Ο άρχοντας Πον Μπιγιόν και άλλα δαιμονικά ραμόνια

Ραμόνια, σπεύδω να θυμίσω, λέμε στο ιστολόγιο τα παρακούσματα σε τραγούδια, όπως το «με βιολί σαν του Ροβιόλη», που ακούνε πολλοί αντί για το «με βιολί, σαντουροβιόλι» που έγραψε ο Κ. Φέρρης στο τραγούδι του Ξαρχάκου. Τα ραμόνια είναι λέξη που την έχω πλάσει εγώ, το πώς και το γιατί θα το δείτε στο τελευταίο από τα δυο-τρία άρθρα που έχουμε γράψει για το θέμα. 

Στο ιστολόγιο ασχολούμαστε επίσης με τα τυπογραφικά λάθη και έχουμε γράψει και ειδικό άρθρο, και όχι μόνο μια φορά, για την Αυτού Μεγαλειότητα τον  Δαίμονα –το τελευταίο εδώ.

Στο σημερινό άρθρο θα συνδυάσουμε αυτά τα δυο θέματα, παίρνοντας αφορμή από μια πρόσφατη ανάρτηση του φίλου Γιάννη Χάρη στο Φέισμπουκ. Μου άρεσε πολύ ιδίως το πρώτο από τα περιστατικά που αφηγείται, αλλά ακόμα περισσότερο το γεγονός ότι κατά τύχην μπόρεσα στο αρχείο που έχω  να βρω τεκμηρίωση, δηλαδή το απόκομμα της εφημερίδας!

Βλέπετε, πολλές φορές ακούμε ή διαβάζουμε για πολύ διασκεδαστικά τυπογραφικά λάθη, χωρίς όμως τεκμηρίωση. Για παράδειγμα, έχω ακούσει να διηγούνται δεκάδες φορές την ιστορία με τον ποιητή που έγραψε τον στίχο

τι μ’ ωφελούν τα μάτια μου;;;

Ο διορθωτής, βλέποντας τα τρία ερωτηματικά στο χειρόγραφο, σημείωσε δίπλα: Βγάλ’τα!

Και βέβαια, τελικά τυπώθηκε:

Τι μ’ ωφελούν τα μάτια μου; Βγάλ’τα!

Πολύ αστείο, αλλά δεν ξέρω αν είναι αληθινό ή μπεντροβάτο, διότι έχει περάσει στο φολκλόρ του σιναφιού κι έτσι κυκλοφορεί με διάφορες παραλλαγές. Θα μου πείτε, έχει τόση σημασία αν όντως συνέβη; Εδώ οι γνώμες διίστανται, πάντως εγώ χάρηκα που βρήκα την επιβεβαίωση των αναμνήσεων  του Γιάννη Χάρη σε δύο περιπτώσεις. 

Παραθέτω την ανάρτησή του και στη  συνέχεια γράφω και δυο-τρία ακόμα δαιμονικά ραμόνια από άλλες πηγές. 

Το σπασμένο τηλέφωνο

«Προ τεσσαρακονταετίας», θα μπορούσε να είναι ο τίτλος, και μεταφέρω, δροσιστικό κοκτέιλ, απολαυστικά δαιμονικά έργα. Νοέμβρης 1983, ό,τι είχε ανακοινωθεί το Νόμπελ λογοτεχνίας, που δόθηκε στον Γουίλλιαμ Γκόλντινγκ, συγγραφέα του «Άρχοντα των μυγών», όπως κυκλοφορούσε στα ελληνικά από το 1981. Εποχή προκατακλυσμιαία τεχνολογικά, ίδρωναν οι δημοσιογράφοι πάνω από ’να σταθερό τηλέφωνο, μες στη βαβούρα της εφημερίδας –ας είμαστε λοιπόν και λίγο επιεικείς, όσο θα το διασκεδάζουμε απ’ την άλλη. «Ποιος είναι πάλι αυτός, τι στο καλό έχει γράψει;» φαντάζομαι την ερώτηση, «Τον Άρχοντα των μυγών» θα ήταν η απάντηση, σπασμένο το τηλέφωνο, και στα Νέα τυπώθηκε: «Ο άρχοντας Πον Μπιγιόν», ενώ στην Ελευθεροτυπία: «Ο άρχοντας του Μπιγιόν»!

Advertisement

Δημόσια εκπαίδευση και τσαρλατάνοι

Συζητήθηκε πολύ, μέσα στο Σαββατοκύριακο, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης η υπόθεση της «Ελληνικής Αγωγής». Το ιδιωτικό αυτό «εκπαιδευτήριο», που είναι συνδεδεμένο με τον υπουργό Άδωνη Γεωργιάδη και με την οικογένειά του, μας έχει απασχολήσει μερικές φορές στο ιστολόγιο, καθώς σε άρθρα και σχόλια έχουμε επικρίνει τις αντιεπιστημονικές και εθνικιστικές απόψεις και θεωρίες που διακινούνται στις παραδόσεις των μαθημάτων του αλλά και γενικά στη δημόσια παρουσία του, π.χ. στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Ωστόσο, η πρόσφατη είδηση είναι άκρως ανησυχητική. Σύμφωνα με καταγγελία του εκπαιδευτικού Δ. Πολυχρονιάδη, που νομίζω πως δημοσιεύτηκε αρχικά στο tvxs, το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής του υπουργείου Παιδείας, το οποίο είναι αρμόδιο για την έγκριση εφαρμογής προγραμμάτων στην εκπαίδευση, έχει εγκρίνει πολλά προγράμματα της «Ελληνικής Αγωγής» για χρήση τους στα δημόσια σχολεία της χώρας.

Αυτό άρχισε το προηγούμενο σχολικό έτος και συνεχίζεται και κατά το τρέχον, όπως δείχνει μια πολύ πρόσφατη απόφαση, που κυκλοφόρησε στο Τουίτερ και που τη βλέπετε στην εικόνα.

Η συγκεκριμένη απόφαση αφορά ένα μόνο από τα πολλά (κάπου 14) «εκπαιδευτικά προγράμματα» που φαίνεται να έχουν εγκριθεί.

Βλέπουμε ότι η συμμετοχή των μαθητών θα είναι προαιρετική και δωρεάν, ότι το πρόγραμμα υλοποιείται μετά από απόφαση του συλλόγου διδασκόντων και με σύμφωνη γνώμη της διεύθυνσης του σχολείου, και ότι προηγείται ενημέρωση των γονέων. Οι όροι αυτοί φαντάζομαι ότι είναι τυποποιημένοι για κάθε ιδιωτικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα που εγκρίνεται.

