Μπατίρηδες επί μακρόν

Mε την ευκαιρία που ήρθαν προχτές εν πομπή και παρατάξει τα πρώτα Ραφάλ που αγοράσαμε από τη Γαλλία, ο Γάλλος πρόεδρος Μακρόν έγραψε το εξής τουίτ για να ευχαριστήσει τους καλούς του πελάτες: Σ’ ευχαριστώ αγαπητέ Κυριάκο για την εμπιστοσύνη προς τη Γαλλία και προς το κόσμημα της αεροναυπηγικής της βιομηχανίας, την εμπιστοσύνη προς την Ευρώπη της άμυνας που έχουμε αρχίσει να οικοδομούμε. (Merci cher Kyriákos pour cette confiance envers la France et son fleuron de l’aéronautique, envers l’Europe de la défense que nous sommes en train de bâtir).

Σε μια παρέα στο Φέισμπουκ, μια φίλη είχε βάλει σε κύκλο το bâtir, και σχολίασε χαριτολογώντας: Μπατίρης με την αγορά των Ραφάλ, λέει (κι αυτή τη λέξη από εμάς την πήρανε). Είπα κι εγώ για το τρένο (en train de…), είπε ένας άλλος για το τρένο των μπατίρηδων, γελάσαμε. Δικαιούται να γελάει όποιος πληρώνει τον λογαριασμό.

Βέβαια, εδώ έχουμε απλή ηχητική ομοιότητα. Καμιά σχέση δεν έχει το γαλλικό bâtir (χτίζω, οικοδομώ) με τον δικό μας μπατίρη. Μπορεί να μπατιρίσουμε οικοδομώντας την Ευρώπη της άμυνας και βοηθώντας τη γαλλική πολεμική βιομηχανία, αλλά αυτό δεν θα οφείλεται στην ετυμολογία.

Αλλά, μια και τ’ αναφέραμε, κι αφού έχουμε αφιερώσει φυσικά άρθρο για τα λεξιλογικά των Ραφάλ, ας πούμε μερικά ακόμα πράγματα για αυτά τα δυο μπατίρ του λογοπαιγνίου.

Το ελληνικό μπατίρ, ο μπατίρης εννοώ, είναι βέβαια δάνειο τουρκικό. Μπατίρης είναι ο φτωχός, ο αδέκαρος (και αφού χρησιμοποίησα αυτή τη λέξη, συνειδητοποιώ ότι δεκάρες δεν υπάρχουν εδώ και δεκαετίες, διότι είχαν πρακτικά χαθεί από την κυκλοφορία καμιά τριανταριά χρόνια πριν καταργηθεί επίσημα η δραχμή).

Ο μπατίρης, λένε τα λεξικά, σχηματίστηκε υποχωρητικά από το ρήμα «μπατίρω» (αν και σήμερα μάλλον μπατιρίζω είναι το ρήμα), το οποίο είναι δάνειο από το τουρκικό ρήμα batmak/batırmak, που η βασική του σημασία είναι «βυθίζομαι, βουλιάζω» αλλά και «δύω» (στα τούρκικα batı είναι η δύση, όπως θα έχετε προσέξει από τις αναφορές σε Batι Trakya, Δυτική Θράκη). Το τουρκικό ρήμα έχει πάει και τη σημασία «χρεοκοπώ», όπως και κάμποσες άλλες που δεν μας ενδιαφέρουν.

Ο δανεισμός πρέπει να έγινε από το ρήμα -απ’ όσο ξέρω δεν υπάρχει στα τουρκικά λέξη batιr με τη σημασία «μπατίρης, φτωχός».

Από το ίδιο τουρκικό ρήμα έχουμε κι άλλη μια λέξη στα ελληνικά, το ρήμα μπατάρω, το οποίο κράτησε την κυριολεξία του τουρκικού ρήματος, «βυθίζομαι, βουλιάζω». Πράγματι, το πλοίο που μπατάρει βυθίζεται, αλλά και ο μπατίρης βυθισμένος είναι, στα χρέη.

