Βιβλία για τις γιορτές βέβαια!

Ο Δεκέμβρης είναι μήνας με πολλές γιορτές και συνδέεται με πολλές παραδόσεις. Έχει και το ιστολόγιο δημιουργήσει τις παραδόσεις του, που μερικές από αυτές είναι δεκεμβριάτικες -την Παρασκευή, ας πούμε, ξεκίνησε η διαδικασία για την ανάδειξη της λέξης της χρονιάς -μπορείτε να προτείνετε υποψήφιες λέξεις αν δεν το έχετε ήδη κάνει. Περιθώριο έχετε έως αύριο.

Με το σημερινό άρθρο τηρούμε μιαν άλλη παράδοση του ιστολογίου: να δημοσιεύουμε  λίγο πριν από τις γιορτές ένα βιβλιοφιλικό άρθρο, ακριβώς για να ανταλλάσσουμε προτάσεις αγοράς βιβλίων, είτε για ιδία κατανάλωση είτε για δώρα. Το περυσινό αντίστοιχο άρθρο, με προτάσεις για βιβλία-δώρα το βρίσκετε εδώ, ενώ το προπέρσινο υπάρχει εδώ. Αν θέλετε τις προτάσεις του 2019 θα τις βρείτε εδώ. Αν πάλι θέλετε να δείτε τις προτάσεις του 2018 πηγαίνετε εδώ, ενώ εδώ μπορείτε να βρείτε το άρθρο του 2017. Το άρθρο του 2016 βρίσκεται εδώ, ενώ το  αντίστοιχο άρθρο του 2015 θα το βρείτε εδώ. Υπάρχει βέβαια και το αντίστοιχο άρθρο του 2014. Τέλος, μπορείτε να βρείτε εδώ το αντίστοιχο άρθρο του 2013. (Να σημειώσω ότι βιβλιοπροτάσεις κάνουμε και το καλοκαίρι).

Πρακτικά, μπορείτε να προτείνετε όποιο βιβλίο θέλετε, αλλά θα σας συνιστούσα να αναφέρετε κυρίως βιβλία που εκδόθηκαν τα τελευταία 2-3 χρόνια και ακόμα καλύτερα μέσα στο 2022. Να διευκρινίσω ότι ζητάω η έκδοση να είναι πρόσφατη, όχι η συγγραφή του βιβλίου. Και φυσικά περιλαμβάνονται και επανεκδόσεις βιβλίων που ήταν εξαντλημένα.

Η φετινή χρονιά, σε ότι αφορά τη βιβλιοπαραγωγή, χαρακτηρίστηκε από το τέλος των πανδημικών περιορισμών, κάτι που τονώνει μεν την κίνηση αλλά και λειτουργεί ανασταλτικά στο διάβασμα βιβλίων. Επίσης, καταλάγιασε η έκδοση βιβλίων για το 1821, αφού πέρασε η επέτειος. Να θυμίσω βέβαια ότι βιβλιοφιλικό άρθρο είχαμε και τον Ιούλιο, οπότε δεν θα επαναλάβω εδώ τις προτάσεις εκείνες, αλλά μπορείτε να του ρίξετε μια ματιά.

Πριν προχωρήσω στις βιβλιοπροτάσεις, μια και σήμερα γιορτάζουν, το ιστολόγιο εύχεται χρόνια πολλά στον Spiridione, τον Spyridos και όσες και όσους ακόμα γιορτάζουν σήμερα.

Θα ξεκινήσω τις βιβλιοπροτάσεις ευλογώντας τα γένια μου. Μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρχείο, σε δική μου φιλολογική επιμέλεια ο τόμος Ιστορικά, ο έκτος τόμος με χρονογραφήματα του Βάρναλη. Πρόκειται για 153 χρονογραφήματα που δημοσιεύτηκαν από το 1939 έως το 1958 σε αθηναϊκές εφημερίδες με θέμα αντλημένο από την ιστορία. Υπολογίζω ότι από σήμερα ή, το αργότερο, από αύριο θα υπάρχει το βιβλίο σε κεντρικά βιβλιοπωλεία και εντός των ημερών θα βάλω άρθρο και στο ιστολόγιο. Οι ανυπόμονοι μπορούν να παραγγείλουν ηλεκτρονικά, από τον εκδοτικό οίκο.

Οι φιλικές Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου κυκλοφόρησαν πρόσφατα μερικά ενδιαφέροντα βιβλία. Πολύ φρέσκο είναι το βιβλίο του Γιάννη Χαμηλάκη και του Ράφαελ Γκρίνμπεργκ Αρχαιολογία, έθνος και φυλή, που συγκρίνει δυο χώρες όπου η αρχαιολογία παίζει καθοριστικό ρόλο στο εθνικό φαντασιακό: τη σύγχρονη Ελλάδα και το σύγχρονο Ισραήλ. Δεν το έχω διαβάσει ακόμα, είναι στη στοίβα, όπως και το, επίσης πολύ φρέσκο, Ο Μουσταφά πάει στον πόλεμο, του Γάλλου Νταβίντ Υρί (David Hury). Μαρόκο και Αλγερία, κατοχή και δωσιλογισμός, αγώνας για την ανεξαρτησία της Αλγερίας.

Αντίθετα, διάβασα και μου άρεσε, από τη στιγμή που εξοικειώθηκα με το ιδιαίτερο στιλ αφήγησης του συγγραφέα, το λίγο παλιότερο μεξικανικό νουάρ Εκείνη μπήκε από το παράθυρο του μπάνιου, του Έλμερ Μεντόσα, όπου ο ήρωας, αστυνομικός, συνεργάζεται με μια συμμορία ναρκεμπόρων για να εξαρθρώσει μιαν άλλη. Διάβασα επίσης το ιστορικό αφηγημα (στο στιλ του Βουιγιάρ, όχι με μυθοπλασία αλλά με λογοτεχνική αφήγηση) του Ζοζέφ Αντράς Για να σας πολεμήσουν, που αφηγείται τη διαδρομή του επαναστάτη Καμίγ Ντεμουλέν μέσα από τα φύλλα της εφημερίδας του, στην κρίσιμη καμπή της Γαλλικής Επανάστασης, το 1793, όταν η νεαρή δημοκρατία δοκιμαζόταν από την αντεπανάσταση στη Βανδέα και από εσωτερικές έριδες.

Advertisement

Ερωτήσεις και απαντήσεις νούμερο έξι

Νούμερο έξι, επειδή δεν είναι το πρώτο άρθρο της κατηγορίας αυτής, αν και βέβαια πάει αρκετός καιρός από το προηγούμενο αντίστοιχο.

Στις στήλες των χρονογραφημάτων, αν υπάρχουν ακόμα χρονογραφήματα σε εφημερίδες, όσες εφημερίδες υπάρχουν ακόμα, συνέβαινε πότε πότε ο χρονογράφος να δημοσιεύει μία ή περισσότερες επιστολές αναγνωστών, άλλοτε σχολιάζοντας κι ο ίδιος κι άλλοτε παραχωρώντας ολόκληρο τον χώρο της στήλης στους αναγνώστες του. Ο Λευτέρης Παπαδόπουλος στα Νέα έβαζε στα χρονογραφήματα αυτά τον τίτλο «Απ’ όσα μου γράφουν». Τέτοια άρθρα, πέρα από την επικοινωνία, έδιναν στον συντάκτη μιαν ανάπαυλα, διότι είναι μεγάλη καταδίκη να πρέπει να γράφεις κάθε μέρα τις εξακόσιες, οχτακόσιες ή χίλιες λέξεις για να γεμίσεις τη στήλη σου.

Εμείς εδώ δεν είμαστε εφημερίδα και δεν γράφουμε χρονογράφημα, όμως έχουμε κάθε μέρα καινούργιο άρθρο (εντάξει, κάποτε επαναλαμβάνουμε παλιά άρθρα, αλλά με μέτρο). Βέβαια, τη γνώμη σας την εκφράζετε στα σχόλια, δημόσια.

Συχνά συμβαίνει όμως να μου κάνουν ερωτήσεις, για γλωσσικά κυρίως θέματα, είτε γνωστοί είτε άγνωστοι, άλλοτε με ηλεμήνυμα (email που λέει ο κ. Μπαμπινιώτης) κι άλλοτε στο Φέισμπουκ. Όταν μπορώ απαντάω, όπως μπορώ, αν και μερικές φορές δεν προλαβαίνω να το κοιτάξω σε βάθος το θέμα. Μια φορά στο τόσο, κρατάω σε ένα αρχείο την ερώτηση και την απάντηση, μήπως και έχει ενδιαφέρον να ξαναδώ το θέμα ή να το αναπτύξω σε άρθρο στο ιστολόγιο, όπως έχω κάνει όχι λίγες φορές.

Πριν από χρόνια σκέφτηκα ότι θα ήταν ωραίο να βλέπουν κι άλλοι την απάντηση, όχι για να μάθουν αλλά κυρίως γιατί μπορεί να έχουν κάτι να προσθέσουν, κι έτσι βάλαμε τον Ιούνιο του 2015 ένα τέτοιο άρθρο, με ερωτήσεις που μου είχαν γίνει και με τις αντίστοιχες απαντήσεις, και μερικούς μήνες αργότερα ένα ακόμα. Το τρίτο άρθρο της σειράς αυτής το έβαλα το 2017, το τέταρτο το 2019 και στις αρχές του χρόνου το πέμπτο άρθρο. Σήμερα βάζω το έκτο άρθρο της κατηγορίας αυτής.

Παρουσιάζω λοιπόν 15 ερωτήσεις που μου έγιναν, μαζί με τις απαντήσεις, που εδώ τις έχω ενδεχομένως αναπτύξει κάπως περισσότερο.

Και ξεκινάω με μια ερώτηση που δίστασα αν θα τη συμπεριλάβω γιατί πλησιάζει στο να αποκαλύπτει προσωπικά δεδομένα. Έχει όμως γλωσσικό ενδιαφέρον και αφού το επώνυμο για το οποίο γίνεται λόγος δεν είναι πια και τόσο σπάνιο, και αφού δεν αποκαλύπτω φυσικά το όνομα, θαρρώ ότι δεν έχουμε δεοντολογικό θέμα.

* Λοιπόν, φίλη με το επώνυμο Μαντουβάλου μου γράφει:

Θα σας παρακαλούσα, αν δεν σας είναι κόπος, να μου πείτε σε ποια συλλαβή είναι σωστό να τονίζεται το επώνυμό μου.

Εγώ το έμαθα και το κρατάω Μαντουβάλου, οι περισσότεροι όμως πλέον με λένε Μαντούβαλου.

Kαλημέρα σας.

Ο κανόνας είναι ότι ο τόνος κατεβαίνει στη γενική, αλλά σε αυτόν τον κανόνα υπάρχουν εξαιρέσεις α) για λαϊκές λέξεις και β) για πολυσύλλαβες λέξεις.