Βέβαια, βλέπω μια αντίφαση: στην παράγραφο 3 γίνεται λόγος για (ενδεχόμενη) υλοποίηση του προγράμματος στον σχολικό χώρο, ενώ στην παράγραφο 5 ορίζεται ότι το πρόγραμμα υλοποιείται στους χώρους της Σχολής Ελληνική Αγωγή από εκπαιδευτές-παιδαγωγούς της Ε.Α. Εικάζω ότι η παρ. 3 είναι ο τυποποιημένος όρος που κακώς μεταφέρθηκε κόπι-πάστε και στη συγκεκριμένη απόφαση. Προσπερνάω επίσης την ασυνταξία της παραγράφου 5 («και να μην υπερβαίνει»).

Το πρόγραμμα είναι λοιπόν δωρεάν για τους μαθητές, αλλά προσφέρεται δωρεάν από την Ελληνική Αγωγή; Αυτό δεν ξεκαθαρίζεται στην απόφαση. Εάν όμως η Ελληνική Αγωγή πληρώνεται για τις υπηρεσίες που παρέχει, τότε δεν αποκλείω να υπάρχει σοβαρή παρανομία, διότι σύμφωνα με το άρθρο 70 παράγραφος 4 του ν. 4622/2019, οι υπουργοί «δεν επιτρέπεται να συνάπτουν οποιασδήποτε μορφής σύμβαση με το Δημόσιο ή άλλα νομικά πρόσωπα του Δημοσίου Τομέα, από την οποία γεννάται οποιοδήποτε όφελος υπέρ αυτών ή τρίτων. Η ως άνω απαγόρευση ισχύει και για συζύγους ή συμβιούντες κατά την έννοια του άρθρου 1 του ν. 4356/ 2015, καθώς και για τα προστατευόμενα τέκνα αυτών, για συμβάσεις που συνάπτονται με τον φορέα στον οποίο τα πρόσωπα του προηγούμενου εδαφίου ασκούν καθήκοντα, καθώς και με τους εποπτευόμενους από αυτόν φορείς του δημοσίου«.

Εσείς γκουγκλάρετε ή googlάρετε;

Το σημερινό άρθρο το προετοίμασα κάνοντας ένα μικρό γκάλοπ στο Τουίτερ. Βλέποντας το γκάλοπ, φίλος του ιστολογίου που είναι ενεργός και εκεί, σχολίασε «Πάλι επαναλήψεις θα έχουμε!». Αλλά δεν έπεσε εντελώς μέσα στην πρόβλεψή του.

Πράγματι, πριν από σχεδόν 12 χρόνια, τον μακρινό Νοέμβριο του 2009, στο ιστολόγιο είχαμε δημοσιεύσει ένα άρθρο με τον τριλημματικό τίτλο «Εσείς γκουγκλάρετε, γκουγκλεύετε ή γκουγκλίζετε;» και μάλιστα είχαμε κάνει και τότε ένα γκάλοπ, στο οποίο το γκουγκλάρω και το γκουγκλίζω είχαν πάρει από 60 ψήφους, ενώ το «γκουγκλεύω» μία μόνο.

Σήμερα δεν θέλω να επανέλθω σε αυτό το ερώτημα. Παραδέχομαι ότι το κανονικό ρήμα από την ξένη λέξη γκουγκλ θα είναι «γκουγκλάρω» έστω κι αν εγώ προσωπικά (και όχι μόνο εγώ) χρησιμοποιώ το «γκουγκλίζω». Κανονικά, δεν λέμε παρκίζω, μαρκίζω ούτε σουτεύω, λέμε παρκάρω, μαρκάρω, σουτάρω, άρα κανονικά θα πούμε και «γκουγκλάρω».

Άλλο όμως θα με απασχολήσει σημερα. Όχι το «γκουγκλάρω» καθαυτό, αλλά ότι κάμποσοι, όταν θέλουν να το γράψουν, δεν γράφουν «γκουγκλάρω» αλλά googleάρω ή, πιο συχνά, googlάρω.

Αυτό το ανακάτεμα των δυο αλφαβήτων, λατινικού και ελληνικού, μέσα στην ίδια λέξη, με εκνευρίζει -αλλά επίσης με κάνει να απορώ. Θέλω να πω, από τη στιγμή που γράφουμε, όλοι μας πλέον, σε πληκτρολόγιο, το να γράψεις «αν googlάρεις θα…» είναι πιο χρονοβόρο από το να γράψεις «αν γκουγκλάρεις θα…», αφού πρέπει να αλλάξεις δυο φορές πληκτρολόγιο, μια επιπλέον ενέργεια που δεν αντισταθμίζεται από το ότι μερικές φορές (όπως εδώ) η γραφή με το ελληνικό αλφάβητο έχει περισσότερους χαρακτήρες.

Φυσικά, δεν γράφεται μόνο το «γκουγκλάρω» με αυτόν τον ερμαφρόδιτο τρόπο (δηλ. googlάρω). Υπάρχουν και άλλες πολλές λέξεις που κάποιοι τις γράφουν με αυτό τον τρόπο, μισές ξένες και μισές ελληνικές, πλάσματα ιδιόμορφα και δίμορφα, με λατινικό αλφάβητο στο σώμα τους και ελληνικό στα άκρα τους, γιατί συνήθως, είτε στο googlάρω, είτε στο excelάκι, είτε στο standarάκι είτε στο fastfoodάδικο, ελληνικό είναι το επίθημα. Λιγότερες φορές ελληνικό είναι το πρόθημα και προηγείται στη λέξη, π.χ. υπερshow. Όλα αυτά τα παραδείγματα, όπως και άλλα που θα δείτε, γκουγκλίζονται (μην περιμένετε να το γράψω παρδαλά).

Κύριε Σαραντάκο ή κύριε Σαραντάκε;

Σαραντάκο βεβαίως. Βεβαίως; Για μένα ναι, όχι όμως για όλους. Κάμποσες φορές με έχουν αποκαλέσει «Σαραντάκε» και τους διορθώνω -ή μάλλον δεν τους διορθώνω, επισημαίνω: «Εμείς στην οικογένεια το προτιμάμε ‘Σαραντάκο'».

