιάνοι».

Η πρώτη μου αντίδραση όταν πληροφορήθηκα την είδηση ήταν να σκεφτώ πως το μεγαλύτερο μειονέκτημα της πρότασης είναι ότι εξαγγέλθηκε δημόσια και έγινε εύκολη λεία των ευθυμογράφων και επιθεωρησιογράφων πολύ πριν υλοποιηθεί (που μάλλον δεν θα υλοποιηθει, οπότε δίχως κέρδος κέρατα). Μου είπαν ωστόσο ότι δεν εξαγγέλθηκε ακριβώς, αλλά περιλαμβανόταν απλώς στο υπόμνημα προς τον Ντάισελμπλουμ μαζί με πολλά άλλα μέτρα -και εκτός αυτού την είχε αναφέρει, στη ρύμη του λόγου του και χωρίς τυμπανοκρουσίες, ο ίδιος ο Βαρουφάκης στην πρόσφατη συνέντευξή του στον Ν. Χατζηνικολάου.

Ωστόσο, σαν ιστολόγιο που καταρχάς λεξιλογεί και στη συνέχεια κάνει οτιδήποτε άλλο, το καθήκον μας σήμερα είναι διπλό, αφενός να καταγράψουμε την εμφάνιση του νέου όρου και αφετέρου να τον ετυμολογήσουμε, δηλαδή να πούμε δυο λόγια για τη λέξη «ρουφιάνος».

Ρουφιάνος, σύμφωνα με το λεξικό, είναι ο σπιούνος, ο καταδότης, ο συκοφάντης, ο χαφιές. Η λέξη έχει και μια δεύτερη σημασία, που ήταν ίσως η αρχική, αλλά έχει πια ατονήσει: ρουφιάνος είναι επίσης ο προαγωγός. (Επιβιώνει ωστόσο στην αστική παροιμία «Ο ρουφιάνος του τσιγάρου είναι ο καφές»).

Τα λεξικά Μπαμπινιώτη και ΛΚΝ βάζουν (κακώς μάλλον) πρώτη αυτή τη σπάνια σημασία, επειδή ήταν παλιότερη. Σωστά πιστεύω το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας τη βάζει δεύτερη. Αμφιβάλλω αν υπάρχει κόσμος σήμερα που, όταν ακούει «ρουφιάνος» σκέφτεται πρώτη τη σημασία «προαγωγός, μαστροπός». (Θα με ενδιέφερε να μου πείτε στα σχόλια αν ξέρετε καν αυτή τη σημασία). Από τον ρουφιάνο το ρήμα, ρουφιανεύω, και το ουσιαστικό που δηλώνει την πράξη: ρουφιανιά.

Μεζεδάκια διαίτης

Ο τίτλος είναι ελαφρώς οξύμωρος, διότι τα μεζεδάκια σπανίως είναι κατάλληλα για δίαιτα (εκτός αν κάνετε τη δίαιτα της πάπιας). Στην πραγματικότητα, η σημερινή πιατέλα μας δεν είναι και τόσο φορτωμένη: δεν στείλατε κι εσείς πολλά, δεν στάθηκα κι εγώ καλός αλιέας μαργαριταριών, κι έτσι το τραπέζι μας θα είναι λιτό.

* Η ανασκαφή της Αμφίπολης δεν έδωσε κάτι το συνταραχτικό τη βδομάδα που μας πέρασε, μας χάρισε όμως καναδυό μεζεδάκια. Έτσι, ο υπουργός Πολιτισμού κ. Τασούλας δήλωσε ότι έχει την αίσθηση πως είναι αδύνατο να βρίσκεται ο Μεγαλέξαντρος στον τάφο και συνέχισε: «Και το λέω όχι επειδή θέλω να εκπλαγώ ευχάριστα. Το λέω γιατί για το Μέγα Αλέξανδρο έχουμε υποδεέστερες πληροφορίες, άρα φαντάζομαι ότι αν είχαμε μια τέτοια εξέλιξη, μια τέτοια πληροφορία δεν θα είχε διαφύγει».

Υπάρχουν άραγε «υποδεέστερες» πληροφορίες; Αν πάντως τον θαυμάσατε για το τόλμημά του, να πει το προφανές, ότι δεν είναι καθόλου πιθανό να βρίσκεται μέσα στον τάφο ο Αλέξανδρος, το θάρρος του κ. Τασούλα υπήρξε θνησιγενές, αφού πριν λαλήσει το κοκοράκι ο κ. Υπουργός ανασκεύασε τον… εαυτό του, δηλώνοντας ότι ποτέ δεν είπε αυτά που τον ακούμε να λέει στο βίντεο!