Αυτό όμως ισχύει για απλές λέξεις, π.χ. λέμε «του ανθρώπου» αλλά, π.χ. «του αρχοντάνθρωπου», «του παλιοσίδερου», «του σαράβαλου»

Εδώ όμως έχουμε επώνυμο, και τα θηλυκά επώνυμα διατηρούν τον τόνο κατεβασμένο. Λέμε «Η κόρη του Παπαδόπουλου» αλλά «η κυρία Παπαδοπούλου».

Οπότε, Μαντουβάλου. Με εντυπωσιάζει ότι οι περισσότεροι σας αποκαλούν «Μαντούβαλου», ίσως αυτό να οφείλεται στη σχετική σπανιότητα και αδιαφάνεια του επωνύμου, δεν νομίζω να λένε «Η κυρία Γιαννακόπουλου».

Πράγματι, το επώνυμο Μαντούβαλος δεν ανήκει στα πιο γνωστά καλούπια επωνύμων (με καταλήξεις -όπουλος, -άκης κτλ.) ούτε αναλύεται εύκολα.

Αναρωτιέμαι αν έχουν κι άλλες φίλες παρατηρήσει να μην κατεβαίνει ο τόνος στο επώνυμό τους.

* Καλημέρα. Έχουμε μια διαφωνία με συνεργάτη Αναζητούμε λοιπόν τον καλύτερο για να μας διαφωτίσει.

Μπορείς να χρησιμοποιήσεις το per mare per terram εννοώντας με κάθε τρόπο;

Κανονικά όχι. Λέμε «τον αναζητούν per mare per terram», εμείς συνήθως το λέμε αντεστραμμένα, σε ξηρά και θάλασσα.

Η αλήθεια όμως είναι ότι έχει χρησιμοποιηθεί και με αυτό τον τρόπο. Δες εδώ συζήτηση στο φόρουμ της Λεξιλογίας, για δημοσίευμα της Καθημερινής όπου γράφεται ότι «Μορφωμένοι νέοι, ηλικίας 25 – 35 ετών, προσπαθούν να φύγουν από την Ελλάδα per marem per terras, προσβλέποντας σε μεγαλύτερες αμοιβές, αξιοκρατικότερη αντιμετώπιση, καλύτερη ποιότητα ζωής.»

Βέβαια, η Καθημερινή έχει λάθος τη λατινικούρα, αλλά κι εδώ η σημασία είναι «με κάθε τρόπο». Τι να πω, εγώ θα το απέφευγα.

* Καλησπέρα κύριε Σαραντάκο. Άκουσα ένα παρατσούκλι σε χωριό της Κορινθίας «αμπράζος». Έχετε να δώσετε κάποια εξήγηση; Αναφέρονται σε άνθρωπο που είναι τσαπατσούλης. Ευχαριστώ εκ των προτέρων

Καλησπέρα. Υπάρχει και επίθετο, Αμπράζης και Αμπράζος. Στο Ιστορικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής βρίσκω λήμμα «αμπράζης» με διάφορες (υποτιμητικές) σημασίες, ανάμεσα στις οποίες «άταχτος, απρόσεχτος» και «χονδροειδής» αλλά και «βάναυσος, αγροίκος». Προέρχεται από το αραβοτουρκικό ebras, λεπρώδης, ψωραλέος, λέει το ΙΛΝΕ. (Φαίνεται μεγάλη η σημασιακή μετατόπιση, αλλά στις αρνητικές σημασίες συμβαίνουν αυτά).

* Νίκο, γεια-χαρά, πες μου την γνώμη σου

«Μια συγκλονιστική εμπειρία του Θεόφραστου Γέρου ως δάσκαλος στην Πτερούντα της Λέσβου στα χρόνια της Γερμανικής Κατοχής»

είναι σωστό το ως δάσκαλος ή πρέπει να γίνει ως δασκάλου;

Και εδώ:

«αλλά και στην πράξη έδειξε ότι δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις ανάγκες όλου του νησιού με αποτέλεσμα να προβάλει ως λυτρωτική λύση η διάσπαση»

μήπως το να προβάλει θέλει 2 λ γιατί δείχνει διάρκεια;

Καλησπέρα Χ… Επιγραμματικά:

α) στο πρώτο θα έβαζα «ως δασκάλου»

β) στο δεύτερο κάνε το εξής τεστ. Βάλε ένα άλλο ρήμα πχ το «εμφανίζομαι».

Αν σου ταιριάζει «να εμφανιστεί ως λυτρωτική λύση η διάσπαση» τότε θα βαλεις: να προβάλει

Αν σου ταιριάζει «να εμφανίζεται ως λυτρωτική λύση η διάσπαση» θα βάλεις: να προβάλλει

(Όπως καταλάβατε το μήνυμα το έστειλε φίλος από Μυτιλήνη)

Μεζεδάκια της Κυριακής

Της Κυριακής αντί για το συνηθισμένο Σάββατο, διότι χτες είχαμε 1η του μηνός, κι έτσι το Μηνολόγιο εκτόπισε τα μεζεδάκια για σήμερα. Αυτό βέβαια σημαίνει ότι το καθιερωμένο για την Κυριακή λογοτεχνικό (ή συναφές) μας ανάγνωσμα αναβάλλεται για την επόμενη Κυριακή, μια διευθέτηση που έχει ξαναγίνει όταν η πρώτη του μηνός πέφτει Σάββατο.

Χτες ήταν πρώτη Οκτωβρίου, οπότε παραδοσιακά κάποιοι ευχήθηκαν «καλό φθινόπωρο». Επειδή όμως οι θερμοκρασίες είναι καλοκαιρινές, είδα στο Τουίτερ μια φίλη να εύχεται «καλό καλοκαιρόπωρο». Βέβαια, εδω στην Εσπερία ο καιρός και το θερμόμετρο είναι όντως οκτωβριανά.

Καθώς έγραφα το άρθρο, χτες, ήρθε η θλιβερή είδηση για τον θάνατο του Σταμάτη Κόκοτα. Αντιστάθηκα στον στιγμιαίο πειρασμό να κάνω λογοπαίγνιο στον τίτλο του άρθρου με την απώλεια -και τι να έλεγα δηλαδή; «ασταμάτητα»; Αλλά με μια σχετική είδηση θα ξεκινήσουμε τα σημερινά μας μεζεδάκια, ένα μεζεδάκι αλιευμένο από τις νεκρολογίες που πρόχειρα γράφτηκαν σε διάφορους ιστότοπους, που το εντόπισε, πρέπει να πω, ο φίλος Φώντας Τρούσας στο Φέισμπουκ.

* Όπως βλέπετε σε αυτή τη νεκρολογία, αναφέρονται τρία από τα «σπουδαία» τραγούδια του Σταμάτη Κόκοτα, μόνο που το τρίτο, το «Δελφίνι δελφινάκι» δεν έχει βέβαια σχέση με τον εκλιπόντα, αφού το τραγούδησε ο Γιάννης Καλατζής -και απ’ όσο μπορώ να θυμηθώ, ο Κόκοτας δεν το έχει καν δισκογραφήσει σε κάποια επανεκτέλεση.

Και να πεις ότι δεν υπάρχουν πηγές… Τέλος πάντων, όταν γράφεις στο γόνατο αυτά γίνονται.

* Βλέπουμε συχνά να γράφεται, λαθεμένα αλλά εξηγήσιμα, «έδωσε το παρόν (π.χ. σε μια εκδήλωση)». Φίλος μού στέλνει ένα παρεμφερές εύρημα αλλά πιο σπάνιο. Σε ηπειρώτικο σάιτ γράφτηκε, το περασμένο Σάββατο, για τον Γιαννιώτη ολυμπιονίκη της κωπηλασίας:

Παρόν στον τελικό του Παγκόσμιου πρωταθλήματος το μεσημέρι της Κυριακής θα είναι ο Στεφανος Ντούσκος. Ο Γιαννιώτης Ολυμπιονίκης πήρε την 3η θέση στον ημιτελικό του σκιφ ανδρών κάνοντας συντήρηση δυνάμεων με χρόνο 6:51.54 και θα διεκδικήσει ένα μετάλλιο που δεν έχει κατακτήσει ποτέ Έλληνας κωπηλάτης στο θεσμό.

Παρεμπιπτόντως, τελικά ο Ντούσκος βγήκε δυστυχώς έκτος.

* Φίλος έστειλε φωτογραφία αφίσας που αναγγέλλει μια εκδήλωση. Δεν την βάζω εδώ για να διαφημίσω την εκδήλωση, που άλλωστε έχει γίνει πια, αλλά για να επισημάνω τον λογοπαικτικό ρηματικό τύπο «Επαρτάρουμε» αντί για το αναμενόμενο «παρτάρουμε».

Το παραπανίσιο αρκτικό έψιλον παραπέμπει βέβαια στο διαφημιστικό σύνθημα της μπίρας Μάμος, «Εζυμώθηκε με πάθος», με την περιττή σήμερα, αλλά υποχρεωτική στην καθαρεύουσα του 1876, χρονική αύξηση.

Φαίνεται πως η χρονική αύξηση ακούγεται τόσο παράξενη σήμερα, που αυτό το αρκτικό ε- απλώς λειτουργεί ως σήμα κατατεθέν της εταιρείας.

Με την ευκαιρία, το ρήμα «παρτάρω», που είναι πια αρκετά συχνό, δεν έχει λεξικογραφηθεί από κανενα λεξικό μας. Βέβαια, είναι προφανές ότι θα λείπει από το ΛΚΝ (έκδ. 1998), αλλά δεν το καταγράφουν ούτε τα νεότερα λεξικά: Μπαμπινιώτη, ΜΗΛΝΕΓ ή Χρηστικό. Το Χρηστικό, παρεμπιπτόντως, έχει λήμμα «πάρτι άνιμαλ», αλλά όχι το «παρτάρω».

* Ο σκακιστικός κόσμος συγκλονίζεται από ένα σκάνδαλο, τις κατηγορίες του παγκόσμιου πρωταθλητή Μάγκνους Κάρλσεν εναντίον του 19χρονου ανερχόμενου Αμερικανού σκακιστή Χανς Νίμαν για απάτη.

Ο Κάρλσεν έχασε από τον Νίμαν σε τουρνουά στις αρχές Σεπτεμβρίου, αν και έπαιζε με τα λευκά, κάτι που σταμάτησε ένα σερί 53 παρτίδων χωρίς ήττα, και αμέσως αποσύρθηκε από το τουρνουά εκείνο.

Σε επόμενο τουρνουά, όταν κληρώθηκε αντίπαλος του Νίμαν (με τα μαύρα τώρα) εγκατέλειψε μετά τη δεύτερη κίνησή του και μετά κατηγόρησε ευθέως τον Νίμαν ότι κλέβει στις παρτίδες. (Παρεμπιπτόντως, τελικά ο Κάρλσεν κέρδισε αυτό το τουρνουά).  Ο ίδιος ο Νίμαν έχει αναγνωρίσει ότι έκλεψε στο παρελθόν σε ηλεκτρονικές παρτίδες στον ιστότοπο chess.com, όταν ήταν 12χρονος και 16χρονος, κάτι για το οποίο έχει αποκλειστεί από τον ιστότοπο, αλλά αρνήθηκε ότι έχει κλέψει σε παρτίδα με φυσική παρουσία πάνω απ’ τη σκακιέρα.

