Καλαμάρι χωρίς χαρτί

Την περασμένη εβδομάδα είχαμε άρθρο για τα καβούρια. Σήμερα συνεχίζουμε θαλασσινά, με άλλα θαλασσινά, κι έτσι θ’ αφιερωσουμε το σημερινό μας άρθρο στα καλαμάρια. Θα επαναλάβουμε έτσι μερικά πράγματα που είχαμε πει σε παλιότερο άρθρο αφιερωμένο σε όλα τα «φρούτα της θάλασσας«, αλλά εδώ θα τα αναπτύξουμε πολύ εκτενέστερα.

Το καλαμάρι είναι κεφαλόποδο, δεκάποδο, που η επιστημονική του ονομασία είναι Loligo vulgaris. Υπάρχουν γιγαντιαία καλαμάρια που ξεπερνάνε τα 10 μέτρα, στην Ιαπωνία και αλλού, αλλά στα μέρη τα δικά μας είναι σαφώς πιο ματζόβολα. Το μυθικό Κράκεν θα μπορούσε να είναι κάποιο γιγάντιο καλαμάρι. Υπάρχουν και τα θράψαλα, που είναι πιο μεγάλα και θέλουν κατάψυξη για να μαλακώσει η σάρκα τους (ή όχι;).

Το καλαμάρι ή καλαμαράκι το τρώμε βεβαίως, αλλά υπάρχει και το άλλο το καλαμάρι, ή έστω υπήρχε μέχρι σχετικά πρόσφατα, εννοώ το μελανοδοχείο. Δεν θέλω να δείξω τα χρόνια μου, αλλά όταν ήμουν μαθητής δημοτικού, επί δικτατορίας, στην εκπαίδευση είχε επανέλθει, σε ένδειξη εκσυγχρονισμού ίσως, η πένα και το μελανοδοχείο. Όχι μόνο η καλλιγραφία, αλλά και η καθημερινή Αντιγραφή γίνονταν με καλαμάρι και πένα -κι εγώ, εξαρχής κακογράφος και απρόσεχτος, έκανα τις πιο εντυπωσιακές μουτζούρες της καριέρας μου.

Βέβαια, τα σημερινά παιδιά έχουν γλιτώσει από αυτό το καλαμάρι αν και, όσα παιδιά τουλάχιστον λένε τα κάλαντα, μνημονεύουν κάθε παραμονή Πρωτοχρονιάς το χαρτί και το καλαμάρι που κρατάει εκείνο το παλικάρι ο Δεσκεμές.

Επειδή τα δυο καλαμάρια ετυμολογικώς συνδέονται, εδώ θα μιλήσουμε και για τα δύο. Αν σας πω ότι η αρχή της λέξης «καλαμάρι» είναι το καλάμι, δεν θα το αποκλείσετε αφού η ηχητική ομοιότητα είναι πρόδηλη, αλλά θα παραξενευτείτε -τι σχέση έχει το ένα με το άλλο; Η ιστορία είναι ενδιαφέρουσα.

Οι αρχαίοι το καλαμάρι το λέγανε «τευθίς», θηλυκό. Υπήρχε και το υποκοριστικό, το τευθίδιον, αλλά και το τεύθος, μεγαλύτερο. Αυτά για το ζώο. Στο μεταξύ, η λέξη «καλαμος» στα αρχαία σήμαινε, πέρα από το καλάμι, και τη γραφίδα -το λέμε ακόμα και σήμερα για κάποιον  ότι είναι, ξερωγώ, «δεινός χειριστής του καλάμου».

Advertisement

Όλα όσα θέλατε να μάθετε για τα αγγούρια, ξανά

Δεν προλάβαινα να γράψω καινούργιο άρθρο, οπότε κατέφυγα στη δοκιμασμένη μέθοδο της επανάληψης ενός παλιότερου. Πόσο παλιότερου; Πολύ. Δημοσιεύτηκε στο ιστολόγιο πριν από 11 χρόνια (παρά 4 μέρες), στις 16 Μαρτίου 2010 -ένα μήνα πριν από το διάγγελμα ΓΑΠ από το Καστελόριζο, παναπεί πριν από αιώνες. Οπότε, πολλοί δεν θα το έχετε διαβάσει -κι άλλοι δεν θα το θυμάστε. Μήτε εγώ το καλοθυμόμουν.

