Ένα μεγάλο λεξικό

Τον Μάιο κυκλοφόρησε, από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών – Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη του ΑΠΘ, η ελληνική έκδοση του Ετυμολογικού Λεξικού της Αρχαίας Ελληνικής του Πιέρ Σαντρέν (Pierre Chantraine). Αυτό είναι το «μεγάλο λεξικό» του τίτλου μας, το βιβλίο που θα σας παρουσιάσω σήμερα.

Μεγάλο όχι μόνο στο δέμας, αν και από την άποψη αυτή προκαλεί επίσης δέος, αφού το λεξικό εκτείνεται σε 1664 σελίδες, σε σκληρόδετη έκδοση μεγάλου σχήματος, με ωραίο κόκκινο εξώφυλλο. Και η τιμή του βέβαια δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητη, αν και σχετικά είναι μάλλον χαμηλή -τα περίπου 60 ευρώ δεν είναι πολλά για ένα τέτοιο θωρηκτό, αλλά λίγοι μπορούν να τα διαθέσουν εύκολα. Και, για να τα λέμε όλα, είναι ένα βιβλίο που δεν μεταφέρεται εύκολα ούτε προσφέρεται για διάβασμα στην παραλία -και γι’ αυτό άργησα να γράψω τη σημερινή παρουσίαση.

Δεν είναι καινούργιο έργο το λεξικό του Σαντρέν: εκδόθηκε στη Γαλλία σε τεύχη από το 1968 έως το 1980 από τον Πιέρ Σαντρέν (ο οποίος πέθανε το 1974, έχοντας προλάβει να δει τα λήμματα έως το γράμμα Υ) και τους συνεργάτες του. Στη συνέχεια, οι συνεργάτες του ή οι μαθητές τους εξέδιδαν το περιοδικό Χρονικά Ελληνικής Ετυμολογίας, ενώ το 2009 κυκλοφόρησε η αναθεωρημένη γαλλική έκδοση του λεξικού, στην οποία βέβαια βασίζεται η πρόσφατη ελληνική έκδοση.

Ούτε είναι το μόνο ετυμολογικό λεξικό της αρχαίας ελληνικής που κυκλοφορεί. Υπάρχουν επίσης το Griechisches etymologisches Wörterbuch του Hjalmar Frisk, στα γερμανικά δηλαδή, που κυκλοφόρησε σε τεύχη από το 1954 έως το 1972 και εκδόθηκε σε 3 τόμους το 1973, όπως και το δίτομο αγγλικό Etymological Dictionary of Greek του R.S.P.Beekes, έκδοση του 2010.

Όπως σωστά επισημαίνεται στον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης του λεξικού του Σαντρέν, «κανένα από τα τρία [αυτά λεξικά] δεν αντικαθιστά τα υπόλοιπα, επειδή καθένα προσεγγίζει, εν μέρει διαφορετικά αλλά πάντοτε σε επιστημονική βάση, το ζήτημα της ετυμολογίας της αρχαίας ελληνικής, φέροντας λιγότερο ή περισσότερο έντονα την προσωπική σφραγίδα του συντάκτη του.

Βλέπουμε δηλαδή ότι μέχρι σήμερα ο Έλληνας αναγνώστης έπρεπε να ξέρει γαλλικά ή γερμανικά ή αγγλικά αν ήθελε να ερευνησει σε κάποιο βάθος την ετυμολογία πάρα πολλών λέξεων, τόσο της αρχαίας ελληνικής όσο και νεότερων. Και μάλιστα να τα ξέρει καλά. Εγω έχω τη γαλλική έκδοση του λεξικού του Σαντρέν (άλλωστε συχνά πυκνά την αναφέρω και στο ιστολόγιο) και μπορώ να επιβεβαιώσω ότι δεν είναι εύκολο ανάγνωσμα -αν και νομίζω πως ξέρω καλά γαλλικά.