* Όσο για το «ο ένοικος του τάφου», δεν θα το χρεώσω στον κ. Υπουργό, διότι οι περισσότεροι έτσι το λένε (το λέμε). Δεν μου αρέσει, δεν θα το χρησιμοποιούσα -αλλά δεν έχω άλλη μονολεκτική λύση. Ιδέες;

* Και μόλις χτες, η υπεύθυνη ενημέρωσης του τάφου κ. Παναγιωταρέα έδωσε τη δική της ακυρολεξία, ευγενική προσφορά στη χειμαζόμενη πιατέλα μας. Ενημερώνοντας τους δημοσιογράφους, η κ. καθηγήτρια ανέφερε: «Οι διατυπωθείσες θεωρίες περί της ταυτότητος του νεκρού, ως σήμερα, ανάγονται σε 14». Ωστόσο, το «ανάγομαι» εδώ δεν ταιριάζει, αφού το ρήμα αυτό χρησιμοποιείται όταν προσδιορίζουμε χρονικά την αρχή ενός πράγματος, π.χ. «οι ρίζες της οικογένειάς του ανάγονται στο Βυζάντιο». Προφανώς η κ. Παναγιωταρέα ήθελε να πει πως οι θεωρίες «ανέρχονται σε 14». Ευτυχώς πάντως που είναι άμισθη, αλλιώς θα ζητούσαμε τα λεφτά μας πίσω.

Αλλά και πέρα από το λαθάκι, έχει πλάκα αυτό με τις 14 θεωρίες -μού θυμίζει την παλιά διαφήμιση της συμπυκνωμένης πορτοκαλάδας, που πάει το παιδί στην Έβγα και ζητάει μια πορτοκαλάδα κι ο εβγατζής του λέει «Ορίστε δεκατέσσερις!».

* Η Μηχανή του χρόνου θέλει να νατσουλίσει αλλά θέλει και να κρατήσει μιαν επίφαση εγκυρότητας. Έτσι, σε πρόσφατο άρθρο της, επαναλαμβάνει κοπυπαστηδόν τις νατσουλικές θεωρίες για τη γέννηση των εκφράσεων «μου μπήκαν ψύλλοι στ’ αυτιά» και «μου έψησε το ψάρι στα χείλη», αλλά κρατάει και μια πισινή με το αμίμητο (δική μου υπογράμμιση): Η τραγική ιστορία του Μεθόδιου έγινε αφορμή για να καθιερωθεί η φράση: «του έψησε το ψάρι στα χείλη». Δυστυχώς δεν ξέρουμε από ποια πηγή έφθασε στις μέρες μας η ιστορία του μοναχού, αλλά φαίνεται να είναι η επικρατέστερη εκδοχή της φράσης.

* Ο Γιάνης Βαρουφάκης άρχισε εκπομπή, κάθε Δευτέρα, από τον ραδιοσταθμό Στο Κόκκινο 105,5. Ο τίτλος της εκπομπής είναι Terra Nullius, και στην πρώτη εκπομπή (που μπορείτε να την ακούσετε σ’ αυτή τη σελίδα, και για πιο μόνιμα από εδώ) ο Γ.Β. εξήγησε τι σημαίνει ο όρος. Μια φίλη μου, που ξέρει καλά λατινικά, μου επισημαίνει δύο λαθάκια. Το πρώτο είναι η προφορά της… λατινικούρας. Ο Βαρουφάκης την προφέρει Νούλιους, η φίλη μου ορκίζεται ότι προφέρεται Νουλίους, διότι το ι είναι μακρό και η παραλήγουσα όταν είναι μακρά τονίζεται.

Το δεύτερο είναι στη σημασία της έκφρασης, που o Γ.Β. την αποδίδει «κενή γη» ενώ στην πραγματικότητα μεταφράζεται «γη (του) κανενός», δηλαδή που δεν ανήκει σε κανέναν. Η έννοια είχε μεγάλη σημασία την εποχή της αποικιοκρατίας και την επικαλούνταν οι Ευρωπαίοι για να κατοχυρώνουν την κυριότητα σε εδάφη (καμιά φορά και ολόκληρες ηπείρους) που κατοικούνταν από «πρωτόγονους» λαούς. Δεν ήταν «κενή» γη. Είχε κατοίκους, αλλά ποιος τούς έδινε σημασία.

(Θα προσέξατε ότι στα αγγλικά το Terra Nullius αποδίδεται Nomansland, παναπεί Νομανσλάνδη!)