Και πώς έχει κλέψει; Κάποιοι λένε ότι έχει έναν συνεργό που αναπαράγει την παρτίδα σε υπολογιστή και τον ειδοποιεί συνθηματικά για την κίνηση που πρέπει να παίξει με δονήσεις, σε έναν δονητή που ο Νίμαν (υποτίθεται ότι) τον έχει κρύψει εκεί που φανταστήκατε.

Λοιπόν, σε ένα άρθρο που ανασκοπεί το επεισόδιο, διαβάζουμε απόσπασμα από συνέντευξη που έδωσε ο Νίμαν:

Μετά τη νίκη του Niemann επί του Carlsen, είχε πει ότι «από κάποιο γελοίο θαύμα» είχε μαντέψει ποιο θα ήταν το ασυνήθιστο άνοιγμα του αντιπάλου του και είχε προετοιμαστεί γι’ αυτό. «Πρέπει να είναι ντροπιαστικό για τον παγκόσμιο πρωταθλητή να χάνει από εμένα», δήλωσε ο Νίμαν. 

Δεν μου αρέσει το «γελοίο θαύμα», παρόλο που είναι κατά λέξη μετάφραση των λεγομένων του Νίμαν:

Niemann said that “by some ridiculous miracle” he had guessed what his opponent’s obscure opening would be and prepared deeply for it that morning. “Magnus must be embarrassed to lose to me,” he said

Η Πιάφ και ο Βαζέχα, το Μίτσιγκαν και η Γκουέρνικα

Πριν από καμιά σαρανταριά χρόνια, στο περιοδικό Διαβάζω, ο μακαρίτης Βασίλης Ραφαηλίδης είχε κάνει κριτική μιας ιστορίας του παγκόσμιου κινηματογράφου, που την είχε μεταφράσει ο Δημοσθένης Κούρτοβικ, ο οποίος εκτός από κριτικός λογοτεχνίας είναι και πολύ καλός μεταφραστής.

Ανάμεσα σε άλλες παρατηρήσεις που είχε να προσάψει ο Ραφαηλίδης στο βιβλίο ήταν και λάθη σε ονόματα, όπως του Γιόρις Ίβενς, του Ολλανδού κομμουνιστή σκηνοθέτη ντοκιμαντέρ -στο βιβλίο τον έγραφαν Ίφενς.

Στην αυστηρή κριτική του Ραφαηλίδη απάντησε ο Κούρτοβικ και για το θέμα του Ολλανδού σκηνοθέτη απάντησε ότι ο Ίβενς προφέρεται στα ολλανδικά Ίφενς. Ο Ραφαηλίδης ανταπάντησε σε επόμενο τεύχος, υπήρχε και κόντρα ανταπάντηση, με οξείες εκφράσεις εκατέρωθεν -αλλά δεν έχω κρατήσει τεκμήρια του καβγά, που πάντως ήταν αρκετά ενδιαφερον ανάγνωσμα.

Για το θέμα του Ίφενς/Ίβενς ο Ραφαηλίδης επέμενε ότι ήταν λάθος η επιλογή να γραφτεί Ίφενς κι ας προφέρεται έτσι, εφόσον έχει καθιερωθεί αλλιώς στα ελληνικά. Ο Κούρτοβικ είχε παρεμπιπτόντως αναφέρει ότι έχει μάθει τους φωνητικούς κανόνες 20 γλωσσών ώστε να αποδίδει κατά το δυνατόν με ακρίβεια τα ξένα ονόματα, oπότε ο Ραφαηλίδης ειρωνεύτηκε αυτή την άγονη γνώση -τι ωφελεί, είχε περίπου γράψει, να ξέρεις τη φωνητική μιας γλώσσας που δεν την ξέρεις (αλλά βέβαια δεν είχε δίκιο σ’ αυτό).

Το πρόβλημα της «σωστής» απόδοσης ξένων κύριων ονομάτων επανέρχεται συχνά στη συζήτηση. Τώρα, ειδικά για τον Ίβενς, αλλά και γενικά, εγώ είμαι σε γενικές γραμμές υπέρ της διατήρησης των καθιερωμένων μεταγραφών, κι ας είναι και λάθος.

Διότι βέβαια το πρόβλημα τίθεται επειδή έχουμε διαφορετικό αλφάβητο. Αλλιώς θα κρατούσαμε το Ivens και θα το προφέραμε, βεβαίως, Ίβενς, όπως οι Ισπανοί προφέρουν Θάρα το Zara ή οι Γάλλοι πρόφεραν Τατσέρ την κ. Θάτσερ. Έχοντας διαφορετικό αλφάβητο, έχουμε έναν κόπο παραπάνω να κάνουμε, τη μεταγραφή, αλλά ο αναγνώστης παίρνει μια επιπλέον πληροφορία.

Για τον Ίβενς, έλεγα, ένα στοιχείο που δίνει δίκιο στον Ραφαηλίδη, πέρα από το ότι έτσι είχε καθιερωθει το όνομα στα ελληνικά και έτσι εξακολουθεί να είναι καθιερωμένο, είναι πως ο Ίβενς είχε καριέρα και στις Ηνωμένες Πολιτείες (μέχρι να σφίξουν τα πράγματα για τους κόκκινους, οπότε έφυγε) και σε άλλες χώρες, οπότε μια «διεθνής» προφορά δικαιολογείται. Από την άλλη, είναι αναμφίβολο πως στα ολλανδικά ακούγεται το φ, Ίφενς.

Τον παλιό εκείνο καβγά τον θυμήθηκα στο πρόσφατο άρθρο μας για τα σπουργίτια, προχτές, όταν είχα το δίλημμα αν θα γράψω «Εντίθ Πιάφ», όπως έχει καθιερωθεί, ή «Εντίτ Πιάφ», όπως προφέρεται στα γαλλικά, διότι οι Γαλλοι δεν έχουν το θήτα. Κανονικά το γράφω «Εντίθ», αλλά προχτές προβληματίστηκα, είδα ότι έχω αναφερθεί, σε άλλο άρθρο, στην πολιτικό Εντίτ Κρεσόν, οπότε το έβαλα Εντίτ, χωρίς να υποστηρίζω ότι καλά έκανα.

Η Πιάφ μεσουράνησε στη δεκαετία του 1950. Στην Ελλάδα τότε ξέραμε περισσότερα γαλλικά απ’ όσο σήμερα, ενώ τα αγγλικά δεν είχαν την εξάπλωση που έχουν. Ωστόσο, την είπαμε Εντίθ, αγγλογαλλικώς, παντρεύοντας τα αγγλικά σύμφωνα με τον γαλλικό τονισμό στη λήγουσα. Αυτό ίσως εγινε επειδή το όνομα Edith, αγγλικής προέλευσης άλλωστε, είναι πιο κοινό στα αγγλικά.

Ολιστικά μεζεδάκια

Και βέβαια ο λόγος που τα λέω έτσι είναι η αναφορά του πρωθυπουργού μας, σε ομιλία του προς κάποιους νέους, ότι πρέπει να βλέπουν ολιστικά τη ζωή και ότι τα λεφτά, βρε αδερφέ, δεν είναι το παν. Κι έτσι ο όρος «ολιστικά» έγινε ιότροπος στο Τουίτερ και στο Φέισμπουκ. Είδα κάμποσα πετυχημένα αστεία, αλλά πιο πολύ μου άρεσαν κάποια λογοπαίγνια όπως «ο παλιάτσος ολιστής» ή «ολιστής με τις γλαδιόλες».

Και ξεκινάμε τα μεζεδάκια μας με ένα μεταφραστικό μαργαριτάρι που διορθώθηκε, αλλά με τρόπο που μάλλον φανερώνει την άγνοια του συντάκτη.

Ο λόγος για το απίστευτο μακελειό στο δημοτικό σχολείο στο Τέξας, ή μάλλον για τη συζήτηση στις ΗΠΑ σχετικα με το μακελειό αυτό -όπου ένας ρεπουμπλικάνος βουλευτής, βασιζόμενος σε μια πλαστή φωτογραφία που διακινούσαν ακροδεξιοί, δήλωσε, σύμφωνα με το Πρώτο Θέμα, ότι ο φονιάς ήταν «ένας τρανσέξουαλ αριστεριστής παράνομος εξωγήινος».

Γελάσαμε πολύ διαβάζοντάς το και, μοιραία, το μυαλό μας πήγε στον διάσημο εξωγήινο του Υμηττού ο οποίος, σύμφωνα με τον πρωθυπουργό, είχε συμβουλέψει κάποιον νέο να κάνει αλλαγή φύλου (ή κάτι τέτοιο).

Στην προκείμενη περίπτωση, βέβαια, ο εξωγήινος γεννήθηκε από μεταφραστική ατζαμοσύνη, διότι ο ακροδεξιός βουλευτής είπε It’s a transexual leftist illegal alien.

Στα αγγλικά, alien όμως είναι, απλώς, ο αλλοδαπός -και illegal alien είναι ο επίσημος όρος για τον «παράνομο» μετανάστη.

Τελικα, το διόρθωσαν (αν και το λάθος σώζεται σε αναδημοσιεύσεις), άφησαν το τρανσέξουαλ μόνο στον τίτλο και στο άρθρο έγραψαν:

…ο Γκοσάρ έγραψε στο Twitter ότι ο 18χρονος Σαλβαδόρ Ράμος, που σκότωσε 19 μαθητές και δύο δασκάλες, προτού πέσει νεκρός από τα πυρά ενός συνοριακού φρουρού, ήταν ένας «τρανσέξουαλ αριστεριστής παράνομος ξένος» (σ.σ. χρησιμοποίησε μεταφορικά τη λέξη «alien»).

Όχι, φίλτατε. Δεν χρησιμοποίησε «μεταφορικά» τη λέξη alien ο βουλευτής! Η λέξη σημαίνει, στην κυριολεξία, τον αλλοδαπό, τον ξένο, αυτή ήταν και η αρχική σημασία της -μετά πήρε και τη σημασία του εξωγήινου.

Και κάτι ακόμα, πάλι μεταφραστικό: όταν βλέπουμε στα αμερικάνικα leftist δεν είναι ο αριστεριστής, κι ας έχει -ist! Είναι ο αριστερός.

* Και πάλι από τον Σκάι, ένα δεύτερο μεταφραστικό. Σε άρθρο για τα γλυπτά του Παρθενώνα Βρετανός καθηγητής φέρεται να λέει: «Είναι διάφανα σαφές ότι τα περισσότερα μάρμαρα που πήρε ο Έλγιν, τα πήρε από το μνημείο».