Το κενό καλύπτεται μόνο εν μέρει από το ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη, διότι το λεξικό του Μπαμπινιώτη, προφανώς, ερευνά μόνο τις λέξεις της αρχαίας που έχουν επιβίωση στα νέα ελληνικά, είναι εστιασμένο στα νέα ελληνικά και φυσικά δεν έχει βιβλιογραφικές παραπομπές, που είναι απόλυτα αναγκαίες για έναν σοβαρό μελετητή. Αυτό δεν το λέω σαν μειονέκτημα του καλού αυτού λεξικού, που το θεωρώ απαραίτητο εργαλείο: είναι τέτοια η φύση του, αφού απευθύνεται σε ευρύτερο κοινό. (Ωστόσο, πάνω από μία φορά, όταν παραθέτει εναλλακτικές θεωρίες για την προέλευση μιας λέξης, έχω εκνευριστεί που δεν υπάρχουν παραπομπές στη βιβλιογραφία ώστε να μπορέσω να δω πιο αναλυτικά τα επιχειρήματα της κάθε άποψης)

Advertisement

Τα δώδεκα ονόματα της θάλασσας και τα τρία κακά της μύρας μας

Η ανορθογραφία στο τέλος του τίτλου είναι εσκεμμένη, αλλά θα κάνετε λίγη υπομονή μέχρι να εξηγηθεί.

Εδώ και μερικές μέρες κυκλοφορεί στο ελληνικό Φέισμπουκ ένα κείμενο για τα «12 ονόματα της θάλασσας στα αρχαία ελληνικά». Ένα εντελώς ανόητο κείμενο, θα έπρεπε να προσθέσω, που όμως, επειδή χαϊδεύει τ’ αυτιά μας κι επειδή τις αναλήθειές του τις διατυπώνει με βεβαιότητα, κερδίζει αφειδώς επιδοκιμασίες και κοινοποιήσεις.Μου το έστειλαν τρεις-τέσσερις φίλοι -ο τελευταίος το είδε ν’ αναδημοσιεύεται σε μια ομάδα του Φέισμπουκ όπου συζητούν σκίπερ και πληρώματα τουριστικών σκαφών. Οπότε, αποφάσισα να αφιερώσω το σημερινό άρθρο σε μια προσπάθεια ανασκευής της θαλάσσιας μπαρούφας, αν και χωρίς μεγάλες ελπίδες για τη δύναμη πειθούς ενός μοναχικού άρθρου, ιδίως απέναντι σε ευχάριστα παραμύθια.

Και ξεκινάω με το επίμαχο κείμενο (διατηρώ ορθογραφία και σύνταξη):
Τα 12 ονόματα της θάλασσας ανάλογα με τους ανέμους.
Η ελληνική γλώσσα είναι οντως η γλώσσα του θεού.
Τα ονόματα της θάλασσας στην αρχαία Ελλάδα ανάλογα της καταστάσεώς της από την επίδραση του ανέμου στην επιφάνειά της.
* Με άνεμο 0 μποφόρ, η θάλασσα λεγόταν «Γαλήνη».

* Με άνεμο 1 μποφόρ, η θάλασσα λεγόταν «Αλσάλος».

* Με άνεμο 2 μποφόρ, η θάλασσα λεγόταν » Θάλαττα ή Θάλασσα».

Και πάλι για το κτίριο και την ορθογραφία του

Συμφωνα με ένα παλιό ανέκδοτο, της εποχής που ο κόσμος ακόμα φορούσε καπέλα, κάποιος φιλάργυρος είχε ένα καπέλο και το είχε κρατήσει καμιά τριανταριά χρόνια. Όταν τέλος πάντων είχε παλιώσει τόσο που ήταν αδύνατο να φορεθεί, το παίρνει απόφαση να αγοράσει καινούργιο. Πηγαίνει λοιπόν στο ίδιο κατάστημα που είχε αγοράσει και το παλιό πριν τριάντα χρόνια, και λέει: – Θα ήθελα άλλο ένα καπέλο!

Κάπως έτσι κι εδώ, αφού το σημερινό άρθρο το τιτλοφορώ «και πάλι» για το κτίριο, ενώ για την ορθογραφία της λέξης κτίριο έχουμε γράψει πριν από δέκα συναπτά έτη -οι νεότεροι μπορεί και να μην έχουν υπόψη τους το άρθρο. Αλλά δεν θα επαναλάβω το παλιό εκείνο άρθρο, απλώς θα ξαναγράψω για το ίδιο θέμα.