Δεν είναι μόνο θέμα προτίμησης: ο κανόνας που θα δείτε παρακάτω προκρίνει το «Σαραντάκο» στην κλητική. Αλλά Καμμένο ή Καμμένε; Βαρεμένο ή Βαρεμένε; Βενιζέλο ή Βενιζέλε;

Μ’ άλλα λόγια, πώς σχηματίζεται η κλητική των αρσενικών ονομάτων σε -ος; Είναι σε -ο ή σε -ε;

Ευτυχώς από εδώ και μπρος δεν έχω πολλή δουλειά να κάνω. Θα κοπιπαστώσω ένα πολύ καλό παλιότερο άρθρο του φίλου Γιάννη Χάρη, που θα το σχολιάσω στο τέλος. Δεδομένου μάλιστα ότι και ο Χάρης στο άρθρο του παραθέτει αποσπάσματα από συγγράμματα αναφοράς, έχουμε εγκιβωτισμένη παράθεση.

Ο λόγος στον Γιάννη Χάρη:

ΘΡΥΛΟ, ΘΕΟ ΜΟΥ, ΟΛΥΜΠΙΑΚΟ ΜΟΥ!», ΑΛΛΑ ΚΑΙ «ΠΑΝΑΘΗΝΑΪΚΑΡΑ, ΜΕΓΑΛΟ ΚΑΙ ΤΡΑΝΑΡΑ!», ΓΙΑ ΝΑ ΜΗΝ ΚΑΤΗΓΟΡΗΘΟΥΜΕ ΓΙΑ ΜΟΝΟΠΑΝΤΟ ΟΠΑΔΙΣΜΟ
Ακούστηκαν ποτέ έτσι, το σύνθημα για τον Ολυμπιακό απ΄ τη μια, το τραγούδι του Παναθηναϊκού απ΄ την άλλη; Προφανώς όχι. Υπάρχει περίπτωση να ακουστούν έτσι; Προφανώς όχι, και πάντως όχι στο άμεσο μέλλον!

Απλώς ήθελα να παρατηρήσουμε, σκόπιμα σε μεγέθυνση, μια τάση, μια σχεδόν ανεπαίσθητη, μικρή αλλαγή, με κεφαλαιώδη ωστόσο, από μιαν άποψη, σημασία.

Αναφέρομαι σε μια ελαφρά σύγχυση ως προς την κλητική των ονομάτων σε- ος, που άλλοτε σχηματίζεται σε- ε και άλλοτε σε- ο: Νίκο αλλά Αλέξανδρε, Ευαγγελάτε και Ευαγγελάτο , αλλά μόνο Παναγιωτόπουλε. Και λέω ότι η μικρή αυτή αλλαγή, αν όντως βρισκόμαστε μπροστά σε αλλαγή, έχει από μιαν άποψη κεφαλαιώδη σημασία, γιατί μας δείχνει πολύ παραστατικά τον τρόπο με τον οποίο κινείται, εξελίσσεται, αλλάζει η γλώσσα, κάθε γλώσσα.

Είναι δηλαδή μια ευκαιρία να δούμε τη γλώσσα εν κινήσει, να δούμε πώς οι μικρές ή μεγάλες παρεκκλίσεις διαμορφώνουν σταδιακά μια καινούρια γλωσσική πραγματικότητα, η οποία, εντελώς χαρακτηριστικά στο προκείμενο, περνά μάλλον απαρατήρητη και δεν συνοδεύεται από τις γνωστές θρηνωδίες για «αλλοίωση» και «αφανισμό» της γλώσσας.

Ας δούμε τα πράγματα από την αρχή, ξεκαθαρίζοντας ότι αναφερόμαστε, σχεδόν αποκλειστικά για την ώρα, στα κύρια ονόματα, τα ονόματα προσώπων. Ο γνωστός κανόνας λέει ότι τα αρσενικά σε- ος: χρόνος, άγγελος κτλ., σχηματίζουν την κλητική σε- ε: χρόνε, άγγελε κτλ. Έτσι έχουμε και «καλημέρα, Άγγελε» ή «Αλέξανδρε» κτλ., ενώ από την άλλη έχουμε: «γεια σου, Νίκο», και όχι «Νίκε», «τι νέα, Σπύρο», και όχι «Σπύρε»! Όμως, λέμε και «Παύλο» και «Παύλε». Τι στο καλό λοιπόν συμβαίνει; Υπάρχουν κανόνες;

Εσείς επικοινωνείτε;

Όταν ήμουν νέος και θέλαμε να εκφράσουμε την κατάπληξή μας και την αποδοκιμασία μας για την παράλογη συμπεριφορά κάποιου ή για τα λεγόμενά του, του λέγαμε «Καλά, επικοινωνείς;» και κάποτε το συμπληρώναμε «Επικοινωνείς με τον εγκέφαλό σου;».

Η έκφραση πρέπει να χρησιμοποιείται ακόμα, βρίσκω μάλιστα στο slang.gr και την παραλλαγή «επικοινωνείς με τη μυαλοθήκη σου;» αλλά το άρθρο δεν θα ασχοληθεί περισσότερο με αυτήν -ο τίτλος, για άλλη μια φορά, είναι ελαφρώς παραπλανητικός ή έστω αμφίσημος, αφού αλλο είναι το θέμα του σημερινού άρθρου. Ασφαλώς δεν θέλω να σας προσβάλω, θέλω να σχολιάσουμε τη μεταβατική χρήση του ρήματος «επικοινωνώ», παίρνοντας αφορμή από σχετική συζήτηση που έγινε στην ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ.

Όταν λέω για μεταβατική χρήση του ρήματος «επικοινωνώ» με καταλαβαίνετε βέβαια, αλλά ας δούμε ένα παράδειγμα από πρόσφατο άρθρο εφημερίδας (δεβαζωλινκ διότι δεν έχει σημασία ποια είναι και είναι και ρυπαρή). Σε άρθρο λοιπόν που εξετάζει την ενδεχόμενη λήξη της συνεργασίας ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ,  αναφέρεται ότι έτσι ο ΣΥΡΙΖΑ θα μπορέσει «να έχει καθαρό δρόμο προκειμένου να επικοινωνήσει την κοινωνική ατζέντα που θα προωθήσει δυναμικά το επόμενο διάστημα».