Αυτό μυρίζει κατά λέξη μετάφραση του It is crystal clear that… Όμως στα ελληνικά λέμε «είναι ολοφάνερο», «είναι οφθαλμοφανές», «είναι φως φανάρι» και άλλα πολλά, αναλόγως ύφους.

* Kι αλλο ένα μεταφραστικό, αυτή τη φορά όμως από μηχανάκι, από την αυτόματη μετάφραση του Spotify, αν δεν κάνω λάθος, που προσφέρει, ανάμεσα στ’ άλλα, ταξινόμηση των επεισοδίων «ανά ραντεβού».

Sort by date, βεβαίως!

* Και συνεχίζουμε μεταφραστικά, αλλά εδώ δεν ξέρω αν η μετάφραση έγινε από μηχανάκι ή από άνθρωπο.

Σε άρθρο του Χάφιποστ για το διαιτολόγιο τεσσάρων καρδιολόγων, που ζουν στις ΗΠΑ, διαβάζω ότι ο δρ. Σαμίρ Μέχτα στις 3 μμ συνηθίζει να τρώει, για σνακ, ένα «ευγενικό» μπαρ.

Φανταστείτε ότι το έγραψε αυτό κάποιος συντάκτης και δεν αναρωτήθηκε: Τι γράφω εδωπέρα;

Ή μάλλον αναρωτήθηκε, διότι έτσι εξηγείται ότι έβαλε σε εισαγωγικά τη λέξη «ευγενικό», που σημαίνει ότι κάτι δεν του φάνηκε να είναι εντάξει, μια και αυτός είναι ένας από τους ρόλους των εισαγωγικών, όταν δηλώνουν ότι κάπως έτσι είναι αλλά όχι ακριβώς αλλά πού να ψάχνω τώρα για το ακριβώς σωστό. Όμως το προσπέρασε αγέρωχα, απλώς βάζοντας τη λέξη σε εισαγωγικά.

Τι τρώει λοιπόν ο Δρ. Μέχτα στις 3μμ; Μην του στείλετε μέιλ, υπάρχει το αγγλικό άρθρο για να σας απαντήσει -δεν έχω πρόχειρο το λινκ, αλλά το κοίταξα και λέει Kind bar, που θα πει μια μπάρα δημητριακών της μάρκας Kind –σαν κι αυτές.

Και όχι, δεν είναι ανάγκη να ζεις στις ΗΠΑ ή στην Αγγλία για να το ξέρεις αυτό, αν βάλετε στο γκουγκλ «Kind bar» βγαίνει φάτσα κάρτα η μπάρα της μάρκας αυτής. Αλλά βέβαια με τις αμοιβές των ιστοτόπων, το γκούγκλισμα είναι πολυτέλεια.

Έχει κι άλλα το άρθρο, ας πούμε «ένα στρογγυλό επίπεδο ψωμί … φτιαγμένο από πέτρινο αλεύρι ολικής αλέσεως», που σας τα αφήνω σαν άσκηση.

Τα βαρίδι-α και ο Κυρι-άκος (του Γιάννη Χάρη)

Δημοσιεύω σήμερα ένα κείμενο του φίλου Γιάννη Χάρη -πιο σωστά, το αναδημοσιεύω, αφού πρωτοδημοσιεύτηκε πριν από δυο βδομάδες περίπου στην Εφημερίδα των Συντακτών, στην τακτική εβδομαδιαία στήλη που κρατούσε ο Γιάννης Χάρης στην εφημερίδα αυτή με τον γενικό τίτλο «Ασκήσεις μνήμης».

Κρατούσε, έγραψα, διότι το περασμένο Σάββατο ο φίλος Γιάννης αποχαιρέτησε τους αναγνώστες του ανακοινώνοντας πως αποφάσισε να κρεμάσει την πένα του, εννοώ να σταματήσει την τακτική συνεργασία του και να συνταξιοδοτηθεί. Το ενδιαφέρον αλλά και συγκινητικό αποχαιρετιστήριο άρθρο του μπορείτε να το διαβάσετε εδώ. Από αυτό το άρθρο πήρα τη φωτογραφία που συνοδεύει το σημερινό μας άρθρο, που δείχνει τον Γιάννη όταν (δεν) τελείωνε το εξατάξιο γυμνάσιο.

Σκέφτηκα λοιπόν να δημοσιεύσω σήμερα το τελευταίο καθαυτό γλωσσικό άρθρο του Γιάννη στην ΕφΣυν, όχι επειδή ήταν το τελευταίο αλλά αφενός για να χαιρετίσω μια εξαιρετικά γόνιμη θητεία ενός μαχόμενου γραφιά (για μένα δεν είναι υποτιμητικός ο όρος, κι εγώ τον ίδιο διεκδικώ) και αφετέρου επειδή το θέμα με ενδιαφέρει και το έχουμε συζητήσει κάμποσες φορές στο ιστολόγιο.

Δεν το κάνω δηλαδή για να λουφάρω άρθρο -παρόλο που, σας προειδοποιώ πως μέσα στον Μάη λογαριάζω, αν όλα πάνε καλά, να κάνω κάποια ταξίδια και άρα δεν θα μπορέσω να ανταποκριθώ στην καθημερινή αρθροπαραγωγή χωρίς να καταφύγω σε λύσεις ανάγκης. Το άρθρο του Γ.Χ. βρίσκω πως έχει πολύ ενδιαφέρον και, επιπλέον, έχει σημασία να δούμε πώς αντιμετωπίσει ο μελετητής μια γλωσσική αλλαγή που βρίσκεται σε εξέλιξη και μάλιστα μιαν αλλαγή με την οποία ο ίδιος δεν συμφωνεί. Παίρνω το άρθρο όχι από την ΕφΣυν, αλλά από το ιστολόγιο του Γιάννη, διότι στο ιστολόγιο έχει κάνει μερικές προσθήκες.

Ο λόγος για το φαινόμενο που ο Χάρης έχει παιγνιωδώς ονομάσει, σε παλιότερο άρθρο του, «αποσυνιζοποίηση» (προσοχή, νι, όχι ρο!). Εννοεί, όπως θα τα πει καλύτερα από μένα, την τάση ορισμένων ομιλητών, ιδίως της τηλεόρασης, να προφέρουν χωρίς συνίζηση λέξεις που κανονικά θέλουν συνίζηση, όπως τα βαρίδια του τίτλου. Τα οποία, επειδή είναι «το βαρίδι» (όπως και το άλλο ομοιοκατάληκτο που η μαμά μου δεν μ’ αφήνει να γράψω», στον πληθυντικό προφέρεται κανονικά τρισύλλαβο «βαρίδγια» -αλλά που κάποιοι το προφέρουν τετρασύλλαβο, «βαρίδϊα», όπως προφέρουν «το σωματίδιο – τα σωματίδια».

Στον ίσκιο των ομπρελών, επί των ξαπλωστρών (άρθρο του Γιάννη Χάρη)

Το σημερινό άρθρο δεν θα είναι δικό μου, θα αναδημοσιεύσω ένα πρόσφατο άρθρο του φίλου Γιάννη Χάρη από την Εφημερίδα των Συντακτών, το οποίο εξετάζει μερικές δυσκολοχώνευτες γενικές πληθυντικού και κάνει και ορισμένες άλλες εύστοχες παρατηρήσεις για την εξέλιξη της γλώσσας.

Η αναδημοσίευση δεν γίνεται για να γλιτώσω για μια μέρα το γράψιμο του άρθρου. Το θέμα μας ενδιαφέρει πολύ και μας έχει απασχολήσει κι άλλες φορές στο ιστολόγιο και οι απόψεις του Χάρη δεν διαφέρουν από τις δικές μου Στο τέλος, πάντως, θα πω και μερικά δικά μου.

Προς το παρόν, ο λόγος στον Γιάννη Χάρη -η εικόνα προέρχεται επίσης από την ΕφΣυν:

Στον ίσκιο των ομπρελών, επί των ξαπλωστρών

Υπέροχος Μποστ; Οχι. Τρέχοντα νεοελληνικά. Και λέω νεοελληνικά, και όχι γενικώς ελληνικά, όχι σε αντιδιαστολή με τα αρχαία ελληνικά ή άλλα, μεσαιωνικά φερειπείν, αλλά επειδή είναι ακριβώς νεοελληνικά. Τελευταίας εσοδείας.

Εδώ πλημμύρισε όλη η χώρα, κι εγώ μιλάω για άραγμα στον ίσκιο ομπρελών, επί των ξαπλωστρών; Ε, όσο να μεγαλώσουν τα αειθαλή πλατάνια του Άρχοντα Φαντασμένου, οπότε και θα ζούμε την απόλυτη νιρβάνα, κάτω απ’ τα βαθύσκιωτα πλατάνια της Πανεπιστημίου, ας περιοριστούμε στις ομπρέλες και τις ξαπλώστρες που μόλις αφήσαμε, πριν από έναν μόλις μήνα.

Και τώρα αναρωτιέμαι σαν πόσο να ξένισαν ώς εδώ οι γενικές «των ομπρελών» και «των ξαπλωστρών». Το «ομπρελών» πάντως το δέχεται ο διορθωτής του υπολογιστή, άρα, ας πούμε, δόκιμο, σωστό, ενώ το «ξαπλωστρών» το κοκκινίζει, άρα αδόκιμο, λάθος. Οντως, κοιτάζω στο γκουγκλ, 1.300.000 «των ομπρελών», 26.500 «των ξαπλωστρών».

Ο ανεδιάβαστος (ένα κείμενο του Γιάννη Χάρη)

Για ένα κείμενο λέω, αλλά στην πραγματικότητα είναι διπλό. Πριν από λίγες μέρες, ο φίλος Γιάννης Χάρης δημοσίευσε στο Φέισμπουκ μια συντομη εξομολόγηση με τον τίτλο «Ο ανεδιάβαστος», το οποίο παρέπεμπε σε ένα παλιότερο εκτενές άρθρο του, από το μακρινό 2007, τότε, που υπήρχαν πολλά και ζωντανά ιστολόγια, με έντονη μεταξύ τους αλληλεπίδραση (αλλά δεν υπήρχε σχεδόν Φέισμπουκ, ούτε Τουίτερ, ούτε Ίνσταγκραμ και τα άλλα των νεότερων).

Το παλιότερο εκείνο κείμενο ήταν η συμμετοχή του Χάρη σε ένα παιχνίδι των μπλογκ, όπου ο καθένας καλούσε κάποιον άλλο να εξομολογηθεί/αποκαλύψει πέντε πράγματα για τον εαυτό του. Θα το παραθέσω πιο κάτω, αλλά να πω εισαγωγικά πως ένα από τα πέντε αυτά πράγματα ήταν η εξομολόγηση του Γ. Χάρη ότι δεν διαβάζει, ότι βαριέται το διάβασμα, μια δήλωση που ακούγεται παράδοξη από κάποιον που και γράφει και ασχολείται επαγγελματικά με τη μετάφραση και με την επιμέλεια κειμένων -και βιβλίων. Γι’ αυτό και στο νεότερο, εισαγωγικό ας το πούμε, κείμενό του αυτοχαρακτηρίζεται «ανεδιάβαστος».