Ίσως είμαι επηρεασμένος από τα τραγούδια, αλλά νομίζω πως ο μπατίρης έχει μια χροιά συμπάθειας (και πιο πολύ βέβαια το μπατιράκι, όπως στο τραγούδι της Βουγιουκλάκη, τυχαίες είναι οι δυο ρίμες, δεν θα πω «Δικό σας συνάδελφοι»). Να ακούσουμε τον μπατίρη τον Λουκά (μουσική-τραγούδι Γρηγ. Μπιθικώτσης, στίχοι Κώστας Βίρβος) ως ιντερμέτζο:

Advertisement

Είχε την τέντα ξομπλιαστή…

Όπου να’ναι τελειώνουν οι φετινές αργοπορημένες και διακεκομμένες διακοπές μου στην Αίγινα, οπότε δεν είναι παράταιρο να της αφιερώσω το καθιερωμένο κυριακάτικο φιλολογικό μου άρθρο. Φιλολογικά, η Αίγινα είναι γνωστή για τον Καζαντζάκη, που έμεινε μεγάλα διαστήματα στο νησί, σε παραλιακό σπίτι που διατηρείται, αλλά και για τον Βάρναλη, που κι αυτός αγαπούσε να παραθερίζει στην Αίγινα και έγραψε εδώ κάμποσα από τα πιο σημαντικά έργα του της μεγάλης του δεκαετίας του 1920. Ο Βάρναλης, επίσης, έγραψε για την Αίγινα -σε παλιότερο άρθρο έχουμε παρουσιάσει τις νοσταλγικές σελίδες που της αφιέρωσε στα Φιλολογικά του Απομνημονεύματα. Η Αίγινα ήταν το αγαπημένο νησί του Βάρναλη, το «της χαράς το νησί» όπως την έχει αποκαλέσει (με υπαινιγμό στο ποίημα του Πορφύρα) σε ένα χρονογράφημά του.

Για την Αίγινα είναι γραμμένο, έστω κι αν δεν δηλώνεται ρητά, το ποίημα του Βάρναλη «Η μπαλάντα του Αντρίκου», που έχει γίνει πολύ γνωστό χάρη στην εξαιρετική μελοποίηση που του έκανε ο Μίκης Θεοδωράκης στη δεκαετία του 1960, με τα μπουζούκια του Παπαδόπουλου και του Καρνέζη σε δαιμονισμένη φόρμα και με αξεπέραστον τον Γρηγόρη Μπιθικώτση:

Ο Μίκης όμως έχει μελοποιήσει τέσσερις μόνο στροφές του ποιήματος, το οποίο διηγείται μια ιστορία -αν δεν θυμάστε το υπόλοιπο ποίημα, γιατί συχνά συμβαίνει η μελοποίηση να ρίχνει στη λησμονιά τις αμελοποίητες στροφές, μπορείτε να το διαβάσετε στον ιστότοπο της Ανεμόσκαλας.

Δευτερομαγιάτικα μεζεδάκια

Πρωτομαγιάτικα θα ήταν αν δημοσιεύονταν χτες, οπότε δευτερομαγιάτικα σήμερα.

* Και ξεκινάμε με μιαν ακόμα εκδήλωση του νόμου του Μέφρι (προσοχή: όχι Μέρφι), που είναι ο νόμος εκείνος που ορίζει ότι όταν επιχειρει κάποιος να διορθώσει ή να ψέξει έναν άλλον, πολύ συχνά σε εκείνη ακριβώς τη διορθωτικήν επισήμανση κάνει κι ο ίδιος ένα λάθος -το οποίο, ιδανικά, είναι της ίδιας κατηγορίας.