Έναυσμα για την επανάληψη αυτή είναι μια συζήτηση που έγινε (ή μάλλον που δεν έγινε) το περασμένο Σάββατο, στο συνέδριο της ΕΛΕΤΟ. Το συνέδριο έκλεισε, όπως είναι καθιερωμένο, με μια συζήτηση με πάνελ. Ένας από τους ομιλητές αναφέρθηκε παρεμπιπτόντως στην ορθογραφία της λέξης «κτίριο» παραπονούμενος ότι ο τίτλος ενός φυλλαδίου που είχε εκδοθεί από κάποια δημοσια αρχή ήταν «Το σύνδρομο του άρρωστου κτιρίου» στην πρώτη έκδοση αλλά «Το σύνδρομο του άρρωστου κτηρίου» στην πρόσφατη επανέκδοση.

Από άλλα μέλη του πάνελ δόθηκε η απάντηση ότι το κτίριο δεν μπορεί να γράφεται με ι, διότι δεν ετυμολογείται από το «κτίζω». Προέρχεται είτε από το «οικητήριο» είτε από το «ευκτήριο», οπότε πρέπει να γραφτεί με η. Με δυο λόγια, η άποψη Μπαμπινιώτη, που τη μεταφέρω για μεγαλύτερη πληρότητα εδώ:

Το ρήμα ‘κτίζω’ δεν μπορεί να δώσει παράγωγα με ανύπαρκτη κατάληξη –ριο! Δεν μπορούμε δηλαδή να έχουμε κτί-ριο. Το ‘κτίζω’ θα μπορούσε μόνο να δώσει ‘κτιστήριο’ (πρβλ. φροντίζω – φροντιστήριο) τύπος που ούτε κι αυτός μαρτυρείται να υπάρχει. Άρα η λέξη έχει διαφορετική ετυμολογική προέλευση και, επομένως, διαφορετική ορθογραφία. Παράγεται είτε από το ‘οικητήριον’ (οικώ> οικητήριο > κτήριο) είτε από το ‘ευκτήριον’ (οίκημα)· είτε στη μία είτε στην άλλη περίπτωση, η γραφή με –η (κτήριο) είναι η μόνη σωστή.

Επειδή είχε δοθεί η εντύπωση ότι η γραφή «κτίριο» είναι μια ανορθογραφία -ενώ πρόκειται για τη γραφή που υιοθετείται απο τη σχολική ορθογραφία, από το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής και από τους περισσότερους μελετητές- ζήτησα τον λόγο, αλλά ο καθηγητής Θ. Τάσιος, που διεύθυνε τη συζήτηση, απέφυγε να μου τον δώσει, έχοντας πικρή πείρα από τις ατέρμονες και παθιασμένες συζητήσεις περί ορθογραφίας (ήδη από κάποιο έδρανο του βάθους είχε ακουστεί η μοιραία λέξη «ορθοπ*δικός»). Δικαίωμά του βεβαίως, αλλά έτσι δεν ακούστηκε η άλτερα παρς και δόθηκε στρεβλή εικόνα.

Ευτυχώς ομως έχω τούτο εδώ το ιστολόγιο, οπότε μπορώ να εκθέσω την άποψη που δεν μπόρεσα να πω, και μάλιστα να την εκθέσω αναλυτικά, χωρίς περιορισμό χρόνου.

Ελληνικά στοιχεία στο λεξιλόγιο άλλων γλωσσών (άρθρο των Παναγ. Ανδρέου και Γ. Παπαναστασίου)

Πριν από ένα μήνα περίπου είχα δημοσιεύσει στο ιστολόγιο ένα άρθρο του Γιώργου Παπαναστασίου,  Αναπληρωτή Καθηγητή Ιστορικής Γλωσσολογίας του Α.Π.Θ. και Διευθυντή του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη), το πρώτο από δύο άρθρα που μου είχε στείλει με θέμα που ενδιαφέρει πολύ το ιστολόγιο: τον γλωσσικό δανεισμό. Δημοσιευω σήμερα το δεύτερο από αυτά τα άρθρα, που είναι γραμμένο σε συνεργασία με τον Παναγιώτη Ανδρέου, επιστημονικό συνεργάτη του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών. Το άρθρο παρουσιάστηκε πρώτα σε διάλεξη και στη συνέχεια δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Ελιμειακά» του Συλλόγου Κοζανιτών Θεσσαλονίκης.