Να επικοινωνήσει την κοινωνική του ατζέντα, λοιπόν. Το ρήμα χρησιμοποιείται ως μεταβατικό (επικοινωνώ κάτι, συχνά και δίπτωτο, π.χ. να επικοινωνήσουμε το μήνυμά μας στους πολίτες), ενώ σύμφωνα με τα παλαιότερα τουλάχιστον λεξικά είναι αμετάβατο (π.χ. επικοινωνώ με κάποιον).

Η μεταβατική αυτή χρήση του «επικοινωνώ», όμοια με την κάπως παλαιότερη μεταβατική χρήση του «διαρρέω» (κάποιος διέρρευσε τα πρακτικά της συνάντησης) ή του «λήγω» (να λήξουμε τώρα τη συζήτηση) είναι φαινόμενο των τελευταίων χρόνων (ή δεκαετιών) και φιγουράρει σε περίοπτη θέση στα λαθολόγια και στις επιστολές ανησυχούντων πολιτών σε εφημερίδες.

Ωστόσο, η γλώσσα αλλάζει και μια από τις τάσεις που παρατηρούνται στην ελληνική γλώσσα είναι τα αμετάβατα ρήματα να γίνονται και μεταβατικά. Όλοι λέμε «ανεβαίνω τον ανήφορο» ή «κατεβαίνω τη σκάλα» αλλά παλιότερα τα ρήματα αυτά ήταν αμετάβατα. Κι άλλα παραδείγματα μπορούμε να σκεφτούμε -σε σχετικά πρόσφατο άρθρο ο Γιάννης Χάρης επισημαίνει ότι το ρήμα «απαντώ» έγινε αθόρυβα, χωρίς αντιδράσεις, και μεταβατικό (απαντώ την ερώτηση) ενώ παλιότερα ήταν αποκλειστικά αμετάβατο (απαντώ στην ερώτηση).

Η Γωγού και το Μάστερ Σεφ

Το έχω ξαναγράψει, τηλεόραση ελάχιστα βλέπω, κι έτσι στην αρχή δεν μπορούσα να καταλάβω τι είδους μανία είχε πιάσει τους φίλους μου στο Φέισμπουκ να ρωτάνε αν είναι σωστή η γενική «της Γωγούς» ή να μέμφονται την ακλισιά του ονόματος «Τιμολέων» (π.χ. του Τιμολέων). Δεν καταλάβαινα γιατί τους απασχολούσαν ειδικά αυτά τα δύο ονόματα.

Ύστερα πληροφορήθηκα ότι υπάρχει εκπομπή ονόματι Μάστερ Σεφ -ή μάλλον να το λατινογράψω, Master Chef, μια και είμαι βέβαιος πως όσοι το γράφουν έτσι το προφέρουν με ένα παχύτατο σίγμα, σαν τη Ντόρα Μπακογιάννη όταν λέει τη λέξη chοκολάτα -δεν λέω για τον γέρο Καραμανλή για να μην προδώσω την ηλικία μου.

Αλλά πλατειάζω. Υπάρχει λοιπόν αυτη η εκπομπή, που δεν την έχω δει ποτέ αλλά υποθέτω πως είναι η μαγειρική παραλλαγή των παιχνιδιών «ανάδειξης ταλέντων», όπου συμμετέχουν η Γωγώ και ο Τιμολέων, που τα ονόματά τους κακοπαθαίνουν, του ενός επειδή μένει άκλιτο και της άλλης επειδή αρχαιοκλίνεται.

Το Σαββάτο που μας πέρασε, παρέθεσα την άποψη μιας φίλης που είδα στο Φέισμπουκ και που με βρισκει σύμφωνο, οπότε την επαναλαμβάνω:

«Της Γωγούς και του Τιμολέων» ακούω όλη την ώρα στο Μάστερ Σεφ και πραγματικά αναρωτιέμαι πώς γίνεται από το αρχαιόπληκτο «της Γωγούς» να πηγαίνουμε στο λανθασμένο γραμματικά ακόμη και σήμερα, τουλάχιστον με τους τυπικούς κανόνες, «του Τιμολέων». Και μάλλον καταλήγω στο εξής: ότι και τα δύο έχουν την ίδια ρίζα αρχαιοπληξίας. Τα ονόματα, καθότι δεν ακολουθούν τους γνωστούς μηχανισμούς κλίσης της νέας ελληνικής, είναι αδιαφανή. Έτσι, σε ένα περιβάλλον που κυριαρχεί το «εμπρός-πίσω» στη γλωσσική συζήτηση, που θεωρείται δηλαδή ότι το ομιλούν πρόσωπο κερδίζει πόντους αν μιλήσει αρχαιοπρεπώς (είναι αστείο ότι τα περισσότερα «αρχαιοπρεπή» είναι λανθασμένα), σε ένα περιβάλλον που προτιμά να λέει «της Σαπφούς» από «της Σαπφώς», «τα mails» από «τα μέιλ», τα «bars» από τα «μπαρ», γιατί να μην προτιμάει να λέει «της Γωγούς» και γιατί να μην προτιμάει να λέει «του Τιμολέων»; Ακούγονται τόσο όμορφα αρχαία και τα δύο.

Για την ακλισιά του Τιμολέοντα δεν έχω να πω πολλά. Πέρα από τον παράγοντα που επισήμανε η φίλη, ότι δηλαδή το «Τιμολέων» ακουγεται πολύ επίσημο και γκλαμουράτο,  ο άλλος παράγοντας που συμβάλλει στο να αφήνεται άκλιτο το όνομα είναι ότι δεν συμμορφώνεται με κάποιο συνηθισμένο κλιτικό υπόδειγμα όπως βλεπουμε και στην επισημοποιημένη πλέον ακλισία ανάλογων επωνύμων π.χ. του συγγραφέα Μάνου Κοντολέων. Βέβαια, το όνομα «Τιμολέων» μέχρι πρότινος θα έμενε θαμμένο στα επίσημα κατάστιχα, διότι μέχρι πρότινος κανένας λογικός άνθρωπος νέας ηλικίας δεν θα σκεφτόταν να αυτοαποκαλείται και να αυτοσυστήνεται έτσι -θα το έκανε Τίμος, κάτι που δεν εμπόδισε τον φιλο μου στο δημοτικό να γίνει καθηγητής πρώτα στο ΕΜΠ και μετά στη Μελβούρνη. Αλλά με το θέμα του εξοβελισμού των συντομευμένων μορφών θα ασχοληθούμε σε αλλο άρθρο.