Τελευταίο θύμα του αμείλικτου νόμου, το Ποτάμι, που σε επίσημη ανακοίνωσή του με τον κομψό τίτλο «Κιμ Γιονγκ Μπαλτάς» κατηγορεί την ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας ότι «κλείνουμε την πόρτα σε ξένους που θέλουν να σπουδάσουν εδώ κι αποκυρήσσουμε την αριστεία». Δεν ξέρω για την αριστεία, αλλά το Ποτάμι ασφαλώς αποκηρύσσει την ορθογραφία!

Όσο για το «νέο ήθος» που υποτίθεται ότι κομίζει στην πολιτική το νέο κόμμα, ο τίτλος του σχολίου τους τα λέει όλα, θαρρώ.

* Μερικά άρθρα του κυπριακού τύπου για γεγονότα στην κατεχόμενη Κύπρο είναι η χαρά του εισαγωγικομανούς, αφού και πολλά εισαγωγικά μπαίνουν, και είναι δικαιολογημένα από «πολιτική» άποψη (να που έβαλα κι εγώ!). Παράδειγμα, σε πρόσφατο ρεπορτάζ για τις πρόσφατες προεδρικές εκλογές, ή μάλλον «προεδρικές εκλογές», όπου και μια πρωτότυπη μέθοδος εκλογικής (ή «εκλογικής») νοθείας:

Ο Μουσταφά Ακιντζί γεννήθηκε το 1947 στη Λεμεσό και σπούδασε αρχιτεκτονική. Σε ηλικία 29 χρονών το 1976 εκλέγηκε “δήμαρχος” της κατεχόμενης Λευκωσίας και είχε μια επιτυχημένη θητεία. Διατέλεσε “αναπληρωτής πρωθυπουργός” και “βουλευτής”.  (…) Στο μεταξύ όπως μεταδίδεται από τα κατεχόμενα, τέσσερα άτομα σε Κιόνελι, Αμμόχωστο και Κερύνεια συνελλήφθησαν από την «αστυνομία» επειδή έβγαλαν φωτογραφία το ψηφοδέλτιο ενώ ψήφιζαν. Ο ένας από αυτούς αρνήθηκε να δείξει στους «αστυνομικούς» το κινητό του και συνελλήφθη για αντίσταση στις «αρχές».

Αν όμως είναι σε εισαγωγικά ο δήμαρχος, γιατί να μην είναι και η θητεία; Κι αν είναι σε εισαγωγικά οι εκλογές, γιατί όχι και το ψηφοδέλτιο;

* Κλέβουμε εκκλησία, λέει ο φίλος που το στέλνει -αλλά, από την άλλη μεριά, η Νομασλάνδη έχει διαρκώς ανάγκη από νέο αίμα. Ο λόγος για μιαν ακόμα λίστα («10 θησαυροί που χάθηκαν μυστηριωδώς«) και σας αφήνω να βρείτε εσείς τυχόν άλλα λάθη (ιδού και το πρωτότυπο) -εγώ απλώς ενημερώνω τον ληξίαρχο της Νομανσλάνδης να καταγράψει στις δέλτους της ένδοξης Στρατιάς των Ανύπαρχτων τον Schultz Stash (βλ. τον θησαυρό αριθ. 3). Όμως, stash είναι η κρυψώνα, και κατά συνεκδοχή οτιδήποτε βρίσκεται σε κρυψώνα! Ο κακοποιός λεγόταν Dutch Schultz -δηλαδή αλλιώς λεγόταν αλλά αυτό ήταν το όνομα με το οποίο σταδιοδρόμησε.

