Μονάχα στη Μιχαλού δεν χρωστάμε!

Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στην Αυγή την Κυριακή 3.1.2010 και εδώ το αναδημοσιεύω χωρίς αλλαγές. Βέβαια, οι θαμώνες του ιστολογίου μπορεί να αναγνωρίσουν ότι κάποια κομμάτια είναι «παστωμένα κοπίδια» από άλλα άρθρα μου, αλλά δεν το έκανα επίτηδες -η επικαιρότητα φταίει που κάνει κύκλους…

Μπορεί να μας διαβεβαίωνε από το προεκλογικό μπαλκόνι ότι «λεφτά υπάρχουν», τώρα όμως ο πρωθυπουργός μας ανακάλυψε πως το χρέος έχει γονατίσει τη χώρα και πως πρέπει να σφίξουμε κι άλλο το ζωνάρι αλλιώς θα μας υποβιβάσει ο Μούντης στη βήτα εθνική –όμως η στήλη, το έχω ξαναπεί, δεν πολιτικολογεί ούτε οικονομολογεί αλλά λεξιλογεί κι έτσι χριστουγεννιάτικα θα αναγκαστούμε να μιλήσουμε για το χρέος και τη μεγάλη του οικογένεια –οικογένεια λέξεων, εννοώ.

Πατριάρχης αυτής της μεγάλης οικογένειας είναι ένα απρόσωπο ρήμα των αρχαίων ελληνικών, το χρη, που σήμαινε «πρέπει, είναι ανάγκη». Το χρέος προέρχεται από αυτό το «χρη», και αρχικά σήμαινε την ανάγκη, την υπόθεση που πρέπει να διεκπεραιώσει κανείς, και ύστερα, από τη χρήση του στα δικαστήρια, πήρε τη σημασία τη σημερινή της οφειλής.

Advertisement

Ακόμα μια επίσκεψη στο κονάκι της Μιχαλούς

Η παροιμία λέει πως Ο μπακάλης σαν φτωχύνει, τα παλιά τεφτέρια πιάνει. Εγώ όμως θα ξαναδημοσιέψω εδώ ένα παλιότερό μου σημείωμα, όχι επειδή δεν προφταίνω να γράψω καινούργιο, αλλά για δυο βάσιμους λόγους. Πρώτον, εκείνο το αρχικό σημείωμα το είχα βάλει στην αρχή της λειτουργίας του ιστολογίου και παραμονές τριημέρου, οπότε έστω κι αν οι συνήθεις ύποπτοι το διάβασαν και σχολίασαν, ωστόσο οι νεοφερμένοι μπορεί να μην το έχουν δει. Αυτός είναι ο ένας λόγος, αλλά υπάρχει κι άλλος, ακόμα πιο σοβαρός, ότι προέκυψαν κάποια νέα στοιχεία. Με νέα στοιχεία, ακόμα και σε δίκη πετυχαίνεις αναψηλάφηση, όχι σε άρθρο ιστολογίου!

Το παλιό άρθρο μπορείτε να το βρείτε εδώ, και δεν αλλάζω τη δομή του, μόνο κάτι ελάχιστες διορθώσεις κάνω. Τα νέα στοιχεία τα προσθέτω στις τρεις τελευταίες παραγράφους, αν έχετε διαβάσει το παλιό άρθρο μπορείτε να πάτε κατευθείαν εκεί.

Η φράση «αυτός χρωστάει της Μιχαλούς» σημαίνει ότι κάποιος δεν είναι στα καλά του, ότι είναι τρελός. Η φράση ακούγεται συχνά και στις μέρες μας και μάλιστα όταν πριν από κάτι μήνες ο πρόεδρος των βιομηχάνων Μίχαλος πρότεινε να εργάζονται και να πληρώνονται λιγότερο οι εργαζόμενοι, αρκετοί ήταν εκείνοι που δεν αντιστάθηκαν στον πειρασμό και είπαν ότι ο Μίχαλος χρωστάει της Μιχαλούς. Ποια είναι όμως αυτή η Μιχαλού;

Η μέρα με τα τρία εννιάρια

Θα το προσέξατε ασφαλώς, σήμερα ο μήνας έχει εννιά. Είναι 9 του Σεπτέμβρη του 2009, δηλαδή 9/9/09 –κι επειδή το μηδέν το προσπερνάμε, είναι η μέρα με τα τρία εννιάρια.