Οπότε αφηνουμε ήσυχο τον… Τιμολέων και περναμε στη Γωγώ. Η γενική «της Γωγούς», που όπως ακούω δίνει και παίρνει στο Μάστερ Σεφ, μου θύμισε ένα από τα βιβλία που κληρονόμησα από τον παππού μου, ένα θεατρικό έργο του 19ου αιώνα, μια φάρσα του Άννινου, στο οποίο υπάρχει μια πολύ διασκεδαστική σκηνή ανάμεσα σε έναν δάσκαλο, που μιλάει καθαρεύουσα, και στην υπηρέτρια του σπιτιού, τη Μαριγώ. Η Μαριγώ έχει παρακαλέσει τον δάσκαλο να της κάνει μια εξυπηρέτηση, και ο δάσκαλος λέει:

– Ας ικανοποιήσω την επιθυμίαν της αγαπητής μου Μαριγούς

– Δεν με λένε Mαριγού, Μαριγώ με λένε, διορθώνει η κοπέλα.

– Ναι, καλή μου, αλλά κλίνεσαι!

– Και γιατί να κλείνομαι; Καμιά ασκημομούρα είμαι;

Πώς βέλαζε το αρχαιοελληνικό πρόβατο; (Γιάννης Χάρης)

Αναδημοσιεύω σήμερα ένα πρόσφατο άρθρο του φίλου Γιάννη Χάρη, που το δημοσίευσε το Σάββατο στην Εφημερίδα των Συντακτών και μετά το αναδημοσίευσε στο ιστολόγιό του, επειδή αφορά ένα θέμα που το συζητάμε ταχτικά στο ιστολόγιο αλλά για το οποίο δεν έχω γράψει ως τώρα ειδικό άρθρο -και δεν έχω γράψει επειδή δεν αισθάνομαι ότι κατέχω καλά το θέμα: την προφορά των αρχαίων ελληνικών.

Θα μπορούσα να περιμένω ως την επόμενη εβδομάδα, όπου ο Γιάννης θα δημοσιεύσει τη συνέχεια του άρθρου του, αλλά νομίζω ότι και έτσι αναπτύσσει πειστικά τα επιχειρήματά του. Επιπλέον, στο τέλος του άρθρου λέω και δυο δικά μου λόγια και προσθέτω κι ένα πολύ ενδιαφέρον λινκ.

Πώς βέλαζε το αρχαιοελληνικό πρόβατο;

Ὁ δ’ ἠλίθιος ὥσπερ πρόβατον βῆ βῆ λέγων βαδίζει! γράφει σε μια κωμωδία του ο Κρατίνος τον 5ο αιώνα π.Χ. Ώστε βη βη κάναν τα αρχαία πρόβατά μας; Και πού η αδιατάραχτη συνέχεια κτλ.;

Μην ταραζόμαστε. Μπέε μπέε κάναν κι εκείνα, σαν τα νεοελληνικά πρόβατά μας, αφού το β προφερόταν μπ, και το η σαν μακρό ε, δηλαδή εε.

Έτσι και η αρχαία αγελάδα, που τους παλιούς τους χρόνους μυκάται, κάνει δηλαδή μυ, και η αρχαία κατσίκα, που μηκάται, κάνει δηλαδή μη, δεν έκαναν ίδια και οι δυο τους [mi], αλλά μου η μία, και μέε η άλλη, σαν τις σημερινές, αφού το υ προφερόταν ου, και το η, όπως είπαμε ήδη, εε.

Τρίτο και αριστερό

Ο αριθμός τρία είναι συνδεδεμένος με αμέτρητες λαϊκές και θρησκευτικές δοξασίες και άλλους τόσους συμβολισμούς, έτσι που μήτε βιβλίο δεν θα έφτανε για να καλύψουμε το θέμα, πόσο μάλλον άρθρο, οπότε θα περιοριστούμε σήμερα σε ένα υποσύνολο: στην τρίτη προσπάθεια, στην τρίτη φορά.

Έχει κι αυτή τις δικές της δοξασίες, αφού γενικά πιστεύεται ότι η τρίτη επανάληψη ενός πράγματος είναι σημαδιακή, η καθοριστική, η «καλή».

Ο Νικόλαος Πολίτης, στις Παροιμίες του, ασχολείται με τη βυζαντινή παροιμία «έως το τρίτον και η αλήθεια» και σημειώνει ότι απηχεί τη δοξασία ότι μόνο με τριπλό έλεγχο μπορείς να είσαι βέβαιος ότι έφτασες στην αλήθεια. Αναφέρει επίσης φράσεις από παιδικά παιχνίδια όπως «τρεις κι η ζαβολιά» ή «κάθε τρίτη και καλή», που όμως τις αναλύει πιο διεξοδικά στο ανέκδοτο τμήμα του μνημειώδους έργου του, διότι το εθνικό αυτό αγκωνάρι έχει εκδοθεί μόνο κατά το 1/5 του το 1900 και από τότε μένει να σκονίζεται σε κάποια υπόγεια αφού το ελληνικό κράτος στις εποχές της πλαστής ευμάρειας προτιμούσε να σπαταλάει υπερπολλαπλάσια σε μίζες πράσινων και γαλάζιων παιδιών.

Υπάρχουν πάντως κι άλλες παρόμοιες φράσεις, όπως η πασίγνωστη «τρίτη και φαρμακερή», που τη λέμε την τρίτη φορά που κάνουμε μια προσπάθεια, αλλά και όταν, σε επιτραπέζια ή άλλα παιχνίδια, ο κάθε αντίπαλος έχει κερδίσει από μια παρτίδα (παιχνίδι, αγώνα κτλ.) και η τρίτη φορά θα κρίνει τον οριστικό νικητή. Στα κιτάπια μου βρίσκω και μερικές ακόμα παραλλαγές: τρεις κι αλήθεια (πολύ όμοια με τη βυζαντινή του Πολίτη), τρεις κι ο κάβαλος, τρεις κι η αγιά Τριάδα.

Επίσης, το τρίτο πλήγμα πιστεύεται ότι είναι το τελειωτικό, μια αντίληψη που υπάρχει από τα αρχαία, πρβλ. του Αισχύλου «τρίτην επενδίδωμι» (εννοώντας: τρίτη πληγή), στον Αγαμέμνονα.