* Το επόμενο το ψάρεψα από τον Γαλαξιάρχη, έναν φίλο του Φέισμπουκ. Σύμφωνα με το ρεπορτάζ, ο κ. Σαμαράς εκνευρίστηκε από τον θόρυβο που έκαναν οι δημοσιογράφοι χτυπολογώντας τα πληκτρολόγια των λάπτοπ τους στη συνέντευξη τύπου με τη Μέρκελ, και τους επέπληξε «ευγενικά και διακριτικά» (για τον Κιμ Ιλ Σουνγκ παίζει να λέγονταν λιγότερα εγκώμια). Συγκεκριμένα, λέει το ρεπορτάζ, «Η επίπληξη δεν ήταν ευθεία, αλλά έμμεση και ευγενή μέσω μιας ιστορίας που τους διηγήθηκε από τα φοιτητικά του χρόνια στην Αμερική. «Κάποιοι χρησιμοποιούσαν υπολογιστές και στις εξετάσεις, οπότε μας ενοχλούσαν, επειδή έκαναν θόρυβο», είπε με νόημα στους δημοσιογράφους ο Αντώνης Σαμαράς.»

Ο Γαλαξιάρχης επισημαίνει όμως ότι ο πρωθυπουργός τελείωσε τις σπουδές του στην Αμερική το μακρινό 1976, οπότε λάπτοπ δεν υπήρχαν, και οι πιο φορητοί υπολογιστές ήταν κάπως έτσι. Πρόκειται άραγε για ένα ακόμα ψέμα, ή εννοούσε, τάχα, ότι οι συμφοιτητές του είχαν κομπιουτεράκια που ενοχλούσαν με το θόρυβο των πλήκτρων τους; (Κι έκαναν θόρυβο τα κομπιουτεράκια; Είχα κι εγώ, αλλά ένα κλικ θυμάμαι πως έκαναν).

Θα προσέξατε πάντως και ότι η επίπληξη ήταν «έμμεση και ευγενή». Εμένα μ’ αρέσει κι έτσι.

* Κι άλλο ένα με επίθετο της ίδιας κατηγορίας. Σε δελτίο τύπου του υπουργείου Παιδείας, γίνεται λόγος για πρόγραμμα «ασφαλής πλοήγησης» στο Διαδίκτυο. Συνδυάζοντας με το προηγούμενο, έχουμε πλήρες το κλιτικό υπόδειγμα: η ασφαλή της ασφαλής, και βέβαια ο ασφαλής του ασφαλή. Εμένα μού αρέσει, ξαναλέω, μόνο να το βάλουμε και στη γραμματική να μη σκοντάφτουν τα παιδιά. (Ο πληθυντικός παραμένει ως έχει).

* Θα προσέξατε ίσως, ότι το ρεπορτάζ που συνοδεύει την είδηση ξεκινάει με τη φράση: Το λάθος είναι εναρμονισμένο με την ανθρώπινη φύση, ωστόσο όταν εντοπίζεται σε ανακοίνωση του υπουργείου Παιδείας, σίγουρα προκαλεί εντύπωση… Ταιριάζει η λέξη αυτή; Όχι «είναι σύμφυτο»; Ακούω γνώμες.

* Και κλείνω όπως άρχισα, με Αμφίπολη. Αλλά εδώ έχουμε άλλης τάξης μεζεδάκι -τι μεζεδάκι, πιάτο ολόκληρο βγαίνει, αλλά επιβάλλεται να χρησιμοποιηθεί η προειδοποίηση που μπαίνει σε ποτά και άλλα: Με ρέγουλα.

Λοιπόν, ο τάφος της Αμφίπολης δεν είναι τάφος. Χαρακτηριστικό απόσπασμα: Από την λέξη σκιά προέρχεται και η λέξη θρησκεία, που ασφαλώς δεν έχει καμία σχέση με την σημερινή έννοια της θρησκείας. Η σκιά της πυραμίδας ήταν ιερή και απαγορεύονταν να αλλοιωθεί το σχήμα της, γι΄αυτό και η λέξη θρη-σκια, σημαίνει: «θύω την σκιά», θυσιάζω στην σκιά για να κρατήσω σταθερό τον χρησμό.

Περισσότερα, θαρρώ, δεν χρειάζονται.

* Και σε παράρτημα δυο αναγγελίες για μελλοντικές εκδηλώσεις σε εξωτικά μέρη. Θα τις ξαναθυμίσω βέβαια όταν θα πλησιάζουν οι μέρες, αλλά να ξέρετε ότι στις 31 Οκτωβρίου θα είμαι στη Δράμα, καλεσμένος του Συνδέσμου Φιλολόγων, όπου θα μιλήσω για την ελληνική γλώσσα, ενώ στις 4 Νοεμβρίου το απόγευμα θα παρουσιάσω μαζί με τον Δ. Κερασίδη το βιβλίο μου Οπωροφόρες λέξεις στην Κηφισιά.