Όπως θα δείτε, στο τέλος του παλιότερου κειμένου του ο Γιάννης είχε πετάξει το μπαλάκι και σε μένα, καλώντας με να συνεχίσω το παιχνίδι και να εξομολογηθώ κι εγώ πέντε πράγματα για τον εαυτό μου. Δεν είχα τότε ανταποκριθεί, και για να πω την αλήθεια δεν θυμάμαι για ποιο λόγο, αλλά το πιθανότερο είναι πως άργησα να δω το σχετικό άρθρο -και άλλωστε δεν είχα ιστολόγιο τότε.

Και εδώ είναι η μεγάλη ειρωνεία, πώς τα φέρνει η ζωή δηλαδή, ότι το 2007 ειρωνευόμουν τον Χάρη για την ενασχόλησή του με τα μπλογκ (και τον σχετικό μπελά, να διαβάζει σχόλια και να απαντάει) και προτιμούσα την ηρεμία που πρόσφερε το να δημοσιεύω σε σάιτ, με πολύ μικρότερη αλληλεπίδραση και αναπληροφόρηση.

Και τώρα έχω, επί δωδεκάμισι χρόνια μάλιστα, ιστολόγιο, με χιλιάδες άρθρα και με εκατοντάδες χιλιάδες σχόλια! Πώς τα φέρνει η ζωή!

(Όσο για την πρόκληση να εξομολογηθώ κι εγώ με τη σειρά μου πέντε πράγματα, λέω να το κάνω -όχι σήμερα όμως).

Αλλά ας δώσω τον λόγο στον φίλο Γιάννη Χάρη:

Ο ΑΝΕΔΙΑΒΑΣΤΟΣ

(για φίλες και φίλους που συχνά μου κάνουν την τιμή να μου στείλουν ένα βιβλίο τους, και ντρέπομαι τι να τους πω…)

Πάνε χρόνια, απίστευτα πολλά, που δεν διαβάζω. Βιβλία που μου κινούν την περιέργεια, για τα οποία με διαβεβαιώνουν φίλοι πως είναι αριστουργήματα…, τίποτα. Μαζεύονται κάποια στοίβες, λέω τουλάχιστον να τα ξεφυλλίσω…, τίποτα.

Ε πώς, δε γίνεται, θα πείτε. Τίποτα τίποτα δηλαδή; Καλά· είναι και έργα λόγου χάρη στα οποία αναφέρεται ο Κούντερα, και πρέπει τότε να τα διατρέξω, ή αναλόγως να τα διαβάσω κανονικά, για να μη μεταφράζω λέξεις σκόρπιες στον αέρα, εννοείται. (Έτσι διάβασα, ας πούμε, και με μεγάλη απόλαυση, ενθουσιασμό μάλλον, το «Δέρμα» του Μαλαπάρτε, χωρίς ωστόσο αυτό να με παρακινήσει για ανάλογο εγχείρημα…) Και επίσης έργα φίλων της στενής παρέας (αυτών που επιστρατεύω και για δικά μου κείμενα και μεταφράσεις), σε χειρόγραφο ακόμα, όταν νομίζω ότι κάπου θα βοηθήσει η… σοφία μου. (Αλλά κι αυτά, με την ηλικία και με την προβληματική υγεία, όλο και πλημμελέστερα πια.)

Αλλιώς, τίποτα. Ποτέ κανένας δεν με πίστεψε και ούτε με πιστεύει, κι ας το ’χω εξομολογηθεί δημόσια, όταν πρωτάνοιξα το μπλογκ μου και προκλήθηκα να πάρω μέρος σ’ ένα παιχνίδι όπου εκμυστηρευόταν κανείς πέντε άγνωστα πράματα για τον εαυτό του: το παραθέτω εδώ το κείμενο αυτό, θα μάθετε έτσι κι άλλα ανήκουστα.

Το κείμενο είναι του 2007· το σχετικό με το [μη] διάβασμα είναι το σημείο 5. Βάλτε τώρα και τα 14 χρόνια που πέρασαν από τότε, με τα διάφορα –το διάβασμα έγινε περίπου γολγοθάς.

Και το κείμενο του 2007

Εξαπατημένα μεζεδάκια

Θα το καταλάβατε ίσως ότι ο τίτλος του σημερινού μας πολυσυλλεκτικού άρθρου οφείλεται σε μια φράση που είπε η (ακόμα) υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, ότι ο Δ. Λιγνάδης «μας εξαπάτησε» και μάλιστα «με βαθιά υποκριτική τέχνη». (Ωραία άποψη έχει για τους ηθοποιούς!) Οπότε, μάθαμε επιτέλους ποιος ήταν ο «γνωστός ηθοποιός και σκηνοθέτης» στον οποίο αναφέρονταν όλες τις προηγούμενες μέρες οι ραδιοτηλεοπτικοί σταθμοί -he who must not be named.

Ένας αλλος τιτλος που σκεφτόμουν για το σημερινό άρθρο ήταν και το «Πανδημηδειακά μεζεδάκια», που είχε και το πλεονέκτημα ότι πλούτιζε την υπερτρισχιλιετή μας με μιαν ακόμα λέξη, ωστε να φτάσουμε κάποτε τα 7 εκατομμύρια και να τρώμε με χρυσά κουτάλια. Πανδημήδεια βέβαια είναι ο συνδυασμος πανδημίας και Μήδειας, όπως ονομάστηκε η κακοκαιρία που χτύπησε την Αθήνα και άφησε χιλιάδες νοικοκυριά κυρίως στα βόρεια προάστια χωρίς ρεύμα -78 ώρες συμπλήρωσε ο κ. Στέφανος Μάνος στην Εκάλη, αν πιστέψω το τελευταίο σχετικό τουίτ του. Αλλά, για να παραφράσουμε τον κ. Μαρκουλάκη, αφού τα νοικοκυριά που επανηλεκτροδοτήθηκαν είναι περισσότερα από εκείνα που δεν είχαν ρεύμα, δεν υπάρχει λόγος να το κάνουμε θέμα.

* Και μιλώντας για την πανδη-Μήδεια, παρατήρησα πως όλα τα κανάλια την παρουσίασαν σαν τη χειρότερη κακοκαιρία που έπληξε τη χώρα από την εποχή των Παγετώνων και δώθε.

Αυτό βέβαια οφείλεται και στην εγγενή προσπάθεια για εντυπωσιοθηρία, αλλά ίσως αυτή τη φορά υπήρχε και η στόχευση να υπερτονιστεί η δριμύτητα της κακοκαιρίας έτσι ώστε να δικαιολογηθούν οι επιδόσεις της κρατικής μηχανής, που δεν ήταν και εντυπωσιακές -αφου έφτασε να παραπονιέται ο κ. Μάνος.

Κι εδώ βλέπουμε γιγαντόσωμη δημοσιογράφο να μιλάει για 70 εκατοστά χιόνι, που όμως της φτάνει μέχρι τον αστράγαλο.

Θυμάμαι σε ανάλογη περίπτωση μιαν άλλη δημοσιογράφο που έκανε ρεπορτάζ με το χιόνι ως το γόνατο -και μιλούσε για «ένα μέτρο χιόνι». Και βέβαια η Ελληνοφρένεια είχε βάλει λεζάντα «Τρίμετρη καλλονή».

* Φίλος γράφει εκφράζοντας την ικανοποίησή του για το ηλεκτρονικό ΚΕΠ, με το οποίο ο ενδιαφερόμενος πολίτης μπορεί να κλείσει ραντεβού πολύ γρήγορα για να εξυπηρετηθεί. Έχει όμως μια γλωσσική παρατήρηση.

Ποιο από τα δυο είναι σωστό;

Στο γνωστό ανέκδοτο, ο κατσαρομάλλης ρωτούσε «Ποιο από τα δύο είναι σωστό; Ιράν ή Ιράκ;», οπότε δικαίως προκαλούσε το γέλιο, αφού και τα δύο ονόματα είναι βεβαίως σωστά αλλά δεν αναφέρονται στην ίδια χώρα.

Η ερώτηση «Ποιο από τα δύο είναι σωστό;» είναι μια από τις πιο συχνές που ακούμε τόσο σε σχέση με τη γλώσσα όσο και σε ποικίλα άλλα πεδία της γνώσης και της ζωής -αλλά ας το περιορίσουμε στη γλώσσα, όπου είναι πράγματι συχνότατη. Χαρακτηριστικά, το σχετικό θρεντ στη Λεξιλογία μετράει κάπου 140 σχόλια, ενώ γενικεύοντας το δίλημμα η Άννα Ιορδανίδου είχε κυκλοφορήσει βιβλίο με τέτοια γλωσσικά διλήμματα και απορίες.

Κι εμένα με ρωτάνε αρκετές φορές «ποιο από τα δυο είναι σωστό», ενώ άλλες φορές ο τίτλος του άρθρου του ιστολογίου περιέχει ένα ανάλογο ερώτημα, π.χ. Εξοστρακίστηκε ή εποστρακίστηκε;.. Πριν από καμιά δεκαριά μέρες, το επίκαιρο άρθρο μας Κορονοϊός ή κοροναϊός αναδημοσιεύτηκε και διαβάστηκε αρκετά. Το διάβασε και η δημοσιογράφος κ. Λέλα Κεσίδου και είχε την καλοσύνη να με καλέσει να συζητήσουμε στο δημόσιο ραδιόφωνο της ΕΤ3, όπου έχει κάθε Κυριακή την εκπομπή «Έχουμε και λέμε» (10πμμ-12μ.).

Στη συζήτησή μας τέθηκε ακριβώς το ερώτημα «ποιο από τα δύο είναι σωστό», με αφορμή το δίλημμα «κορονοϊός ή κοροναϊός», αλλά το γενικεύσαμε αρκετά, οπότε κρίνω πως έχει νόημα να αφιερώσω στη συζήτηση αυτή το σημερινό άρθρο.

Μπορείτε να ακούσετε εδώ το ηχητικό στιγμιότυπο από την εκπομπή.

Εγώ εδώ θα παραθέσω όχι πιστή απομαγνητοφώνηση της συζήτησης, αλλά τα βασικά στοιχεία, ενδεχομένως με μια επιπλέον ανάπτυξη.

Ως – σαν και δημοτική γλώσσα (μια συνεργασία του Πέτρου Π.)

Ο φίλος του ιστολογίου Πέτρος Π. μού έστειλε μια μελέτη του για τη γλώσσα, από την οποία διάλεξε ένα απόσπασμα με αρκετή αυτοτέλεια που μπορεί να δημοσιευτεί ως άρθρο στο ιστολόγιο. Το θέμα είναι η δημοτικη και η (νεο)καθαρεύουσα, με ειδική αναφορά στο δίλημμα «ως» ή «σαν».