Και πάλι, το άρθρο είναι μεγάλο αλλά δεν βόλευε να το χωρίσω σε δύο μέρη. Ωστόσο, έχει πολύ ενδιαφέρον. Σε αγκύλες έβαλα ένα-δυο δικα μου σχολια και παραπομπές σε αρθρα του ιστολογίου. Να σημειώσω μόνο ότι δεν δημοσιεύω όλες τις εικόνες που το συνόδευαν, για να μη βαρύνει πολύ. Επίσης, εξαιτίας του οσιαρίσματος χάθηκαν τα πνεύματα και τα τονικά σημάδια των αρχαίων λέξεων. Μικρό το κακό.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΕ ΕΝΑΝ ΜΕΤΑΒΑΛΛΟΜΕΝΟ ΚΟΣΜΟ: ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΟ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ ΑΛΛΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ

Στο τεύχος 73 των Ελιμειακών ο δεύτερος από εμάς είχε παρουσιάσει μία από τις δύο εμφανείς πλευρές της σχέσης της ελληνικής με άλλες γλώσσες, συγκεκριμένα το λεξιλόγιο που η ελληνική δανείστηκε από πολλές από αυτές, με τις οποίες ήρθε σε επαφή. Στο παρόν τεύχος παρουσιάζουμε την άλλη πλευρά του νομίσματος, ένα ενδεικτικό τμήμα του λεξιλογίου που η ελληνική δάνεισε σε διάφορες γλώσσες στη διαδρομή της ιστορίας της.

1. Προϊστορία και πρωτοϊστορία, ως την αρχαϊκή εποχή

Η ελληνική γλώσσα ξεκίνησε ως ένα παρακλάδι της ινδοευρωπαϊκής που αποκόπηκε από τον υπόλοιπο ινδοευρωπαϊκό κορμό, όπως συνέβη και με πολλές άλλες γλώσσες γνωστές σήμερα, αλλά και με μερικές που εξαφανίστηκαν χωρίς να αφήσουν ίχνη. Η θεωρούμενη ως κοιτίδα των Ινδοευρωπαίων ίσως βρίσκεται στη σημερινή Ου­κρανία, αυτό όμως πολύ μικρή σημασία έχει για την κατοπινή ιστορία των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, οι οποίες, συνεχίζοντας όλες την ίδια πρωτογλώσσα, έδωσαν γλωσσικές μορφές που κλήθηκαν κατά εποχές και κατά περιοχές να παίξουν τον δικό τους ιστορικό ρόλο η καθεμιά – έναν ρόλο που προφανώς δεν συνδέεται με ιδιαιτε­ρότητες της γλώσσας αλλά με τις διαφορετικές ιστορικές συνθήκες που αντιμετώ­πισαν και κλήθηκαν να υπηρετήσουν οι ομιλητές του κάθε επιμέρους κλάδου.

Φτάνοντας οι Έλληνες στη Βαλκανική χερσόνησο, εγκαταστάθηκαν στις νο­τιότερες περιοχές της, τη σημερινή Ελλάδα. Περίπου το 2000 π.Χ. ο κορμός των Ελλήνων πρέπει να βρέθηκε στην περιοχή της σημερινής Μακεδονίας ή λίγο βο­ρειότερα, και στη συνέχεια εξαπλώθηκε προς νότον, όπου η ελληνική μαρτυρείται από τον 16ο/ 15ο αιώνα ως το 1200 π.Χ., κατά τη μυκηναϊκή εποχή, έχοντας απο­κτήσει τα χαρακτηριστικά που τη διαφοροποιούν από τις υπόλοιπες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες.