Υπάρχει και η πρόληψη πως δεν κάνει να ανάβουν τσιγάρο τρεις από το ίδιο σπίρτο, διότι «ο τρίτος πεθαίνει». Η εξήγηση που συχνά δίνεται, είναι πως η δοξασία προέρχεται από τον στρατό και έχει ορθολογική βάση: όταν στα χαρακώματα ή στη γραμμή του μετώπου ανάψεις τσιγάρο, ο εχθρός με την πρώτη φωτιά αντιλαμβάνεται την παρουσία κάποιων, με τη δεύτερη σημαδεύει, και με την τρίτη πυροβολεί -τετέλεσται. Μπορεί να ισχύει αυτό, αλλά μπορεί να είναι απλώς πρόληψη συνδεδεμένη με τον αριθμό τρία και την τρίτη φορά.

Το αμπεμπαμπλόμ είναι αρχαίο! (σοβαρή υποψηφιότητα για το Βραβείο Πορτοκάλος)

Παρασκευή είναι, τελειώνει η εργάσιμη εβδομάδα, καλό είναι να τελειώσει με χαμόγελο. Πριν από αρκετόν καιρό, το ιστολόγιο είχε εισηγηθεί τη θέσπιση των βραβείων Πορτοκάλος, με τα οποία θα βραβεύονται οι πιο εξωφρενικές ελληνοβαρεμένες ετυμολογήσεις. Όπως καταλάβατε, ονομάζονται έτσι προς τιμήν του Γκας Πορτοκάλος, του αξιαγάπητου ήρωα της ταινίας «Γάμος αλά ελληνικά», ο οποίος υποστήριζε ότι όλες οι λέξεις όλων των γλωσσών έχουν ελληνική προέλευση. Για παράδειγμα, θα το θυμάστε, ετυμολογούσε το κιμονό από τον χειμώνα (διότι το φοράμε όταν κρυώνουμε).

Το φιλόδοξο σχέδιο των βραβείων Πορτοκάλος δεν υλοποιήθηκε δυστυχώς, μια και η κρίση μάς στέρησε τους σπόνσορες, και είναι κρίμα διότι κάθε τόσο εμφανίζονται πολύ αξιόλογα δείγματα ελληναράδικης «επιστήμης», ένα από τα οποία θα σας παρουσιάσω σήμερα. Βέβαια, για να μη διαμαρτύρεται ο Καίσαρας, πρέπει να πω ότι δεν το ψάρεψα εγώ: ο φίλος Γιάννης Χάρης μού το έστειλε, και μου θύμισε ταυτόχρονα δυο ακόμα δείγματα ελληνοβαρεμένης ετυμολογίας (και τα δυο δικά του αλιεύματα) που θα τα αναφέρω έτσι σαν ορεκτικό.

Το πρώτο, που είχε γραφτεί σε έντυπο, αλλά το βλέπω και σε διαδικτυακό φόρουμ, είναι ότι η φράση «κου-πε-πε» που λέμε στα βρέφη είναι επιβίωση του αρχαίου «κούπα, ω παι!» που τάχαμου έλεγαν οι μανάδες στην αρχαιότητα στα βλαστάρια τους, δείχνοντάς τους την κούπα με το γάλα. (Η κούπα βέβαια είναι λατινικό δάνειο, αλλά αυτά τα προσπερνάμε αγέρωχα).

Το δεύτερο, ίσως του Κ. Πλεύρη, είναι ότι τάχα η λέξη «πούστης» (τουρκικής ετυμολογίας) ετυμολογείται από την αρχαία φράση «πού στη;» με την οποία οι αρχαίοι αστυφύλακες ρωτούσαν πού είναι ο ομοφυλόφιλος για να τον συλλάβουν!! Αλλά αυτές οι προσπάθειες, όσο κι αν είναι ευρηματικές, ωχριούν πιστεύω μπροστά στην καταπληκτική ετυμολογία του «αμπεμπαμπλόμ», που θα σας αποκαλύψω τώρα, αν δεν την έχετε κιόλας δει, διότι κυκλοφορεί ευρέως και αναπαράγεται ανεξέταστα από ελληνοκεντρικά ιστολόγια και μπορεί κάποιος να σας την έστειλε με ηλεμήνυμα.

Ετεροχρονισμένα μεζεδάκια

Ετεροχρονισμένα διότι, όπως είπαμε και χτες, το Σάββατο που είναι η συνήθης μέρα που σερβίρονται τα μεζεδάκια έτυχε να είναι και πρώτη του μηνός, η μέρα του Μηνολογίου, και κάποιος έπρεπε να υποχωρήσει. Οπότε, μετατέθηκαν κατά μία ημέρα τα μεζεδάκια (και ματαιώθηκε το λογοτεχνικό θέμα της Κυριακής) και με την ευκαιρία μάζεψα κι ένα ακόμα.

Το φρέσκο μεζεδάκι, που μόλις μάζεψα, προέκυψε από τη χτεσινή (αιφνιδιαστική χαρακτηρίστηκε) επίσκεψη του πρωθυπουργού και του υπουργού κ. Δένδια στο κέντρο της Αθήνας. Σύμφωνα με το ρεπορτάζ της εφημερίδας, ο κ. Δένδιας δήλωσε μετριόφρονα: «Υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορεί να γίνουν ακόμη. Θα πάρει καιρό. Αλλά υπάρχει και μια δραματική βελτίωση την οποία είδατε κι εσείς. Ο κόσμος τα αναγνωρίζει».

Δραματική βελτίωση; Αυτό στα ελληνικά είναι οξύμωρο, σαν τον γιγαντόσωμο νάνο. Η λέξη δραματικός, σύμφωνα με το λεξικό ΛΚΝ, σημαίνει κάτι πολύ δυσάρεστο που συγκλονίζει ή πολύ κρίσιμο, που δημιουργεί μεγάλη ένταση· λέτε ο κ. Δένδιας να κάνει υπόγεια κριτική στο έργο της κυβέρνησης -και στο δικό του το έργο; Δεν φαντάζομαι -απλώς, μεταφέρει στα ελληνικά το αγγλικό dramatic improvement. Πρόκειται για μιαν ακόμα περίπτωση «ετερογονίας» (έτσι το είχε πει ο Θ. Τάσιος), με ελληνογενή αγγλική λέξη που έχει όμως πάρει διαφορετική σημασία από την υποτιθέμενη πανομοιότυπη αντίστοιχη ελληνική. Κι όπως το empathy δεν μεταφράζεται «εμπάθεια» (αλλά περίπου το αντίθετο) και ο sycophant δεν είναι ο συκοφάντης αλλά ο κόλακας (ο κατάλογος θα μπορούσε να συνεχιστεί για πολύ ακόμα), έτσι και το dramatic στην προκειμένη περίπτωση δεν μεταφράζεται «δραματικός», αλλά «εντυπωσιακός». Βέβαια, ο κ. υπουργός δεν μετέφραζε από τα αγγλικά.