Παρόμοια επιχειρήματα έχω κι εγώ αναπτύξει στο ιστολόγιο, τα έχει γράψει και ο φίλος Γιάννης Χάρης στη στήλη του, αλλά ασφαλώς είναι χρήσιμο να επαναλαμβάνονται κάποια πράγματα τονισμένα από διαφορετική οπτική γωνία.

Δίνω τον λόγο στον Πέτρο Π. και στο τέλος λέω κι εγώ δυο πράγματα.

Ως – σαν και δημοτική γλώσσα

Αν και η καθαρεύουσα υπήρξε αντίπαλος της δημοτικής γλώσσας για περίπου ενάμιση αιώνα από την ίδρυση του (νεο)ελληνικού κράτους, ο σύγχρονος καθαρευουσιανισμός είναι πιο επικίνδυνος γιατί σε διάκριση με την καθαρεύουσα που ήταν μια γλώσσα απέναντι στην δημοτική, αυτός, η νέα καθαρεύουσα, τουλάχιστον μέχρι το σημερινό στάδιο εξέλιξής της, είναι ένα εχθρικό γλωσσικό ρεύμα που δρα μέσα στους κόλπους της δημοτικής, με τυπικά αναγνωρισμένη επίσημη γλώσσα την δημοτική.

Και γιατί ακόμη δρα σε διαφορετικό έδαφος. Παλιά πολλοί δημοτικιστές και κυρίως η αριστερά έλεγαν πως η καθαρεύουσα επιβάλλεται για να μείνει αμόρφωτος ο λαός. Ο λαός πράγματι όσο λιγότερο μορφωμένος ήτανε τόσο πιο ξένη αισθανόταν την καθαρεύουσα. Ταυτόχρονα όμως αυτή δεν μπορούσε να διεισδύσει και να επιδράσει στην λαϊκή γλώσσα. Σήμερα που η γενική παιδεία έχει διαδοθεί και τα ηλεκτρονικά ΜΜΕ κυριαρχούν, το τι διδάσκεται στα  σχολεία και το πώς μιλάει η τηλεόραση παίζουν αποφασιστικό ρόλο στην διαμόρφωση του γλωσσικού αισθήματος και αν αυτή η διδασκαλία και τα τηλεοπτικά ακούσματα περιέχουν στοιχεία ξένα προς την δημοτική και ακόμη ξένα προς την ελληνική γλώσσα γενικά, και πολύ περισσότερο όταν τα στοιχεία αυτά πληθαίνουν, συντελούν στην παραφθορά της λαϊκής γλώσσας, στην αποξένωση του λαού από την ίδια του την γλώσσα. Σήμερα που η τηλεόραση κυριαρχεί σαν το βασικό μέσο ενημέρωσης και ψυχαγωγίας, έχει γίνει ο κύριος μαζικός προπαγανδιστής του συμφέροντος, των επιδιώξεων και των γούστων της κυρίαρχης τάξης όχι μόνον ως προς το περιεχόμενο αλλά και ως προς τον τρόπο έκφρασης γενικά και της γλωσσικής έκφρασης ειδικά.

Εδώ θα εξεταστεί η χρήση ενός μονάχα διττού λεκτικού όρου, του ως/σαν, στο πεδίο που και οι δυο μορφές του διεκδικούν την ίδια χρήση. Ποσοτικά, στο σύνολο των λέξεων, η βαρύτητα του όρου φαίνεται απειροελάχιστη. Όμως δεν είναι καθόλου έτσι. Από ποσοτική άποψη σημασία έχει η μέση συχνότητα χρήσης του και θα ήταν χρήσιμο να γινόταν μια εκτίμηση αυτής. Από ποιοτική άποψη σημασία έχουν άλλα στοιχεία που ξεκινούν από την γλώσσα και πηγαίνουν πέρα απ’ αυτήν. Και αυτά τα στοιχεία εδώ υπάρχουν.

Μεταφραστικά τέρατα και άλλα τινά (ένα άρθρο της Μανίνας Ζουμπουλάκη με προσθήκες από Γιάννη Χάρη)

Πριν από δέκα μέρες, στις 30 Σεπτεμβρίου, είχαμε την Παγκόσμια ημέρα μετάφρασης. Με την ευκαιρία αυτή, η μεταφράστρια Μανίνα Ζουμπουλάκη δημοσίευσε στην Athens Voice ένα άρθρο με μεταφραστικά μαργαριτάρια, ερανισμένα από διάφορες πηγές -κάποια πρέπει να τα διάβασε εδώ στο ιστολόγιο, άλλα είναι από υποτίτλους ταινιών, άλλα από βιβλία.

Καθώς το θέμα του μεταφραστικού λάθους ενδιαφέρει ιδιαίτερα το ιστολόγιο, αναδημοσιεύω εδώ το άρθρο. Και επειδή η Μ.Ζ. αναφέρεται παρεμπιπτόντως σε ένα ενδιαφέρον μεταφραστικό πρόβλημα, τον αμερικανισμό fuckin’ και το πώς περνάει και στα ελληνικά, αποσπώ ένα μεγάλο κομμάτι από παλιότερο ενδιαφέρον άρθρο του Γιάννη Χάρη και το προσθέτω ως επίμετρο.

Πάντως, παρότι μεταφραστής (λάθος: επειδή είμαι μεταφραστής) διαφωνώ με την άποψη που προβάλλει ως προμετωπίδα η Μ.Ζ. στο άρθρο της, δηλαδή ότι «Ο,τι βιβλίο μπορώ να διαβάσω στη γλώσσα στην οποία γράφτηκε, το προτιμάω ορίτζιναλ, όχι μεταφρασμένο». Εννοώ ότι εγώ προτιμώ να τα διαβάζω μεταφρασμένα -ενίοτε και αντικριστά με το πρωτότυπο. Αλλά αυτά είναι επιλογές και προτιμήσεις, δεν χωράει σωστό και λάθος.

Παραθέτω πρώτα το άρθρο της Μανίνας Ζουμπουλάκη (εγώ που δεν διαβάζω Athens Voice το είδα στη Λεξιλογία, όπου αναδημοσιεύονται και άλλα ενδιαφέροντα για μεταφραστές άρθρα).

Σχόλια για τις μεταφράσεις και τους μεταφραστές με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Μετάφρασης, στις 30/9
από τη συγγραφέα και μεταφράστρια Μανίνα Ζουμπουλάκη

Athens Voice (3.10.2019)

«Ο Χ ένιωθε ετοιμοθάνατος», διαβάζω σε ένα (μεταφρασμένο από τα αγγλικά) βιβλίο. Πιο κάτω, ο Χ είναι ακόμα πιο ετοιμοθάνατος, και οι φίλοι του φωνάζουν, «πάμε για ετοιμοθάνατοι!»
Φυσικά κανένας δεν ενθουσιάζεται τόσο με την προοπτική να γίνει ετοιμοθάνατος, αλλά επειδή ο συγγραφέας είναι Σκωτσέζος, κι επειδή οι Σκωτσέζοι λένε “let’s get mortal” όταν ετοιμάζονται να βουτήξουν μέχρι τα αυτιά στο ουίσκι, να γίνουν λιώμα, κομμάτια, ρούγκλες, όπως λέμε εμείς στην Ελλάδα… αυτό που ήθελε να πει ο ποιητής δεν έχει καμιά σχέση με τον θάνατο. Λιωμίδης ήτανε ο Χ, και οι φίλοι του σκοπεύανε να πέσουν στα πατώματα, να κάνουνε κεφάλι, να σκυλο-μεθύσουν μέχρι αηδίας. (Εκτός που η λέξη, στα αγγλικά, σημαίνει «θανάσιμος» όταν ακολουθείται από ουσιαστικό, και «θνητός» όταν χρησιμοποιείται σκέτη. Και δεν κάνω την έξυπνη: από τα βιβλία έμαθα αγγλικά, με λεξικά και υπογραμμίζοντας τις άγνωστες λέξεις…).

Ο μεταφραστής δεν οφείλει βέβαια να ξέρει από Σκωτία —αρκεί να ξέρει από Ελλάδα: ο συγχωρεμένος Οδυσσέας Χατζόπουλος, Εκδόσεις «Κάκτος», μας έλεγε με πονηρό ύφος, «Δε με νοιάζει ακριβώς τι γράφει ο Άγγλος, με νοιάζει περίπου τι διαβάζει ο Έλληνας», και τον μελετάω πολλές φορές, όταν ξεμένω από αγγλικό/γαλλικό κείμενο και διαβάζω, αναγκαστικά, το μεταφρασμένο. Ή, όταν διαβάζω στα παιδιά μου παιδικά βιβλία, που είναι το απόλυτο σπλάτερ του μεταφραστή: «Γιατί ο Χάρυ είναι συνέχεια νευρικός;» ρωτούσαν (τα παιδιά μου), μια και το “he was nervous” (=ανήσυχος) έτσι μεταφράζεται σε όλα σχεδόν τα παιδικά. Ο εκδότης του παιδικού θεωρεί τα παιδιά χαζοβιόλικα, αλλιώς δεν εξηγείται το «πιο στο γόνατο, πεθαίνεις» του μέσου μεταφρασμένου παιδικού βιβλίου…

Αλλού, διαβάζω «δεν έχω την πρωτεύουσα στα χέρια μου». Ο ήρωας δεν έχει την πρωτεύουσα, ενώ κανονικά σκασίλα του για την πρωτεύουσα, θα έπρεπε να μην έχει το κεφάλαιο (“the capital” που σημαίνει και πρωτεύουσα αλλά και κεφάλαιο, και κεφαλαίο γράμμα, ανάλογα με τα συμφραζόμενα). Το κλασικό «δεν μπορεί να ξεχωρίσει τον πισινό του από τον αγκώνα του», που στα ελληνικά δεν σημαίνει ντιπ τίποτα μια και ο αγκώνας με τον πισινό, για όνομα, δεν έχουνε καμία σχέση… αλλά στα αγγλικά (“he can’t tell his ass from his elbow”) σημαίνει «δεν ξέρει τι του γίνεται», ή «είναι εντελώς ηλίθιος» ή «τα έχει χαμένα». Επίσης, ο ήρωας που βάζει και ξαναβάζει «μια κούπα καφέ» είναι ο Αμερικάνος (“a cup of coffee”) μια και ο Έλληνας βάζει ΦΛΙΤΖΑΝΙ και όχι ΚΟΥΠΑ, όσο καφέ κι αν πίνει.

Σε αστυνομικό μυθιστόρημα, ο ντέντεκτιβ ανακοινώνει με πρωτοφανή σκληρότητα στους τεθλιμμένους συγγενείς, «ο θείος σας ήταν καθυστερημένος». Ο θείος αποδεικνύεται στη συνέχεια διαβόλου κάλτσα, και ήταν απλώς “late”, που θα μπορούσε να αποδοθεί «άργησε να έρθει στο ραντεβού», ή στη συγκεκριμένη περίπτωση, «αποθανών, εκλιπών, συγχωρεμένος». Τον φόνο του θείου προσπαθούμε να εξιχνιάσουμε, άρα μάλλον έχει τινάξει τα πέταλα, αφού βρέθηκε σφαγμένος ΚΑΙ με δυο σφαίρες στο κεφάλι.