Οπότε το άρθρο ΔΕΝ είναι επίκαιρο. Δεν γράφτηκε για να συμβουλεψει την κυβέρνηση τι να κάνει μπροστά στις συνδυασμένες δυσκολίες της πανδημίας που παίρνει τα πάνω και της οικονομίας που καταβαραθρώνεται. Άλλωστε δεν έχει ανάγκη από συμβουλές η κυβέρνηση διότι έχει βρει την πανάκεια: αστυνομικοί κι άλλοι αστυνομικοί και πάλι αστυνομικοί -και ξύλο, ξύλο, ξύλο.

Ο τίτλος του άρθρου είναι βέβαια υπερβολικός. Δεν φιλοδοξώ να γράψω όλα όσα θέλετε να μάθετε για τα αγγούρια και δεν τολμούσατε ποτέ να ρωτήσετε, γιατί δεν τα ξέρω ούτε εγώ. Μερικά γλωσσικά -ετυμολογικά και φρασεολογικά θα δούμε –του αγγουριού.

Το αγγούρι είναι καρπός που εμφανίστηκε στην Ινδία. Στα αρχαία ελληνικά λεγόταν σικυός ή σίκυος, αλλά τη λέξη αυτή τη χρησιμοποιούσαν επίσης για τα κολοκύθια, που άλλωστε είναι φυτό της ίδιας οικογένειας· από εκεί πήρε το όνομά της και η Σικυών, το σημερινό Κιάτο (περίπου), αλλά δεν ξέρουμε αν ήταν τόπος παραγωγής αγγουριών ή κολοκυθιών. Στα λατινικά λέγεται cucumis, και το επιστημονικό όνομα του αγγουριού είναι cucumis sativus. Η ελληνική λέξη πιθανώς είναι δάνειο, ίσως από κάποια ανατολίτικη γλώσσα, ενώ ο Ησύχιος έχει μια γλώσσα «κύκυον· τον σικυόν», αρκετή για να μας βάλει σε υποψίες μήπως η λατινική είναι δάνειο από την ελληνική ή και το αντίστροφο.

Εμείς όμως σήμερα, το λέμε αγγούρι. Και όχι μόνο σήμερα, αλλά αρκετά παλιά, ήδη από την ύστερη αρχαιότητα· το βρίσκω στον ψευδο-Ιπποκράτη, που δεν τον χρονολογεί το TLG, αλλά περίπου τότε πρέπει να χρονολογείται: οἱ δὲ σίκυοι ἤγουν τὰ ἀγγούρια τὰ ἥμερα διουρητικά εἰσι. Έτσι που το γράφει, συμπεραίνουμε ότι τα αγγούρια ήταν, από τότε, η λαϊκή λέξη.

Κατά το ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη, είναι δάνειο από το αραβικό agur, που συνέπεσε φωνητικά με το μεσαιωνικό άγγουρος (= άγουρος). Στο γενικό λεξικό του Μπαμπινιώτη θα βρείτε ότι δίνεται σαν ετυμολογία η προέλευση από το άγγουρος και «κατ’ άλλη άποψη προέρχεται από το αραβικό agur». Προφανώς χρειάζεται να συντονιστούν τα δύο λεξικά. Στο ΛΚΝ, ο Πετρούνιας δίνει την αραβική ετυμολογία. Θα μπορούσε όμως να είναι και δάνειο από τα πέρσικα (angarah).