Τα δήθεν μακρά φωνήεντα, ο Σαββόπουλος και η έρευνα του κ…

Το ιστολόγιο, όπως θα ξέρουν οι ταχτικοί αναγνώστες, δεν πολυσυμπαθεί τις αθυρόστομες εκφράσεις· ο σημερινός τίτλος, με μιαν αισχρολογία έστω και αποσιωπημένη, ας θεωρηθεί εξαίρεση. Πάντως, δοκίμασα και άλλους τίτλους και τους απέρριψα· σε κάποια παραλλαγή, είχα στον τίτλο τη Χρυσή Αυγή, που ασφαλώς η αναφορά της είναι πολύ χειρότερη προσβολή της κοσμιότητας και της δημοκρατίας. Το πώς συνδέονται ο Σαββόπουλος και η έρευνα του κώλου (και επικουρικά η Χρυσή Αυγή) με τα μακρά φωνήεντα, είναι το σημερινό μας θέμα, που μπορούμε να το δούμε σαν ένα παρακλάδι της Φωνηεντιάδας, δηλαδή της σκοταδιστικής επίθεσης στη νέα Γραμματική και γενικότερα στις γλωσσικές μεταρρυθμίσεις από το 1976 και μετά που δρομολογήθηκε με αφορμή το καθόλου αθώο άρθρο της δασκάλας από τη Ραφήνα.

Η νέα γραμματική κατηγορήθηκε ότι θέλει να καταργήσει τα γράμματα η και ω, που είναι βέβαια άθλιο ψέμα -απλώς η γραμματική επαναλαμβάνει κάτι που όλες οι προηγούμενες γραμματικές εδώ και δεκαετίες έλεγαν, ότι τα φωνήεντα (οι φωνηεντικοί φθόγγοι δηλαδή) της ελληνικής γλώσσας είναι πέντε: α, ε, ι, ο, ου ή, σωστότερα, [a], [e], [i], [o]. [u]. Αλλά αυτά τα έχουμε ξαναπεί.

Στη σημερινή ελληνική γλώσσα, όπως ξέρει κι ένα παιδί της πρώτης δημοτικού, έχουμε πολλούς τρόπους για να αποδώσουμε τον φθόγγο [ι] ή [i] με το διεθνές φωνητικό αλφάβητο: Τα γράμματα (και συνδυασμοί γραμμάτων) ι, η, υ, ει, οι, υι όλα προφέρονται με τον ίδιο τρόπο. Ολοφάνερα, οι αρχαίοι δεν τα πρόφεραν έτσι και δεν μπορεί στα διάφορα ιοίην, ιείην, οι υιοί, ποιοίη, ρυοίη που αφθονούν στα αρχαία ελληνικά η προφορά να ήταν η σημερινή. Όπως γράφει ο Ελισσαίος Γιανίδης, από τον οποίο ξεσήκωσα και τα παραδείγματα, «θα ήταν σωστή ασέβεια στην ανώτερη καλαισθησία των ανθρώπων εκείνων, να υποθέσουμε πως μπορούσαν να συνεννοούνται μεταξύ τους λέγοντας ιίι, ιίι, ιίι, και με την απαίτηση πως αυτό το νιαούρισμα έχει δυο και τρεις διαφορετικές έννοιες».

Πράγματι, οι αρχαίοι Έλληνες είχαν μακρά και βραχέα φωνήεντα, δηλαδή κάποιες συλλαβές τους διαρκούσαν περισσότερο από κάποιες άλλες· πρόκειται για τη λεγόμενη προσωδιακή διάκριση. Αυτό δεν υπάρχει στα νέα ελληνικά ή στα ισπανικά, που έχουν μόνο πέντε φωνηεντικούς φθόγγους, υπάρχει όμως στα αγγλικά, τα γαλλικά ή τα γερμανικά -και είναι και μόνιμος παράγοντας που μας δυσκολεύει όταν μαθαίνουμε ξένες γλώσσες. (Πάντως, το σύστημα των πέντε φωνηέντων δεν είναι σπάνιο: το 30% των γλωσσών του κόσμου που έχουν μελετηθεί έχουν πέντε φωνήεντα μόνο).

Η Αργυρού κλινόταν υπέροχα

Σε ένα από τα βιβλία που κληρονόμησα από τον παππού μου, ένα θεατρικό έργο του 19ου αιώνα, μια φάρσα του Άννινου, υπάρχει μια πολύ διασκεδαστική σκηνή ανάμεσα σε έναν δάσκαλο, που μιλάει καθαρεύουσα, και στην υπηρέτρια του σπιτιού, τη Μαριγώ. Η Μαριγώ έχει παρακαλέσει τον δάσκαλο να της κάνει μια εξυπηρέτηση, και ο δάσκαλος λέει:

– Ας ικανοποιήσω την επιθυμίαν της αγαπητής μου Μαριγούς

– Δεν με λένε Mαριγού, Μαριγώ με λένε, διορθώνει η κοπέλα.

– Ναι, καλή μου, αλλά κλίνεσαι!

– Και γιατί να κλείνομαι; Καμιά ασκημομούρα είμαι;

Ο Άννινος παίζει με τις διαφορές δημοτικής και καθαρεύουσας· βάζει τον δάσκαλο να κλίνει αρχαιότροπα το λαϊκό όνομα της Μαριγώς, και βέβαια η κοπέλα, που αγνοεί το κλιτικό υπόδειγμα, υποθέτει ότι η ονομαστική είναι «Μαριγού» (όπως: η αλεπού της αλεπούς) και διαμαρτύρεται. Κι επειδή αγνοεί επίσης το ρήμα «κλίνομαι», νόμισε ότι της είπαν ότι «κλείνεται» μέσα στο σπίτι -αλλά δεν έχει λόγο να κλείνεται, κοπέλα σαν τα κρύα τα νερά! Το κοινό γελάει με την αφέλεια της κοπέλας αλλά και με τη γλωσσική στενοκεφαλιά του δασκάλου. Αυτά, περί το 1890.