Ψευδώνυμα τραγούδια

Τον παλιό τον καιρό, ήταν αρκετά συνηθισμένο οι συγγραφείς να έχουν ψευδώνυμα, ψευδώνυμα που έμοιαζαν με κανονικά ονοματεπώνυμα βέβαια. Πολλές φορές κρατούσαν το όνομά τους και έπαιρναν ένα πιο εύηχο επώνυμο. Ο Ηλίας Μέλλος έγινε Ηλίας Βενέζης, ο Ευστράτιος Σταματόπουλος έγινε Στράτης (και Στρατής) Μυριβήλης, ο Δημήτρης Ροδόπουλος έγινε Μ. Καραγάτσης. Πολλές φορές το έκαναν αυτό επειδή το κανονικό τους επώνυμο ήταν πολύ κοινό. Έτσι ο Γεώργιος Παπαδόπουλος έγινε Μάρκος Αυγέρης, ενώ ο Πέτρος Αποστολίδης έγινε Παύλος Νιρβάνας και ο Δημ. Δημητριάδης Ρήγας Γκόλφης (Υπάρχει και μια σπάνια περίπτωση που λογοτέχνης με σπάνιο επώνυμο διάλεξε ένα κοινότατο για ψευδώνυμο: ο Τέος Σαλαπασίδης ξεκίνησε να δημοσιεύει ποιήματα με το ψευδώνυμο Νίκος Νικολαΐδης, αν και αργότερα επέστρεψε στο δικό του).  Άλλοτε, το κανονικό επώνυμο ήταν κακόηχο -όπως του Γιώργου Ιωάννου, που είχε τραβήξει τον παθών του τον τάραχο ως μαθητής με το παλιό του επώνυμο (Σορολόπης) και τελικά πήρε και με δικαστική απόφαση το Ιωάννου. Μερικοί πήραν το ψευδώνυμό τους για λίγο και μετά ξαναγύρισαν στο κανονικό τους όνομα, όπως η Γαλάτεια Καζαντζάκη (που έγραψε αρκετό καιρό σαν Πετρούλα Ψηλορείτη) ή ο Μάρκος Τσιριμώκος (Στέφανος Ραμάς). Κάποιοι το άλλαξαν ελάχιστα, όπως ο Σεφεριάδης που έγινε Σεφέρης. Σε μια ακόμα πιο σπάνια περίπτωση, η Ελένη Νεγρεπόντη υπέγραφε τα κριτικά και άλλα της κείμενα ως Άλκης Θρύλος. Κάποτε, το ψευδώνυμο αφορά μόνο ένα μέρος του έργου του συγγραφέα. Ο Peter Tremayne υπογράφει με αυτό το ψευδώνυμο τα ιστορικά αστυνομικά μυθιστορήματα με ηρωίδα την αδελφή Φιντέλμα, ενώ με το κανονικό του όνομα (που μου διαφεύγει τώρα) δημοσιεύει σοβαρά έργα για τους Κέλτες, ένα θέμα στο οποίο είναι ειδικός.

Αν σας φάνηκε ενμέρει γνωστή η παραπάνω παράγραφος, η εξήγηση είναι απλή: προέρχεται (με κάποιες αλλαγές) από ένα άρθρο που έχω δημοσιεύσει παλιότερα στο ιστολόγιο, τον Οκτώβρη του 2010. Όχι, δεν έχω αρχίσει (ακόμα) να αναδημοσιεύω παλιότερα άρθρα, αν και αυτό δεν θα αργήσει. Απλώς, ταιριάζει η εισαγωγή και στο σημερινό μας θέμα, οπότε η επανάληψη δεν βλάφτει. Πάντως, αν η λέξη «ψευδώνυμο» έφερνε παλιότερα στο μυαλό κυρίως ποιητές και πεζογράφους, τούτο δεν ισχύει και τόσο πολύ σήμερα. Στις μέρες μας είναι πολύ λιγότεροι οι συγγραφείς που γράφουν με ψευδώνυμο, όσο κι αν ακόμα υπάρχουν.