Το ελληνικό λεξιλόγιο από τον Όμηρο μέχρι σήμερα (άρθρο του Γ. Παπαναστασίου)

Στη Θεσσαλονίκη όπου είχα πάει τις προάλλες, ειχα τη χαρά να κάνω τη γνωριμια του καθηγητή Γιώργου Παπαναστασίου, Αναπληρωτή Καθηγητή Ιστορικής Γλωσσολογίας του Α.Π.Θ. και Διευθυντή του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη). Χάρηκα όταν μου είπε ότι μας διαβάζει και ακομα περισσότερο χάρηκα όταν, μερικές μέρες αργότερα, μου έστειλε δυο άρθρα που έχουν θεμα που ενδιαφέρει πολύ το ιστολόγιο: τον γλωσσικό δανεισμό και τη συγκρότηση του λεξιλογιου της ελληνικής. Δημοσιευω σήμερα το πρώτο από αυτά και στο κοντινο μέλλον θα δημοσιεύσω και το άλλο, που εξετάζει «την άλλη όψη του νομίσματος» δηλαδή τα ελληνικά δάνεια σε ξένες γλώσσες. Και τα δυο άρθρα δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Ελιμειακά» του Συλλόγου Κοζανιτών Θεσσαλονίκης.

Προειδοποιώ πως το άρθρο είναι μεγάλο, αλλά δεν θα βόλευε τη συζήτηση να το κόψω σε δύο μέρη. Νομίζω άλλωστε πως αξίζει ο κόπος που θα κάνετε να το διαβάσετε. Κάποιες παράγραφοι του άρθρου θα μπορούσαν να δώσουν έναυσμα για χωριστά άρθρα του ιστολογίου -κάτι που μπορεί να γινει στο μέλλον.

«ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟΝ ΟΜΗΡΟ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ»

Γιώργος Κ. Παπαναστασίου

A΄. Προϊστορική, πρωτοϊστορική και αρχαϊκή εποχή. Είναι η περίοδος που ξεκινάει από την ινδοευρωπαϊκή προϊστορία και φτάνει ως τον 6ο αιώνα, συμπεριλαμβάνοντας τον Όμηρο, το πρώτο εκτενές αρχαιοελληνικό κείμενο, που ανάγεται στον 8ο αιώνα π.Χ. και μας παρέχει μια ολοκληρωμένη εικόνα του πρώιμου ελληνικού λεξιλογίου. (Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Όμηρος δεν είναι το αρχαιότερο ελληνικό κείμενο. Παλαιότερα κατά αρκετούς αιώνες, αφού χρονολογούνται περίπου από το 1500 έως το 1200 π.Χ., είναι μικρά, επιγραφικά κείμενα που βρέθηκαν γραμμένα σε πήλινες πινακίδες στα ανάκτορα της Πύλου, της Κνωσού, των Μυκηνών, της Τίρυνθας, της Θήβας και άλλων πόλεων της μυκηναϊκής εποχής. Η μικρή έκταση, όμως, των κειμένων αυτών και η φύση τους, καθώς είναι σε μεγάλο βαθμό καταγραφές λογιστικού τύπου, δεν μας παρέχουν τη λεξιλογική ποικιλία που βρίσκουμε αργότερα στα ομηρικά έπη.) Ένα τμήμα του αρχαϊκού λεξιλογίου είναι κληρονομημένο από μια προϊστορική γλώσσα, που την ονομάζουμε ινδοευρωπαϊκή, από την οποία προέρχονται η ελληνική, η λατινική, η ινδική, η περσική, η αρμενική, οι σλαβικές γλώσσες, αλλά και η αγγλική, η γερμανική, η ολλανδική. Εδώ ανήκουν λέξεις όπως πατήρ, μήτηρ, φράτηρ ‘αδελφός’, θυγάτηρ, υἱός, ἀνήρ ‘άντρας’, γυνή ‘γυναίκα’, οἶκος, δόμος ‘σπίτι’, πόλις, θύρα, ἔδομαι ‘τρώω’, πίνω, ἅλς ‘αλάτι’, μέλι, ἀγρός, βοῦς ‘βόδι’, αἴξ ‘κατσίκα’, ὄϊς ‘πρόβατο’, ὗς ‘γουρούνι’, ἵππος, δρῦς ‘βαλανιδιά’, φύομαι ‘φυτρώνω’, ἀρόω ‘οργώνω’, σπείρω ‘σπέρνω’, ἀμέλγω ‘αρμέγω’, ὑφαίνω κτλ.