Οπότε, σκέφτηκα να γράψω πρόχειρα μερικά πράγματα για τη φράση Ο μήνας έχει εννιά. Βέβαια, επειδή το ιστολόγιο έχει κι άλλη επίκαιρη ύλη, είπα να τ’ αφήσω για την επόμενη φορά (για τις 9 Σεπτεμβρίου του 2099 που θα έχουμε τέσσερα εννιάρια), αλλά μπορεί να τα ξεχάσω ως τότε.

Τι σημαίνει «ο μήνας έχει εννιά», το ξέρουμε όλοι. Πρόκειται για έκφραση απόλυτης αμεριμνησίας. Όπως λέω στο παλιό μου βιβλίο «Το αλφαβητάρι των ιδιωματικών εκφράσεων», λέγεται για κάποιον τελείως ξένοιαστο που δεν σκέπτεται τίποτε άλλο πέρα από τις διασκεδάσεις και την καλοπέραση. Θα έλεγα μάλιστα ότι σε σύγκριση με άλλες εκφράσεις που δείχνουν απόλυτη αδιαφορία (αγρόν ηγόρασε, πέρα βρέχει, δεν δίνει πεντάρα), η έκφρ. ο μήνας έχει εννιά είναι η πιο απενοχοποιημένη, δηλ. δεν περιέχει μομφή όπως οι άλλες για τον αδιάφορο –αλλά εδώ μπορεί να μεταφέρω κάτι που είναι απλώς προσωπική μου εντύπωση.

Δηλαδή, η έκφραση ο μήνας έχει εννιά (ή: εννιά έχει ο μήνας) δεν δείχνει απλώς απόλυτη αμεριμνησία, αλλά έχει έντονο το στοιχείο του γλεντιού –αυτός που αδιαφορεί, το γλεντάει κιόλας.

— Οι κυρίες, αν θες να ξέρεις, δε σκοτίζονται για τίποτα. Κάθονται κι εννιά έχει ο μήνας! Γ. Χασάπογλου, Οι κουραμπιέδες, σ.71

Μ’ έχεις κάνει άλλο άνθρωπο… Μ’ είχανε οι δρόμοι και οι παρέες… εννιά είχ’ ο μήνας… Για γυναίκες πεντάρα δεν έδινα. Κάθε νύχτα ήμουνα με άλλη. Καμπανέλλης, Η αυλή των θαυμάτων, σ. 134

Πράσσειν άλογα και πράσινα άλογα

Προσοχή: το άρθρο αυτό είναι πολύ μεγάλο, όχι απλό σεντόνι αλλά διπλοπανωκατωσέντονο. Λυπάμαι, δεν μου κάνει καρδιά να το κόψω.

Πράσινα άλογα, στο εξώφυλλο του βιβλίου μου "Το αλφαβητάρι των ιδιωματικών εκφράσεων"

Η έκφραση …και πράσινα άλογα, όπως ας πούμε στη φράση «Τι ανώτατες σπουδές και πράσινα άλογα λέει πως έχει κάνει; Αφού δεν έχει τελειώσει ούτε το δημοτικό!» είναι πολύ συνηθισμένη.

Αν και κανείς χρήστης δεν αμφιβάλλει για τη σημασία της, πολλοί αναρωτιούνται για την προέλευσή της, που δεν είναι φανερή στα μάτια τους. Καθώς δεν μπορούν να εξηγήσουν πώς εμφανίστηκαν τα «πράσινα άλογα» προσπαθούν (και πολύ φυσιολογικά!) να βρουν μιαν άλλη, πιο ορθολογική κατά τη γνώμη τους εξήγηση.

Σύμφωνα με μια πολύ διαδεδομένη «εξήγηση» για την προέλευση της έκφρασης …και πράσινα άλογα, πρόκειται για παραφθορά της αρχαίας έκφρασης «πράσσειν άλογα». (Υπάρχουν και άλλες «εξηγήσεις» για την προέλευση της φράσης, αυτή όμως είναι η πιο διαδεδομένη.) Όπως μας πληροφορεί, για παράδειγμα, ο δικτυακός τόπος www.prasinaloga.gr, που ανήκει στην ομάδα εικαστικού θεάτρου κούκλας «Πράσσειν άλογα»: η έκφραση «Πράσσειν άλογα» είναι αρχαία (πράσσειν = πράττω, άλογο = μη λογικό).