Οι καλλιτέχνες, αντιθέτως, γενικά ο κόσμος του θεάματος, και χρησιμοποιούσαν κατά κόρο ψευδώνυμα και εξακολουθούν να χρησιμοποιούν εξίσου εντατικά, ιδίως οι τραγουδιστές. Και στις μέρες μας είναι πολύ ευκολότερο να πληροφορηθεί κανείς το αληθινό ονοματεπώνυμο του τάδε τραγουδιστή ή της δείνα τραγουδίστριας, μια και η Βικιπαίδεια, που δεν είναι ψηλομύτα όπως οι συμβατικές εγκυκλοπαίδειες, δεν περιλαμβάνει λήμματα μόνο για τον Οδυσσέα Ελύτη (Αλεπουδέλη) αλλά και για την Τζένη Βάνου (Ευγενία Βραχνού, σχεδόν υποχρεωτικό το ψευδώνυμο), την Χάρη Αλεξίου (Χαρίκλεια Ρούπακα, νομίζω) ή τον Γιώργο Νταλάρα (Νταράλα).

Αι υγιείς φωναί των βιομηχάνων διά την τέχνην (Μποστ)

Τις προάλλες γιορτάστηκαν τα 85α γενέθλια του Μίκη Θεοδωράκη με μια μεγάλη συναυλία στον Λυκαβηττό. Έρχομαι να τιμήσω το γεγονός με μικρή καθυστέρηση, παρουσιάζοντας ένα σκίτσο του Μποστ αφιερωμένο στον Μίκη -στον Μίκη μας, όπως λέει. Μποστ και Θεοδωράκης συνεργάστηκαν πάμπολλες φορές, και υπάρχουν πασίγνωστα σκίτσα του πρώτου για τον δεύτερο, όπως αυτό που είχαμε παρουσιάσει πριν από καιρό, που εκτός από τον Μίκη παρουσιάζει και άλλες μεγάλες μορφές του ελληνικού τραγουδιού. Το σημερινό όμως σκίτσο είναι εντελώς άγνωστο, παρόλο που κι αυτό παρουσιάζει, μαζί με τον Μίκη, κι άλλα μεγάλα ονόματα, φυσικά κατά 46 χρόνια νεότερους.

Σερ χωρίς μικρό όνομα, μόνο ο Μπιθικώτσης!

Διαβάζω στη σημερινή στήλη του Χρ. Μιχαηλίδη στην Ελευθεροτυπία για τον σερ Τόμας Λεγκ, έναν συνταξιούχο ανώτερο υπάλληλο στη Μεγάλη Βρετανία, στον οποίο ανατέθηκε να ελέγξει εξονυχιστικά τα έξοδα παραστάσεως των βουλευτών και των υπουργών και να εντοπίσει προσωπικές δαπάνες που περάστηκαν για υπηρεσιακές. Και δυο φορές βλέπω να τον αναφέρει «ο σερ Λεγκ». Όμως, είναι σχετικά γνωστό ότι ο τίτλος του σερ ποτέ δεν συνοδεύεται από το επώνυμο σκέτο. Θέλει και το όνομα. Μπορείς να πεις «σερ Τόμας Λεγκ», μπορείς να πεις «σερ Τόμας» σκέτο, χωρίς επώνυμο, αλλά «σερ Λεγκ» δεν λέγεται. Εντάξει, αυτή τη λεπτομέρεια δεν είναι έγκλημα να την αγνοεί κάποιος που δεν έχει εντρυφήσει στα αγγλικά ήθη και έθιμα, γι’ αυτό και δεν το έθιξα τις προάλλες που είδα, επίσης στην Ελευθεροτυπία, να γράφεται «σερ ΜακΚάρτνεϊ», αλλά ο Χρ. Μιχαηλίδης έχει περάσει χρόνια στην Αγγλία και απορώ πώς του ξέφυγε τέτοια χαραχτηριστική λεπτομέρεια. Για του λόγου το αληθές, δείτε και το άρθρο στην αγγλική Βικιπαίδεια, όπου δίνει ακριβώς το παράδειγμα του Πολ ΜακΚάρτνεϊ: («Sir James Paul McCartney», «Sir Paul McCartney», or «Sir Paul», but never «Sir McCartney»).