Ακόμη και μικρές φράσεις, όπως κλέος ἄφθιτον ‘αθάνατη δόξα’, δωτῆρες ἐάων ‘δωρητές αγαθών’, οι οποίες μαρτυρούνται στον Όμηρο, υπήρχαν ήδη στην πρωτοϊνδοευρωπαϊκή. (Ίσως είναι χρήσιμη μια μικρή παρένθεση για την πρωτοϊνδοευρωπαϊκή, αυτή τη μητέρα-γλώσσα από την οποία προέρχονται τα ελληνικά, τα λατινικά και οι λατινογενείς γλώσσες [ιταλικά, γαλλικά, ισπανικά κτλ.], τα ινδικά, αλλά και τα αγγλικά, τα γερμανικά, τα ολλανδικά κτλ. Ας δούμε αυτές τις ομοιότητες: αρχαίο ελληνικό πατήρ, λατινικό pater [> γαλλικό père, ιταλικό padre], ινδικό pitar-, αγγλικό father, γερμανικό Vater· αρχαίο ελληνικό μήτηρ, λατινικό mater [> γαλλικό mère, ιταλικό madre], ινδικό matar-, αγγλικό mather, γερμανικό Mutter· αρχαίο ελληνικό δύο, λατινικό duo [> γαλλικό deux, ιταλικό duo], ινδικό dva-, αγγλικό two, γερμανικό zwei· αρχαίο ελληνικό τρεῖς, λατινικό tres [> γαλλικό trois, ιταλικό tre], ινδικό trayas, αγγλικό three, γερμανικό drei· αρχαίο ελληνικό ἕξ, λατινικό sex [> γαλλικό six, ιταλικό sei], ινδικό saks-, αγγλικό six, γερμανικό sechs, κτλ. Αυτές οι λέξεις μοιάζουν η μία με την άλλη, επειδή έχουν κοινή προέλευση. Καθεμιά τους προέρχεται από την ίδια λέξη αυτής της παλαιάς γλώσσας που την έχουμε ονομάσει πρωτοϊνδοευρωπαϊκή, συγκεκριμένα από τις μορφές *ph₁ter, *mater, *duo, *treies, *sex. Θα μείνουμε απλώς στη διαπίστωση των ομοιοτήτων ανάμεσα στις λέξεις αυτών των γλωσσών και στην κοινή ινδοευρωπαϊκή καταγωγή τους, γιατί κάθε απόπειρα να αναλύσουμε περισσότερο αυτή την κατάσταση απλώς θα μας έβγαζε από τον στόχο αυτού του κειμένου.)

Εκτός όμως από τις κληρονομημένες λέξεις ινδοευρωπαϊκής προέλευσης, τόσο στον Όμηρο όσο και στα παλαιότερα κείμενα των μυκηναϊκών πινακίδων, υπάρχουν δάνεια από άλλες γλώσσες. Λέξεις όπως χρυσός, λαβύρινθος, σέλινον, σῖτος ‘σιτάρι’, σήσαμον ‘σουσάμι’, κέρασος ‘κεράσι’ κτλ. ανήκουν σε αυτή την κατηγορία, των πολύ πρώιμων δανείων. Είναι δηλαδή λέξεις που η αρχαία ελληνική δεν τις κληρονόμησε από την πρωτοϊνδοευρωπαϊκή, αλλά τις γνώρισε από άλλες γλώσσες με τις οποίες ήρθε σε επαφή και τις ενσωμάτωσε στο ελληνικό λεξιλόγιο. Την προέλευση ορισμένων από αυτές την αναγνωρίζουμε με μεγαλύτερη ή μικρότερη βεβαιότητα, π.χ. οι μυκηναϊκές και στη συνέχεια ομηρικές λέξεις χρυσός και χιτών γνωρίζουμε ότι είναι σημιτικής προέλευσης, προέρχονται δηλαδή από κάποια σημιτική γλώσσα (σημιτικές γλώσσες είναι μεταξύ άλλων η αρχαία αιγυπτιακή, η εβραϊκή, η φοινικική, αλλά και η σύγχρονη αραβική), αν και δεν έχουμε προσδιορίσει ποια ακριβώς είναι η πηγή τους. Αντίθετα, τα περισσότερα γράμματα του αλφαβήτου, π.χ. ἄλφα, βῆτα, γάμμα, γνωρίζουμε ότι έχουν φοινικική προέλευση.