Σε μια διαδικτυακή συζήτηση περί αστρολογίας, κάποιος σκεπτικιστής έγραψε άρθρο με τίτλο «Άστρα και πράσινα άλογα» και αμέσως κάποιος άλλος τον διόρθωσε σε «Άστρα και πράσσειν άλογα», επισημαίνοντας Έχεις δει πουθενά πράσινα άλογα; μήπως αυτό το πράσινα δεν είναι πράσινα αλλά πράσσειν ή πράττειν απαρέμφατο του ρήματος πράττω; Και το άλογα μήπως δεν εννοούνται τα άλογα αλλά το δίχως λογική πραττόμενο; Κάποιος άλλος, αλλού: Πράσινα άλογα και πράσσειν άλογα, που έλεγαν και οι αρχαίοι ημών πρόγονοι.

Υπάρχουν λοιπόν αρκετοί που πιστεύουν ότι η αρχική μορφή της φράσης «και πράσινα άλογα» είναι η αρχαία «πράσσειν άλογα». Η λανθασμένη (όπως θα επιχειρήσω να αποδείξω) αυτή άποψη απέκτησε επιπρόσθετο κύρος όταν ένα συγκρότημα ελληνικής ροκ μουσικής πήρε την ονομασία Πράσσειν άλογα, με έμβλημά του ένα πράσινο αλογάκι του σκακιού.

Μερικοί μάλιστα χρησιμοποιούν και στον σημερινό τους γραπτό λόγο τη γραφή «πράσσειν άλογα», ακόμα και σε εφημερίδες (τις προάλλες το είδα στην Αυγή). Σαν ακραίο παράδειγμα, μερικοί θεωρούν… δολοφονία της γλώσσας το να γράψει κανείς «πράσινα άλογα», όπως στο εξής απόσπασμα που ψάρεψα από καβγά οπαδών, διατηρώντας βέβαια ορθογραφία και σύνταξη του πρωτοτύπου: Πάμε παρακάτω…Σαν ακραιφνείς ελληναρες που είστε πως γίνεται μέσα από επίσημη ανακοίνωση να δολοφονείται την ελληνική γλώσσα σε τέτοιο σημείο και να μιλάτε για ‘πράσινα άλογα’ όταν η έκφραση στην ουσία είναι ‘πρασσειν άλογα’ που απλά για ενημέρωση βγαίνει από το πράττει μη λόγια και επειδή τα 2 τ αντικαθιστούνται με 2 Σ γίνεται όπως σας το παρουσιάσαμε πιο πάνω. Δική μας συμβουλή μείνετε στο να γράφετε την σελιδουλα σας στα Αγγλικά η ανοίξτε κανένα λεξικό γιατί μια φορά που επιχειρήσατε να γράψετε ελληνικά τα κάνατε σκατα σαν τα μούτρα σας.

Υποστηρίζω ότι η «εξήγηση» αυτή είναι λανθασμένη και ότι φράση «πράσσειν άλογα» ποτέ δεν υπήρξε στα αρχαία ελληνικά και ότι δεν προήλθε από παρασυσχετισμό η σημερινή παροιμιακή έκφραση.

Υπάρχει λέξη ‘διπόρος’;

Την παροιμιώδη φράση «ασθενής και οδοιπόρος αμαρτίαν ουκ έχει» την ξέρουμε όλοι μας. Εδώ και μερικά χρόνια κυκλοφορεί στο Διαδίκτυο η άποψη ότι η φράση αυτή είναι παρεφθαρμένη ή χαλκευμένη, και ότι το σωστό είναι «ασθενής και διπόρος». Άλλοι έχουν προτείνει άλλες λέξεις αντί για τον οδοιπόρο: ωδιπόρος, ωδυπόρος. Υποτίθεται πως όλες αυτές οι λέξεις (διπόρος, ωδιπόρος κτλ.) σημαίνουν την εγκυμονούσα ή τη θηλάζουσα γυναίκα. Εγώ ισχυρίζομαι ότι όλες αυτές οι λέξεις είναι ανύπαρκτες και ότι βρισκόμαστε μπροστά σε έναν ακόμα μύθο.

Είχα γράψει μερικά πράγματα στις σελίδες μου, πριν αποκτήσω ιστολόγιο. Καθώς μπήκαμε και πάλι στη Σαρακοστή,  το θέμα ξαναήρθε στην επικαιρότητα και κρίνω σκόπιμο να επικαιροποιήσω κι εγώ το σημείωμά μου, να διορθώσω κάποιες ανακρίβειες και να το εστιάσω στην παραλλαγή του μύθου που ακούγεται συχνότερα: ότι δηλαδή, το «σωστό» είναι «ασθενής και διπόρος».