Στα γαλλικά το αγγούρι το λένε concombre, στα αγγλικά cucumber, στα ισπανικά cogombro, όλες αυτές οι λέξεις προέρχονται προφανώς από το λατινικό cucumis. Στα γερμανικά όμως το αγγούρι είναι gurke, το οποίο, θα αισθανθείτε περήφανοι αν το μάθετε, έχει ελληνική αρχή. Όμως δεν πήγε απευθείας η ελληνική λέξη στη γερμανική γλώσσα, αλλά… μέσω Πολωνίας. Δηλαδή, το βυζαντινό αγγούριν πέρασε σε ορισμένες σλάβικες γλώσσες (ogurec στα ρώσικα, okurka στα τσέχικα, ogórek στα πολωνικά) και από εκεί στα γερμανικά. Η γερμανική λέξη περνάει και στα ολλανδικά, και στα αγγλικά όπου gherkin λέγεται όχι το κανονικό αγγούρι (αυτό, είπαμε, είναι cucumber), αλλά το μικρό το αγγουράκι που το κάνουμε τουρσί.

Τα ντόμινα του κυρίου

Προχτές, στη συζήτηση για τον προϋπολογισμό στη Βουλή, ειπώθηκε ότι αν η Ελλάδα χρεοκοπήσει, τότε υπάρχει φόβος να καταρρεύσει ολόκληρη η Ευρωζώνη, εξαιτίας του «φαινομένου του ντόμινου» (κατά πάσα πιθανότητα είπαν «του ντόμινο», αλλά οι ίδιοι λένε και «του τσίρκο» και σε λίγο θα πούνε και «του πιάνο», εγώ τις ελληνικές λέξεις τις κλίνω). Δεδομένου όμως ότι αυτό ειπώθηκε πριν από την ψηφοφορία και στη συνέχεια εγκρίναμε τον προϋπολογισμό, κάθε κίνδυνος χρεοκοπίας έχει εκλείψει, οπότε το θέμα αποκτά ακαδημαϊκό πλέον ενδιαφέρον, κι έτσι μπορώ κι εγώ με ήσυχη τη συνείδηση να λεξιλογήσω γι’ αυτή την πολύ ενδιαφέρουσα λέξη και έκφραση. Αν και τελικά, όχι με εντελώς ήσυχη τη συνείδηση. Διότι μπορεί μεν η χώρα να έχει σωθεί, αλλά, ενώ ξεκινούσα να γράφω το άρθρο μου, διαπίστωσα ότι για το ίδιο θέμα έχει ήδη γράψει ένα θαυμάσιο σημείωμα ο φίλος Νίκος Λίγγρης στη Λεξιλογία -σκέφτηκα προς στιγμή να γράψω για άλλο πράγμα, έπειτα όμως λυπήθηκα την προεργασία που είχα κάνει, οπότε μένω στο ντόμινο και το φαινόμενό του. Ή μάλλον στα ντόμινα, διότι είναι πολλά.

Για τον πιο πολύ κόσμο, ντόμινο είναι εκείνο το παιχνίδι, κινέζικης μάλλον καταγωγής, που παίζεται με 28 πλακίδια, κοκάλινα ή από φίλντισι, που το καθένα χωρίζεται σε δυο μισά, και στο κάθε μισό έχει επάνω από καμία έως έξι κουκίδες όπως οι όψεις του ζαριού (βέβαια, το ζάρι δεν έχει όψη με μηδέν κουκίδες). Πώς ακριβώς παίζεται το ντόμινο δεν καλοθυμάμαι, πάντως βάζεις τα πλακίδια έτσι που να εφάπτονται οι άκρες που έχουν επάνω τον ίδιο αριθμό κουκίδων, όπως στην εικόνα αριστερά. Έτσι κι αλλιώς πρόκειται για μάλλον βαρετό παιχνίδι, η λέξη όμως έχει συναρπαστική ιστορία, ετυμολογία και φρασεολογία.

Μπιρ και όχι μπιτ

Διάβαζα τις προάλλες ένα άρθρο για τις ιδιωτικοποιήσεις των αεροδρομίων, και βρήκα εκεί τη φράση «υπάρχει σχέδιο να δοθούν τα αεροδρόμια μπιτ παρά», που μου δίνει την αφορμή για το σημερινό αρθράκι. Διότι, μπιρ και όχι μπιτ.