Το κλασικό στα αστυνομικά μυθιστορήματα είναι ο αλκοολικός ντέντεκτιβ που τρώει «ένα λιγδερό σάντουιτς». Έχει επίσης «λιγδερά μαλλιά», γενικά είναι αηδία σκέτη —ενώ θα μπορούσε να τρώει ένα σάντουιτς που στάζει λάδια/λεκιάζει τα χέρια του, και να είναι άλουστος, απλώς. Τα μαλλιά είναι «λιπαρά» και όχι «λιγδερά», όταν μας ζητείται να συμπαθήσουμε τον άλουστο. Αν είναι λιγδιάρης, είναι αντι-ήρωας. Και αν τρώει «με ένα λιγδερό κουτάλι»… σόρι, αλλά στα αγγλικά θα έτρωγε σε ένα “greasy spoon”, που σημαίνει καταγώγιο, φθηνό, τρυπο-ειδές μαγειρείο της γειτονιάς και όχι κουτάλι με λίπος.

Είναι γνωστές οι ιστορικές μεταφραστικές κοτσάνες: «Ο Άρσον είναι ύποπτος» από το “Arson is suspected”, άρα κάποιος πυρομανής έβαλε τα μαναφούκια και όχι ο Άρσον (που σημαίνει «εμπρησμός»), με τα χεράκια του. Ή ο τίτλος ελληνικής εφημερίδας του 1939 περί της μυστηριώδους χώρας «Νομανσλάνδης», που στην πραγματικότητα ήτανε «No man’s land». Ή το σάιτ που έβγαλε τίτλο πριν μερικά χρόνια, «Ο Χόλυ Κραπ, ο γιος του Κλιντ Ηστγουντ, είναι καυτός!», μεταφράζοντας στον αυτόματο το “Holy crap, Clint Eastwood’s son is super hot!”. Ο αυτόματος μεταφραστής είναι τσίρκο κανονικό, αλλά μιλάμε για λογοτεχνία, οπότε τον αφήνουμε ήσυχο. Οι σύγχρονες κοτσάνες δεν οφείλονται σε άγνοια της ξένης γλώσσας αλλά σε άγνοια της ελληνικής – όπως και στο ότι τα περισσότερα μαγαζιά (=εκδοτικοί οίκοι) δεν χρησιμοποιούν πλέον επιμελητές, ή οι επιμελητές πληρώνονται τρίχες, και οι μεταφραστές ακόμα τριχότερες τρίχες… Ίσως γι’ αυτό έχουν περάσει στη γλώσσα μας εκφράσεις όπως «η γαμημένη η δουλειά μου» (“my fucking job”) αντί για «τη γαμοδουλειά μου», όπως λέγαμε παλιά, ή «δεν έχω γαμημένο μέλλον» (“no fuckin’ future”) αντί για το ελληνικότατο «δεν έχω μέλλον, γαμώτο».

Αξεπέραστος παραμένει ο ρεσεψιονίστ που λέει στην ηρωίδα, «λυπάμαι, η κάμαρα είναι απασχολημένη». Η ηρωίδα δεν ρωτάει με ΤΙ απασχολείται η κάμαρα: Πλέκει; Παίζει τάβλι; Ανοίγει φύλο; Βάζει ρόλεϊ; Γιατί ξέρει ότι η γαλλική φράση “La chambre est occuppée” («το δωμάτιο είναι κατειλημμένο») έχει κακο-μεταφραστεί —θα μπορούσε να ήταν απασχολημένη αν ήτανε κομμώτρια, αλλά είναι κάμαρα, οπότε είναι κατειλημμένη, ας το πάρουμε απόφαση. Άλλο κοτσανο-ειδές από τα γαλλικά είναι ο ήρωας ο οποίος “il marche a côté de ses pantoufles”, που μεταφράζεται «βαδίζει πλάι στις παντόφλες του»… Αλλά στις γαλλόφωνες χώρες η έκφραση χρησιμοποιείται μεταφορικά και σημαίνει «δεν έχει επαφή με τον εαυτό του, δεν ξέρει τι του γίνεται», όχι βγάζει τις παντόφλες του βόλτα. Που δεν φωτίζει καθόλου τον ήρωα, στο ελληνικό κείμενο.

«Ανασήκωσε το δίδυμο τόξο των φρυδιών της» η ηρωίδα, και ο ήρωας «είπε τραβώντας το σκούρο υπογώνειό του», «Μα την αλήθεια, Ρότζερ!», που δεν το λέει κανένας Έλληνας, με ή χωρίς τον Ρότζερ (παρά μόνο σε θεατρικά έργα). Η φράση «μέρα με τη μέρα έδενε η ρόδινη σάρκα του» αναφέρεται σε μωρό και όχι σε τσόντα ή σε ψητό γουρουνόπουλο. Κάποιος είχε «μακριά, ποταμιστά γένια και μαλλιά», ενώ ο κακός της ιστορίας είχε «γκρίζα, σιδερόχρωμα μαλλιά» και φώναζε «Μα την αλήθεια!» με κάθε ευκαιρία.

Όλα αυτά και χίλια ακόμα, τα πετυχαίνω σε μεταφρασμένα αστυνομικά ή λογοτεχνικά βιβλία. Μου κόβεται η φόρα, όταν πέφτω πάνω σε τέτοια μαργαριτάρια, και βγαίνω από την ατμόσφαιρα του έργου, αλλά γελάω κι όλας. Γι’ αυτό τα σημειώνω εδώ, επειδή έχουνε την πλάκα τους…

Όπως είπα, μου κίνησε το ενδιαφέρον η αναφορά στη μετάφραση του fuckin’ και εγώ προσωπικά το my fuckin job δεν θα το απέδιδα «η γαμωδουλειά μου» αλλά «η κωλοδουλειά μου» και αν είχα τον υπότιτλο «put out that fucking cigarette» δεν θα τον απέδιδα ούτε «σβήσε το γαμημένο το τσιγάρο σου» ούτε «το γαμωτσιγάρο» αλλά «σβήστο το κωλοτσίγαρο».

Όμως τα έχει πει πολύ καλύτερα ο φίλος Γιάννης Η. Χάρης σε ένα παλιό του άρθρο. Μεταφέρω τα σχετικά αποσπάσματα:

Fucking, αυστηρώς ακατάλληλη λέξη

Πανηγύρισε άλλη μια φορά ο κόσμος της Μπαρτσελόνα για τα δύο γκολ του βιρτουόζου Λιονέλ Μέσσι στον πρώτο ημιτελικό του Τσάμπιονς Λιγκ με τη Ρεάλ. Ειδικά για το δεύτερό του, πανηγύρισε όλος ο ποδοσφαιρικός κόσμος: «Ο Μέσι είναι η γ…ένη αυθεντία» μετέφερε την αποθεωτική κραυγή ένα σχετικό ρεπορτάζ, έτσι γράφει κι ένα μπλουζάκι που διαφημίζεται στο ίντερνετ: «Messi is the fucking master». Ή «Μessi is a fucking hero», πάλι από το ίντερνετ.

Όμως Μέσσι και γαμημένος; όταν πρόκειται για πανηγυρισμούς;
Αυθεντία, μάστορας, τεχνίτης, αρχηγός, και «γαμημένος»; πάνε μαζί; Ή ήρωας «γαμημένος”; δεν στέκει! «Γαμάτος» θα λέγαμε εδώ, ή καλύτερα: «Ο Μέσσι είναι και γαμώ τους αρχηγούς / τους ήρωες» κτλ. Βέβαια, η αγγλική λέξη fucking σημαίνει καταρχήν ή γενικά «γαμημένος», και κατά κανόνα έτσι μεταφράζεται, εύλογα και μοιραία. Αλλά σωστά; τουλάχιστον: πάντα σωστά; Προφανώς όχι, όπως βλέπουμε στην περίπτωση του Μέσσι.

Υπάρχει βεβαίως η «νόμιμη» τρέχουσα χρήση: «Δεν αντέχω άλλο σ’ αυτό το γαμημένο σπίτι» μεταφράζουμε, ή και λέμε και στα ελληνικά. Εναλλακτικά; «… σ’ αυτό το κωλόσπιτο». Το ίδιο και το «γαμημένο βιβλίο», το «κωλοβιβλίο» κτλ. Πιο εύκολα πάντως ακούγεται, ή λέγεται, κατά τη γνώμη μου, το «γαμημένο» χωρίς το ουσιαστικό. Π.χ. ψάχνω το βιβλίο μου, ή όποιο άλλο αντικείμενο: «πού πήγε αυτό το γαμημένο;»

Λέμε ίσως «Πάρε / Τράβα το γαμημένο χέρι σου αποπάνω μου», όμως συχνότερα λέμε: «πάρ’ το ξερό σου», χωρίς τη λ. «χέρι», «κάτω τα κουλά σου» κ.ά. Όμως ο μεταφραστής θέλει το «γαμημένος», ο χρήστης το ίδιο, αύριο πιθανότατα θα έχει επικρατήσει, όπως γίνεται με πολλούς ξενισμούς.

Ώς τότε, ας προσέξουμε ότι στα αγγλικά η εξαιρετικά κοινόχρηστη αυτή λέξη μπορεί να μη λέει σχεδόν τίποτα, να μεταφέρει απλώς την ένταση της στιγμής, που άλλοτε επιδέχεται άλλη μετάφραση, άλλη λέξη, καθημερινή πάντως ή αργκό, κάποια περίφραση κτλ., άλλοτε παραλείπεται άνετα, ή και πρέπει να παραλειφθεί.

Παραδείγματα (η ελεύθερη απόδοση του fucking με πλάγια στοιχεία):

«Is anyone fucking hearing?» φωνάζει απελπισμένα κάποιος, ζητώντας βοήθεια για τον φίλο του που πεθαίνει: «Ακούει [ή: Δεν ακούει] κανείς, γαμώτο μου;»

«Don’t fucking move!» φωνάζει αγριεμένος ο ένας στρατιώτης στον άλλο, στο Tigerland: «Μην [τυχόν και] κουνηθείς!» μαζί ίσως με άλλη βρισιά, λόγου χάρη: παλιομαλάκα. Όπως και στο «You ’re sick, you ’re fucking sick!», «Είσαι άρρωστος, είσαι άρρωστος, ρε μαλάκα!» σε μια κομεντί του Τζέιμς Ρότζερς («Say it isn’t so»).

Αλλά, πάλι με αφορμή τη νίκη της Μπαρτσελόνα: «I’m fucking loving this game. I’m fucking loving this team»: «Τρελαίνομαι μ’ αυτό το παιχνίδι, τρελαίνομαι μ’ αυτή την ομάδα», «κόβω φλέβες» και πολλά άλλα, οτιδήποτε εκτός από κατά λέξη μετάφραση.