Η φήμη για την ανύπαρκτη λέξη «διπόρος» προϋπήρχε, αλλά εμφανίστηκε στις στήλες των εφημερίδων σχετικά πρόσφατα. Τον Μάρτιο του 2006, η υπουργός εξωτερικών κ. Μπακογιάννη βρισκόταν σε επίσκεψη στην Ουάσινγκτον· σε παραπολιτική στήλη εφημερίδας δημοσιεύτηκε ότι έφαγε φιλέτο σε κάποιο επίσημο γεύμα, αν και ήταν Σαρακοστή· ο σχολιογράφος πρόσθεσε τη γνωστή παροιμιώδη φράση «ασθενής και οδοιπόρος αμαρτίαν ουκ έχει».

Σε επόμενο φύλλο, ο σχολιογράφος της εφημερίδας πληροφόρησε τους αναγνώστες του ότι:

Η κυρία Λυδία Ιωαννίδου-Μουζάκα, δημοτική σύμβουλος Αθηναίων και επίκουρη καθηγήτρια της Ιατρικής Σχολής με πληροφορεί ότι η πραγματική φράση είναι «ασθενής και διπόρος αμαρτίαν ουκ έχει», όπου «διπόρος» είναι η θηλάζουσα γυνή. Η παραφθορά, γράφει, έχει γίνει από τους παλιούς αγωγιάτες, εμπόρους και ταξιδιώτες που ταξίδευαν ημέρες πολλές με τα καραβάνια και έψαχναν για δικαιολογίες.

Η κυρία Ιωαννίδου-Μουζάκα, αν και καθηγήτρια Ιατρικής, δεν έκρινε αναγκαίο να παραθέσει πηγές που θα τεκμηρίωναν την άποψή της. Άλλωστε, η άποψη δεν είναι δική της, κυκλοφορεί εδώ και πολλά χρόνια σε καφενειακό επίπεδο. Κάποιος τη θυμάται από έναν καθηγητή του στο γυμνάσιο, άλλος την έχει ακούσει από τον λοχαγό του στο στρατό, παράλλος από το κατηχητικό. Τώρα με το Διαδίκτυο, την έχω δει σε μερικά ιστολόγια, ενώ έμαθα ότι και ο Γιάννης Καλαμίτσης στον Real FΜ τις προάλλες, με το έμπα της Σαρακοστής, επανέλαβε ότι, τάχαμου, το σωστό είναι διπόρος.

Εγώ έχω σοβαρές ενστάσεις και πιστεύω πως πρόκειται για μύθο.

Ξαναβρήκαμε τ’ αυγά και τα καλάθια!

Η φράση είναι πασίγνωστη. Χάσαμε τ’ αυγά και τα καλάθια. Τη λέμε για κάποιον που έπαθε ολοκληρωτική καταστροφή ή για κάποιον που τα έχει χάσει και έχει πελαγώσει. Χρησιμοποιείται συχνά, τόσο στην καθημερινή ομιλία όσο και στον δημοσιογραφικό λόγο. Για παράδειγμα, πριν από μερικές εβδομάδες στο Βήμα ο Αντώνης Καρακούσης έβαλε τίτλο του άρθρου του «Χάνοντας τ’ αυγά και τα καλάθια» και μέσα στο άρθρο υποστήριξε ότι η κυβέρνηση έχει χάσει τ’ αυγά και τα καλάθια.

Τη φράση τη θυμήθηκα σήμερα, διότι κάποιος την είχε καταχωρήσει στη βάση δεδομένων του slang.gr, ενός εξαιρετικού ιστότοπου που επιχειρεί να καταγράψει, με εθελοντικά δημοσιεύματα των μελών του, τη γλώσσα των νέων, την αργκό, τη σλαγκ. Κι αν μου πείτε ότι η φράση «έχασε τ’ αυγά και τα καλάθια» δεν ανήκει στην αργκό, θα συμφωνήσω μαζί σας, αλλά οι συνεργατικοί ιστότοποι έτσι είναι, δημιουργούνται απ’ όλους, μαζί και ανθρώπους που έχουν άλλα κριτήρια από τα δικά μας. Όμως, ο καλός ο μάστορας ξέρει να ξεχωρίζει την ήρα από το στάρι. Αλλά πλατειάζω.