Δεν είναι βέβαια υποχρεωμένος να ξέρει κανείς τούρκικα, αλλά αν είναι να χρησιμοποιεί τουρκικές εκφράσεις καλύτερα να τις χρησιμοποιεί σωστά. Θέλω να πω, η σωστή έκφραση στα τούρκικα είναι «μπιρ παρά», και σημαίνει «έναν παρά», αφού το μπιρ (bir) είναι ο αριθμός ένα στα τούρκικα.

Μπιρ παρά θα πει λοιπόν «έναν παρά», και ο παράς ήταν ευτελές νόμισμα, το πιο μικρό που υπήρχε στην οθωμανική εποχή (η λίρα είχε 100 γρόσια και το γρόσι είχε 40 παράδες) επομένως αν πουλήσεις κάτι έναν παρά το δίνεις σχεδόν τζάμπα, μισοτιμής, κοψοχρονιά, το σκοτώνεις, το δίνεις πάμφθηνα, χάρισμα, όσο-όσο, το βγάζεις στο σφυρί, το δίνεις αντί πινακίου φακής (όλες αυτές τις εκφράσεις και μερικές ακόμα, και μαζί την προβληματική ετυμολογία της λέξης κοψοχρονιά, μπορείτε να τις βρείτε σε ένα παλιότερο άρθρο που το είχα γράψει για να βοηθήσω το εθνοσωτήριο έργο των αποκρατικοποιήσεων).

Μετά από την αγρύπνια και πριν το χάραμα

Η φράση του τίτλου δεν κρύβει κάποιο μήνυμα, είναι απλή συγκόλληση από δυο άλλες φράσεις, παρμένες από δυο στίχους: έναν πολύ γνωστό στίχο τραγουδιού κι έναν μάλλον άγνωστο στίχο ποιήματος. Ο πολύ γνωστός στίχος, φυσικά, είναι το «Πριν το χάραμα», τίτλος και αρχικός στίχος του ρεμπέτικου τραγουδιού του Γιάννη Παπαϊωάννου: Πριν το χάραμα μονάχος εξεκίνησα… Ο μάλλον άγνωστος στίχος ανήκει σ’ ένα νεανικό ποίημα του Κώστα Βάρναλη, με τίτλο «Πώς εθρήνησαν για τη Σαπφώ τα κορίτσια της όταν αγάπησε τον Αλκαίο», γραμμένο το 1911, που αρχίζει ως εξής: «Ω! ας κάτσουμε στον ήλιο αγαπημένες / μετά από την αγρύπνια! κι ας χυθούνε/ τα ψιλά μαλλιά μας στα γυμνά μέσα / τα γόνατά μας».

Θα μου πείτε, ποιος είναι ο λόγος αυτής της κοπτοραπτικής -για να σας καθησυχάσω, δεν σκέφτομαι να καλλιεργήσω το είδος, δηλαδή να φτιάχνω  στίχους συγκολλώντας ημιστίχια από γνωστά τραγούδια και ποιήματα, αν και θα είχε γούστο σαν στιχουργική άσκηση. Όχι όμως, ο υβριδικός στίχος του τίτλου έχει άλλο λόγον ύπαρξης· συγκεκριμένα, και τα δυο σκέλη του τίτλου θεωρούνται λάθος και τα περισσότερα εγχειρίδια που δίνουν συμβουλές για τη σωστή χρήση της γλώσσας συνιστούν να αποφεύγονται. Δηλαδή, θεωρείται λάθος να συντάσσουμε το πριν χωρίς την πρόθεση «από», πρέπει να λέμε «πριν από»· αλλά για το μετά ισχύει το αντίστροφο: η σύνταξη «μετά από» θεωρείται λαθεμένη και προτιμάται το απλό «μετά». Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ένας διπλός κανόνας, που θα τον βαφτίσω «πριν από, μετά χωρίς από». Αν ακολουθήσουμε αυτό τον κανόνα, ο διορθωμένος τίτλος μας γίνεται: Μετά την αγρύπνια και πριν από το χάραμα.