Η ελληνική γλώσσα στη διαχρονία της (ομιλία του Γ. Παπαναστασίου)

Ταξίδευα χτες οπότε δεν προλάβαινα να γράψω άρθρο. Θα μπορούσα να επαναλάβω κάποιο παλιότερο, όπως κάνω συχνά σε αναλογες περιστάσεις, αλλά προτίμησα να αναδημοσιεύσω ένα άρθρο ή μάλλον μια ομιλία του γλωσσολόγου Γιώργου Παπαναστασίου (που έχει βγάλει το καταπληκτικό βιβλίο για τη νεοελληνική ορθογραφία, που το έχω αναφέρει κάμποσες φορές στο ιστολόγιο και σας το συνιστώ θερμά).

Το άρθρο αυτο ακουμπάει θέματα που τα εχουμε κατ’ επανάληψη συζητήσει κι εδώ, όπως το ότι αν δυο γλωσσικές μορφές ανήκουν στην ιδια γλώσσα είναι κυρίως πολιτική απόφαση και όχι γλωσσική. Επιπλέον, βρίσκω το κειμενο πολύ καλογραμμένο και την ανάπτυξη των επιχειρημάτων πεντακάθαρη και γι’ αυτο το διάλεξα να το παρουσιάσω εδώ. Πολύ ευστοχα βρίσκω και όσα λέει για τη διδασκαλία των αρχαιων και παρά το ότι έχουν περάσει εννιά χρόνια από τοτε που γράφτηκε το κείμενο, νομίζω πως το σημερινό βιβλίο είναι ιδιο με εκείνο που επικρίνει ο συντάκτης.

Η ομιλία του Γιώργου Παπαναστασίου εκφωνήθηκε στις 16 Μαΐου 2009, σε συνέδριο με τίτλο «Σχολείο 2009: Παιδεία και γλώσσα», το οποίο διοργανώθηκε στα Εκπαιδευτήρια Μαντουλίδη και δημοσιευτηκε αργότερα στο περιοδικό «Φιλόλογος». Εγώ πήρα το κειμενο απο τον ιστότοπο του φίλου Βασίλη Συμεωνίδη που έχει και άλλα ενδιαφέροντα κειμενα για το γλωσσικό.

Η ελληνική γλώσσα στη διαχρονία της: εκπαιδευτικοί προβληματισμοί

Κυρίες και κύριοι,

Το θέμα της σημερινής μου ομιλίας, «Η ελληνική γλώσσα στη διαχρονία της: εκπαιδευτικοί προβληματισμοί», το επέλεξα με γνώμονα δύο κριτήρια. Αφενός την ιδιότητα μου, αρχικά ως φιλολόγου και στη συνέχεια ως ιστορικού γλωσσολόγου, και αφετέρου τον στόχο που ένα εκπαιδευτήριο προφανώς υπηρετεί: την εκπαίδευση και, αν θέλετε, γενικότερα την παιδεία. Πώς συνδέεται η διαχρονία της ελληνικής γλώσσας, η ιστορική της πορεία μέσα στον χρόνο, με τη διδασκαλία της; Ποιες στιγμές της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας μπορεί και πρέπει να λάβει υπόψη της η εκπαίδευση και πώς μπορεί να τις εκμεταλλευτεί αποτελεσματικά και γόνιμα κατά τη γλωσσική διδασκαλία;

Πρώτα απ’ όλα, όμως, για ποια ακριβώς γλώσσα μιλάμε; Πώς πρέπει να αντιμετωπίσουμε τη νέα ελληνική και πώς τις παλαιότερες μορφές της, τη γλώσσα του Ομήρου, του Αισχύλου και του Αριστοτέλη, τη γλώσσα των Ευαγγελίων, του Ρωμανού του Μελωδού, αυτή του Διγενή Ακρίτα; Και, μιλώντας για την ελληνική των τελευταίων αιώνων, πώς θα αντιμετωπίσουμε τη γλώσσα του Κάλβου, του Σολωμού, του Παλαμά και του Εμπειρίκου- αλλά και του σύγχρονου αρθρογράφου σε μια εφημερίδα, της παρουσιάστριας μιας πρωινής τηλεοπτικής εκπομπής, του συντάκτη των οδηγιών συμπλήρωσης του φορολογικού εντύπου;