Τη φράση τη θυμήθηκα, έλεγα, διότι στο λήμμα του slang.gr αναφερόταν μια εντελώς αστήριχτη εξήγηση για την προέλευση της φράσης. Το κακό είναι ότι η εξήγηση αυτή, που προέρχεται από το βιβλίο «Λέξεις και φράσεις παροιμιώδεις» του Τάκη Νατσούλη, έχει αναδημοσιευτεί και αλλού, ακόμα και στην εφημερίδα «Τα Νέα» (και μάλιστα δυο φορές τα τελευταία χρόνια: 12.3.2003 και 18.3.2004). Και όσο  αναδημοσιεύεται μια πατάτα, τόσο ριζώνει. (Για να μην παρεξηγηθώ: ο Νατσούλης έχει μαζέψει πολύ υλικό στο βιβλίο του· δυστυχώς, η έλλειψη συστήματος, η τσαπατσουλιά στην παράθεση των πηγών και η τάση του να προσπαθεί να βρει ζορ ζορνά μια ιστορική εξήγηση για κάθε φράση, μειώνουν την αξία του έργου του).

Ακόμα χρωστάμε κάτι στη Μιχαλού!

Πρόκειται για επαυξημένη και ξαναδουλεμένη βερσιόν ενός παλιότερου σημειώματος στο σάιτ.

Η φράση «αυτός χρωστάει της Μιχαλούς» σημαίνει ότι κάποιος δεν είναι στα καλά του, ότι είναι τρελός. Η φράση ακούγεται συχνά και στις μέρες μας και μάλιστα όταν τις προάλλες ο πρόεδρος των βιομηχάνων Μίχαλος πρότεινε να εργάζονται και να πληρώνονται λιγότερο οι εργαζόμενοι, αρκετοί ήταν εκείνοι που δεν αντιστάθηκαν στον πειρασμό και είπαν ότι ο Μίχαλος χρωστάει της Μιχαλούς. Ποια είναι όμως αυτή η Μιχαλού;

Η προέλευση της φράσης έχει βασανίσει όχι λίγο τους μελετητές. Με το σημείωμά μου αυτό έρχομαι να προσθέσω άλλο ένα καρφί στον σταυρό· θέλω να πω, αν ο αναγνώστης περιμένει να μάθει ποια ήταν η Μιχαλού που έδωσε το όνομά της στη φράση και κέρδισε αυτήν την αμφίβολη αθανασία, ας μη διαβάσει παρακάτω. Διαβάζοντας παρακάτω, μόνο να ξεμάθει πράγματα μπορεί.

Σύμφωνα με μια εκδοχή που κυκλοφορεί και στο Διαδίκτυο αλλά πηγάζει από το βιβλίο «Λέξεις και φράσεις παροιμιώδεις» του Τάκη Νατσούλη, στα χρόνια του Όθωνα βρισκόταν σε κάποιο σοκάκι του Ναυπλίου η ταβέρνα της Μιχαλούς. Η Μιχαλού ήταν, λέει ο συγγραφέας, παραδόπιστη και εκμεταλλεύτρια· είχε μια περιορισμένη πελατεία στην οποία έκανε πίστωση για ένα ορισμένο διάστημα, όμως αλίμονο σε όποιον δεν ήταν συνεπής. Μετά την παρέλευση της προθεσμίας, η Μιχαλού ξεφτέλιζε κυριολεκτικά τους άτυχους οφειλέτες της. Ανάμεσα σ’ αυτού ήταν και κάποιος ευσυνείδητος, ο οποίος αδυνατώντας να βρει χρήματα να εξοφλήσει τη Μιχαλού, γύριζε μέρα και νύχτα στους δρόμους παραμιλώντας. Και σαν κανείς ρωτούσε τους περαστικούς τι έχει αυτός ο άνθρωπος, οι άλλοι απαντούσαν «Αυτός χρωστάει της Μιχαλούς» (Νατσούλης, σελ. 99-100).

Η εκδοχή αυτή έχει βρει απήχηση, έχει θεωρηθεί έγκυρη και έχει αναδημοσιευτεί και σε σοβαρά ή/και μεγάλης κυκλοφορίας έντυπα. Και φυσικά είναι εντελώς αστήριχτη.