Καμιά εικοσαριά χρόνια αργότερα, στο βιβλίο του «Γλώσσα και ζωή», ο πρωτοπόρος δημοτικιστής Ελισαίος Γιανίδης, έκανε ένα ενδιαφέρον πείραμα: πήρε λόγιες λέξεις και τις προσάρμοσε στο τυπικό της δημοτικής, και από την άλλη πήρε λαϊκές λέξεις και τις προσάρμοσε στο τυπικό της καθαρεύουσας. Στην πρώτη περίπτωση η προσαρμογή ήταν εντελώς ή σχεδόν αβίαστη, στην άλλη περίπτωση τραγελαφική. Τον πίνακα αυτόν του Γιανίδη θα τον παρουσιάσω κάποτε, αλλά προς το παρόν θα δώσω μια γεύση. Για παράδειγμα, πήρε ο Γιανίδης τις λόγιες λέξεις «δικαστής, εφέτης», εφάρμοσε τις (σήμερα καθιερωμένες, αλλά τότε ακόμα καινοτομικές) δημοτικιστικές καταλήξεις: του δικαστή, του εφέτη. Φυσιολογικό. Έπειτα, πήρε τις λαϊκές λέξεις «περιβολάρης, μανάβης» και τους εφάρμοσε καθαρευουσιάνικες καταλήξεις: του περιβολάρου, του μανάβου. Κωμικό! Παρόμοια, πήρε τα αρχαία θηλυκά Ερατώ, Κλειώ, έφτιαξε τη δημοτικότροπη γενική: της Ερατώς, της Κλειώς, καμιά δυσκολία. Πήρε μετά τα λαϊκά Φωφώ, Μαριγώ, τα προσάρμοσε στο τυπικό της καθαρεύουσας: της Φωφούς, της Μαριγούς -και γέλασε και το παρδαλό κατσίκι.

Οι ασκοί του εώλου

Έχω πολλές φορές υποσχεθεί να γράψω για τη λέξη «έωλος» και την (μάλλον ανύπαρκτη) λέξη «αίολος» που λανσάρισε το λεξικό Μπαμπινιώτη, επιμένοντας μάλιστα ότι είναι λάθος να λέμε «έωλος = αστήρικτος, αβάσιμος», αλλά όλο το ανέβαλλα. Τις προάλλες, ένας φίλος μού έστειλε ηλεμήνυμα στο οποίο μου ζητούσε τη γνώμη μου και του έστειλα το σχετικό κεφάλαιο από το βιβλίο μου «Γλώσσα μετ’ εμποδίων». Στο μεταξύ, χτες ο Γιάννης Χάρης παρουσίασε στο ιστολόγιό του ένα πρόσφατο άρθρο του Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου από τη Νέα Εστία, για το ίδιο ακριβώς θέμα και, σε μεγάλο βαθμό, με παρεμφερή επιχειρήματα. Ο Γ. Χάρης κάνει λόγο και για όσα έχω γράψει στο βιβλίο, και επειδή το βιβλίο έχει εξαντληθεί και το συγκεκριμένο κεφάλαιο δεν υπάρχει ονλάιν, σκέφτηκα να αναδημοσιεύσω εδώ το παλιό μου άρθρο, ώστε να υπάρχει κι αυτό, ιδίως επειδή το άρθρο του Τριανταφυλλόπουλου είναι σε σκαναρισμένες εικόνες και δεν γκουγκλίζεται. Να πούμε επίσης ότι για το ίδιο θέμα έχουν γράψει ο Γιάννης Χάρης καθώς και ο Τιπούκειτος.

Στο τέλος του κεφαλαίου από το βιβλίο μου έχω κολλήσει ένα μεταγενέστερο άρθρο μου για το ίδιο θέμα, έστω και αν αυτό υπάρχει και αυτοτελώς ονλάιν. Επιγραμματικά, υποστηρίζω ότι α) η λέξη «έωλος» δεν σημαίνει *μόνο* μπαγιάτικος, όπως διατείνεται το λεξικό Μπαμπινιώτη και οι μπαμπινιωτιστές, αλλά ότι εδώ και καμιά εικοσαριά αιώνες έχει πάρει επίσης τη σημασία «αστήρικτος, αβάσιμος» και ότι με αυτή τη σημασία τη βρίσκουμε σε κείμενα δοκιμότατων συγγραφέων. β) η λέξη «αίολος», την οποία θεωρεί σωστή το λεξικό Μπαμπινιώτη δεν είναι αρχαία (η αρχαία λέξη είναι «αιόλος») και είναι αμφίβολο αν υπάρχει σε κείμενο παλαιότερο του λεξικού Μπαμπινιώτη.

Το παλιό μου άρθρο:

Η επιστολή στα Νέα για τον Γιάννη Χάρη και οι εξελίξεις στον ΔΟΛ

Πριν από δύο εβδομάδες είχα δημοσιεύσει μια επιστολή διαμαρτυρίας προς την εφημερίδα Τα Νέα για τη διακοπή της συνεργασίας με τον Γιάννη Η. Χάρη και είχα ζητήσει από τους φίλους του ιστολογίου να την υπογράψουν, αν θέλουν. Υπήρξε σημαντική ανταπόκριση και πράγματι στις 20 Σεπτεμβρίου έστειλα την επιστολή με 135 υπογραφές.

Από τότε έχουν περάσει 12 μέρες, χωρίς να υπάρξει αντίδραση της διεύθυνσης της εφημερίδας. Περίμενα ως χτες, το Σάββατο, που είναι η μέρα που δημοσιευόταν η συνεργασία του Γιάννη Χάρη, μήπως υπάρξει κάποια απάντηση -μάταια όμως. Είχαμε όμως δραματικές εξελίξεις, μια και η διεύθυνση του ΔΟΛ ξεκίνησε μαζικές απολύσεις, κυρίως στα Νέα αλλά και στο Βήμα  (δείτε και το ιστολόγιο του εκπροσώπου των συντακτών του Βήματος στην ΕΣΗΕΑ, καθώς και μια καταγγελία του σκιτσογράφου Τάσου Αναστασίου για λογοκρισία της δουλειάς του).