«Αm I happy? Of course I’m fucking happy», «Αν είμαι ευτυχισμένος; Και βέβαια είμαι ευτυχισμένος, άκου λέει!» απαντάει ενθουσιασμένος σε συνέντευξή του ο Ρόμπι Γουίλλιαμς.

«I can’t fucking hear you!», «Δεν [σας] ακούω, [μάγκες]!» φωνάζει στο κοινό ο Όζι Όσμπορν σε μια συναυλία.

«Αren’t you fucking ashamed?» «Δεν ντρέπεσαι, ρε συ;» εξαγριώνεται ο Ντε Νίρο, σε μια ταινία με τον Χάρβεϊ Καϊτέλ.

«You’re not fucking pregnant», «Εσύ δεν είσαι έγκυος, παναθεμά σε» ουρλιάζει η έγκυος στον αδιάφορο σύντροφό της, στην «Τελευταία μέρα ενός εργένη».

Προ καιρού είχα διασκεδάσει μ’ ένα ευρηματικό αλυσιδωτό μήνυμα (chain-mail), δημοσιευμένο στο πολύ ενδιαφέρον ιστολόγιο Gravity and the wind, παρωδία των αλυσιδωτών μηνυμάτων, το ηλεκτρονικό αντίστοιχο των παλιών δικών μας γραμμάτων προς τον άγιο Νεκτάριο. Έλεγε:

«Προωθήστε αυτό το μήνυμα […] και fucking nothing will happen… Το δοκίμασα δυο φορές και δούλεψε και τις δυο. Absolutely fucking nothing happened»: «Δεν θα συμβεί απολύτως τίποτα» και «Δεν συνέβη απολύτως τίποτα» μετέφραζε, «επί το ευγενικότερον», όπως έλεγε, ο ιστολόγος· κι όμως, μετέφραζε απολύτως σωστά. Ένα τόσο δα εμφατικό χρειάζεται λοιπόν.

Ή και τίποτα. Τι να βάλεις σ’ ένα τραγούδι του Εμινέμ («Love the way you lie»), λόγου χάρη, όπου το συναντούμε τρις (το παραλείπω στη μετάφραση):

She fucking hates me and I love it… (Με σιχαίνεται αλλά γουστάρω…)
Now you’re getting fucking sick… (Τώρα αρρωσταίνεις…)
If she ever tries to fucking leave again… (Έτσι και ξαναφύγει…)

Ώστε fucking, λέξη… αυστηρώς ακατάλληλη, ή σίγουρα επικίνδυνη, για μετάφραση.

 

Μεζεδάκια της ισημερίας

Η φθινοπωρινή ισημερία είναι σήμερα ή, αν διάβασα σωστά, αύριο τα ξημερώματα. Ισημερία θα πει πως οι μέρες διαρκούν όσο και οι νύχτες, αλλ’ από αύριο η νύχτα θα πάρει το πάνω χέρι και η διαφορά τους ολοένα θα μεγαλώνει, θα νυχτώνει όλο και νωρίτερα, τα φύλλα θα πέφτουν απ’ τα κλαριά, θα βάλει ψύχρα, θ’ αρχίσουν τα πρωτοβρόχια και στις δημοσκοπήσεις θα απαντάμε όλοι ότι θα ψηφίσουμε Κούλη. (Αυτό το τελευταίο το είπα επειδή άκουσα πως ο Παύλος Τσίμας απέδωσε την προσφατη δημοσκοπική άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ στο ότι οι δημοσκοπήσεις έγιναν το καλοκαίρι που επηρεάζει θετικά τη διάθεση).

Αν αναρωτιέστε γιατί δεν τα είπα «ισημεριακά» τα μεζεδάκια μας, η απάντηση είναι απλή: επειδή τα έχω ονομάσει έτσι άλλες δυο φορές ως τώρα.

* Και ξεκινάμε.

* Tο σαββατοκύριακο που μας πέρασε ήταν η σειρά του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης να περάσει από τη ΔΕΘ, να μιλήσει και να δώσει συνέντευξη Τύπου.

Στο Φέισμπουκ κυκλοφόρησε αυτή η φωτογραφία από την ομιλία του Κ. Μητσοτάκη, με τη λεζάντα «Τύφλα να’χει ο Μάρλον Μπράντο» να κάνει αστεία αντίστιξη.

Με τις σημερινές τηλεοπτικές συσκευές είναι εύκολο να στήσει κανείς τέτοια στιγμιότυπα, αρκεί κάποιο από τα πολλά κανάλια μας να παίζει την ίδια ώρα κάποιαν εκπομπή με αστείο τίτλο. Αλλά έχει πλάκα.

* Στην ομιλία του Κ. Μητσοτάκη πρόσεξα ένα λάθος που το κάνουν πολλοί. Σε κάποιο σημείο της ομιλίας του, αναφερόμενος στους (νεο)μετανάστες της κρίσης, ο Κ.Μ. είπε:

…θα γυρίσουν στην Ελλάδα, να στηρίξουν την ανάρρωση της ελληνικής κοινωνίας, να κάνουν αυτό, το οποίο τελικά όλοι όσοι ζήσαμε στο εξωτερικό το ξέρουμε πολύ καλά -ο νόστος είναι πολύ ισχυρός- και θέλουν να γυρίσουν τελικά στην πατρίδα τους...

Ώστε «ο νόστος είναι πολύ ισχυρός». Αλλά τι σημαίνει νόστος; Σύμφωνα με τα λεξικά, νόστος είναι η επιστροφή στην πατρίδα, ιδίως έπειτα από πολύχρονη απουσία μακριά. Από τη λέξη νόστος και από την επίσης ελληνική λέξη άλγος, κάποιος λόγιος του 17ου αιώνα έπλασε στα νεολατινικά της εποχής τον όρο nostalgia για να δηλώσει τη λαχτάρα της επιστροφής στην πατρίδα, όρος που έγινε διεθνής και πέρασε και στα ελληνικά.

Αξίζει άρθρο για το θέμα, αλλά προς το παρόν ας περιοριστούμε στο ότι αρκετός κόσμος, ιδίως τα τελευταία χρόνια, λέει «ο νόστος» και εννοεί «η νοσταλγία» -όπως εδώ, στην αποστροφή του Κ. Μητσοτάκη. Δεν είναι όμως σωστό. (Για περισσότερα, δείτε παλιό άρθρο του φίλου Γιάννη Χάρη).

Αφορά το ή αφορά στο;

Το σημερινό άρθρο αφορά ένα γλωσσικό ερώτημα που διατυπώνεται συχνά τα τελευταία χρόνια, και στο οποίο, περιέργως, δεν έχουμε αφιερώσει άρθρο στο ιστολόγιο. Αντί όμως να γράψω εγώ τη γνώμη μου για το δίλημμα του τίτλου, θα αναδημοσιεύσω ένα πρόσφατο άρθρο του φίλου μου του Γιάννη Χάρη, το οποίο δημοσιεύτηκε αρχικά πριν από δυο βδομάδες στη σαββατιάτικη στήλη του στην Εφημερίδα των Συντακτών -και στη συνέχεια θα γράψω και μερικά δικά μου σχόλια για το θέμα.

Έγραψε λοιπον ο Γιάννης Χάρης:

Φιλίπ ντε Σαμπαίν (1602-1674), «Ο Μωυσής με τις Δέκα Εντολές» (η εικόνα είναι παρμένη από το ιστολόγιο του Γ. Χάρη)

«Ένα φιλί τεράστιο στην Πόλυ μου, μπράβο Πόλυ!, από τις ελάχιστες ραδιοφωνικές παραγωγούς που ξέρουν ότι το ρήμα “αφορά” συντάσσεται με το “εις το”: “αφορά εις το”, και όχι “αφορά το” –σε λάτρεψα!» έβγαλε την κορόνα του τις προάλλες στο ραδιόφωνο ο πληθωρικός συνθέτης, παρουσιάζοντας σαν θέσφατο ιερό και άρα απαραβίαστο τη σύνταξη του ρ. αφορά με πρόθεση. Οπότε εξυπακούεται πως όσοι χρησιμοποιούν τη σύνταξη με σκέτη αιτιατική διαπράττουν λάθος μέγα, είναι –αν μπορώ να εικάσω τους ηπιότερους χαρακτηρισμούς του συνθέτη– αστοιχείωτοι, αδαείς.

Ας ανατρέξουμε όμως στη Νεοελληνική Γραμματική του Αγαπητού Τσοπανάκη (β΄ έκδ. 1994, σ. 596), γραμματική που έχει μάλιστα χαρακτηριστεί συντηρητική:

«Η σύνταξη του αφορά σε κάτι, σε κάποιον εμφανίζεται στα αρχαία ελληνικά ύστερα από την σύνταξη με αιτιατική […] και αυτή είναι η σύνταξη [=η σύνταξη χωρίς την πρόθεση] που διέσωσε η προφορική παράδοση της γλώσσας μας, όπως φαίνεται από την πρόταξη του αντικειμένου: αυτό το πρόβλημα δεν με, σε, τον αφορά· αυτόν αφορά, και όχι εμένα· την κυβέρνηση αφορά και όχι τους κατοίκους (κανένας δεν είπε ούτε έγραψε ποτέ, σε μένα κτλ. αφορά, που το πιπιλίζουν τα τηλεοπτικά μέσα)».

Στην αρχή δηλαδή, όταν το αφορώ σήμαινε: βλέπω, διακρίνω κάτι από μακριά, συντασσόταν με απλή αιτιατική (Ηρόδοτος, οι βάρβαροι […] απώρων [=αφεώρων] το ιερόν· Δημοσθένης, και την πατρίδ’ εντεύθεν […] αφορώ· Αριστοφάνης, ίνα τηλεφανείς σκοπιάς αφορώμεθα…). Όταν αργότερα σημαίνει: στρέφω τους οφθαλμούς σε κάτι, όταν ταυτίζεται με τα συνώνυμα: αποβλέπω, αποσκοπώ κτλ., παίρνει από αυτά ακριβώς την πρόθεση εις/σε: αφορώντες εις τον της πίστεως αρχηγόν […] Ιησούν, όπως διαβάζουμε στην Προς Εβραίους. Όσο όμως παύουμε να στρέφουμε τους οφθαλμούς κττ., όσο το αφορά σημαίνει πια κυρίως: αναφέρεται…, ενδιαφέρει…, περιορίζεται έως εξαφανίζεται η εμπρόθετη σύνταξη –ώς πρόσφατα ακόμα.

Ντιπ αστοιχείωτοι δηλαδή φαίνεται πως υπήρξαμε κάτι αιώνες τώρα, σίγουρα τους τελευταίους, αν θεωρήσουμε ότι μάλλον πιστά αποτυπώνουν τη γλωσσική πραγματικότητα τα νεότερα λεξικά, το Μείζον Τεγόπουλου-Φυτράκη, του Κριαρά και του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, που καταγράφουν ακριβώς τη γενικευμένη απρόθετη σύνταξη του αφορά, σε όλες του τις σημασιολογικές διακρίσεις.