Εσείς βάζετε κόμμα στο ό,τι;

Στη συνέντευξη που είχα δώσει τις προάλλες στο oneman.gr, και που την είχα αναδημοσιεύσει και εδώ, σε μια ερώτηση για τα γλωσσικά λάθη απάντησα, ανάμεσα στ’ άλλα:

Έτσι, θα κρίνω πιο αυστηρά εκείνον ο οποίος, από αφροντισιά, δεν βάζει τόνο στο ερωτηματικό πού/πώς ή παραλείπει το κόμμα στο αναφορικό ‘ό,τι’ (*’κάνει ότι θέλει’) παρά, ας πούμε, εκείνον που γράφει ‘ανταπεξέρχομαι’, έστω κι αν το ‘ανταπεξέρχομαι’ (αντί ‘αντεπεξέρχομαι’) θεωρείται έγκλημα από τους λαθολόγους. Πάντως, αν το βρω σε κείμενο που επιμελούμαι, θα το διορθώσω και αυτό.

Στα σχόλια που έγιναν στον ιστότοπο oneman.gr, ένας σχολιαστής, προφανώς νέος στα χρόνια, έγραψε (μεταφέρω κοπι-πέιστ):

Μπραβο!
Αν κ βεβαια το »ο,τι» μου μοιαζει απο παιδακι απλα αστειο. Απο τα πρωτα που η γενια μου εχει ηδη σβησει απο τον χαρτη.

Κάποιος άλλος δεν συμφώνησε με τη γενίκευση σε ολόκληρη τη γενιά, αλλά το ενδιαφέρον είναι ότι κάποιοι προσφέρθηκαν να εξηγήσουν τη διαφορά:

Όταν σε μια φράση το ό,τι μπορεί να αντικατασταθεί με το «οτιδήποτε», γράφεται με κόμμα π.χ. θα κάνω ό,τι θέλω, θα πάρω ό,τι μου προσφέρει. Όταν το ότι μπορεί να αντικατασταθεί από το «πως», γράφεται χωρίς κόμμα π.χ. Μου είπε ότι θα έρθει, Μου δήλωσε ότι είναι αντίθετος.

Και ο πρώτος σχολιαστής: ΧΙΛΙΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ, εισαι αρχηγος. Μια δασκαλα να μας το ειχε εξηγησει ετσι…….

Τέλος καλό όλα καλά, αλλά εμένα μου δόθηκε το έναυσμα για το σημερινό άρθρο. Σκοπός μου δεν είναι να πω πράγματα γνωστά, αλλά κυρίως να σφυγμομετρήσω τις συνήθειες σας, αν βάζετε κόμμα στο αναφορικό «ότι».

Για να τα λέμε κανονικά, δεν είναι κόμμα -έχω την εντύπωση ότι η επίσημη ορολογία είναι «υποδιαστολή» -αν και θαρρώ πως πρόκειται για το ίδιο σύμβολο. Το σύμβολο αυτό χρησιμοποιείται για να διακρίνει δυο λέξεις που διαφορετικά θα ήταν ομόγραφες, τον ειδικό σύνδεσμο «ότι» και την αναφορική αντωνυμία «ό,τι» (= οτιδήποτε). Λέω «ομόγραφες» γιατί ομόηχες κανονικά δεν είναι, το αναφορικό «ό,τι» προφέρεται τονιζόμενο σαφώς, ενώ το ειδικό «ότι» ουσιαστικά δεν τονίζεται, γιαυτό και στο προσαρμοσμένο μονοτονικό του αείμνηστου Πετρούνια το ειδικό «οτι» γραφόταν άτονο.

Για να το συνειδητοποιήσουμε, ας δούμε πώς προφέρουμε το «λέει ότι/ό,τι θέλει»: