Ο βασιλιάς του καλοκαιριού;

Καθώς αυτές τις μέρες ταξιδεύω, το ιστολόγιο αναδημοσιεύει παλιότερα άρθρα. Καλοκαίρι έχουμε άλλωστε, εποχή επαναλήψεω, αλλά και κατάλληλη εποχή για τον καρπό που θα δούμε σήμερα, που αρκετοί τον θεωρούν «βασιλιά του καλοκαιριού». Η αμέσως προηγούμενη αναδημοσίευση βρίσκεται εδώ.

Φαίνεται πως για τους περισσότερους το καρπούζι είναι ο βασιλιάς των φρούτων του καλοκαιριού –όμως εγώ έχω κηρύξει δημοκρατία· θέλω να πω, δεν συμμερίζομαι τη γενική λατρεία για το καρπούζι –ευχαρίστως θα το γευτώ στο εστιατόριο, στο τέλος του γεύματος, αλλά με κανένα τρόπο δεν θα το θεωρούσα το αγαπημένο μου φρούτο. Αν όμως γευστικά το καρπούζι βρίσκεται χαμηλά στην κλίμακα των προτιμήσεών μου, γλωσσικά έχει μεγάλο ενδιαφέρον, και μεγάλη ποικιλία από ονόματα σε διάφορες γλώσσες.

Εμείς βέβαια το λέμε καρπούζι, το οποίο είναι τουρκικό δάνειο (karpuz), αν και δεν είναι σαφές από πού το πήραν οι Τούρκοι. Και οι Ρώσοι, που το λένε Αρμπούζ, από τα τούρκικα πρέπει να το έχουν πάρει. Βρίσκω ότι καρπούζ το λένε (μεταξύ άλλων ονομάτων) και οι Βούλγαροι. Βέβαια, επειδή λέξη όπως το καρπούζι δεν θα μπορούσε να γίνει ανεκτή στην επίσημη ονοματολογία, πλάστηκε η «ελληνική» ονομασία υδροπέπων, που τη βάζω σε εισαγωγικά διότι είναι καραμπινάτο μεταφραστικό δάνειο, από το γαλλικό melon d’eau και άλλες ανάλογες ονομασίες στα αγγλικά (watermelon), στα γερμανικά (Wassermelone) και σε άλλες γλώσσες.

Είναι δηλαδή το καρπούζι, κατά την ονομασία αυτή, ένα πεπόνι με μπόλικο νερό· άλλωστε, από φυτολογική άποψη καρπούζια και πεπόνια είναι συγγενικά είδη. Να πούμε εδώ ότι η λέξη melon της αγγλικής (και οι ανάλογες των άλλων γλωσσών) ανάγεται στο λατινικό melo, σύντμηση του melopepo, που είναι δάνειο από το ελλ. μηλοπέπων. Ποιος ακριβώς καρπός ήταν το melopepo δεν ξέρουμε, ίσως κάποιο κολοκυθοειδές. Σύμφωνα με τα περισσότερα λεξικά, το μηλοπέπων των αρχαίων ήταν το πεπόνι, αλλά ο Γεννάδιος στο Φυτολογικό λεξικό του λέει ότι οι μηλοπέπονες του Διοσκουρίδη και του Γαληνού πιθανότατα ήταν καρπούζια. Δεν αποκλείεται η ίδια λέξη να χρησιμοποιήθηκε και για τα δυο φρούτα, λέω εγώ.

Το ήξεραν οι αρχαίοι το καρπούζι; Οι γνώμες διίστανται. Είναι μάλλον βέβαιο πως η κοιτίδα του καρπουζιού είναι η τροπική Αφρική, οι δε Αιγύπτιοι σαφώς το γνώριζαν –το έβαζαν και στους τάφους των Φαραώ, βρίσκω κάπου· στου Τουταγχαμών τον τάφο έχουν βρεθεί σπόρια καρπουζιού. Ο Γεννάδιος υποστηρίζει λοιπόν ότι είναι αδύνατο οι αρχαίοι Έλληνες, που είχαν διαρκή επικοινωνία από πολύ παλιά με τους Αιγυπτίους, να μη γνώριζαν το καρπούζι.

Το σύκο που ήρθε από αλλού, ξανά

Δεν είναι ακόμα εντελώς η εποχή τους, αλλά το άρθρο το ζήτησε τις προάλλες η φίλη μας η Λ., κι έτσι αναδημοσιεύω εδώ, με κάποιες προσθήκες, το παλιό άρθρο του 2011, που έχει στο μεταξύ συμπεριληφθεί και στο βιβλίο μου «Οπωροφόρες λέξεις«.

Εδώ που παραθερίζω, έχει πολλές φραγκοσυκιές, συνήθως στα όρια των χωραφιών. Τα φρούτα αυτά τα αγαπώ πολύ, όχι όμως για τη γεύση τους ή τη δροσιά τους, αλλά επειδή μου θυμίζουν τον παππού μου. Σαν ήμουνα μικρός πέρασα μερικά ευτυχισμένα καλοκαίρια μαζί με τον παππού και τη γιαγιά, όχι στο χωριό –δεν είχαμε– αλλά στο Ξυλόκαστρο και στο Τολό, όπου παραθέριζαν ο παππούς με τη γιαγιά. Λοιπόν, στο Τολό, όπου πήγαν επειδή τα νερά είναι πιο ζεστά λόγω του κλειστού κόλπου, και ο παππούς είχε δισκοπάθεια, απέναντι στο χωριό υπάρχει, αν ξέρετε, ένα μικρό νησάκι, μ’ ένα εκκλησάκι πάνω του.

Το νησάκι αυτό ήταν (και πιθανότατα θα είναι ακόμα) γεμάτο φραγκοσυκιές. Οπότε, κάθε τόσο, ο παππούς, που ήτανε Μανιάτης στην καταγωγή (ή «την καταγωγή», αν επιμένετε), μ’ έπαιρνε και πηγαίναμε στο νησάκι για φραγκόσυκα. Παίρναμε τον βαρκάρη, που γυρόφερνε με τη βάρκα του εκεί πιο πέρα, φωνάζοντας «Ίζολα, ίζολα μπέλα» για να μαζέψει τουρίστες για βόλτα στο νησάκι, και πηγαίναμε στο νησί.

Το ελληνικό πεπόνι και πάλι

Ταξίδευα χτες και δεν προλάβαινα να ετοιμάσω κάτι -κι επειδή λυπόμουν να σπάσω το σερί (που συνεχίζεται αδιατάρακτο από τα τέλη Ιανουαρίου του 2014) είπα να καταφύγω στη δοκιμασμένη λύση της επανάληψης -καλοκαίρι έχουμε άλλωστε, εποχή επαναλήψεων. Και είναι και η κατάλληλη εποχή για τον καρπό που αποκάλεσα «ελληνικό πεπόνι».

Το σημερινό άρθρο το παρουσίασα στο ιστολόγιο πριν από πέντε χρόνια (παρά κάτι μέρες).  Στη συνέχεια, το συμπεριέλαβα στο βιβλίο μου Οπωροφόρες λέξεις. Στη σημερινή αναδημοσίευση έχω ενσωματώσει κάποια πράγματα από την έντυπη μορφή του άρθρου.

Φαίνεται πως για τους περισσότερους το καρπούζι είναι ο βασιλιάς των φρούτων του καλοκαιριού –όμως εγώ έχω κηρύξει δημοκρατία· θέλω να πω, δεν συμμερίζομαι τη γενική λατρεία για το καρπούζι –ευχαρίστως θα το γευτώ στο εστιατόριο, στο τέλος του γεύματος, αλλά με κανένα τρόπο δεν θα το θεωρούσα το αγαπημένο μου φρούτο. Αν όμως γευστικά το καρπούζι βρίσκεται χαμηλά στην κλίμακα των προτιμήσεών μου, γλωσσικά έχει μεγάλο ενδιαφέρον, και μεγάλη ποικιλία από ονόματα σε διάφορες γλώσσες.

Εμείς βέβαια το λέμε καρπούζι, το οποίο είναι τουρκικό δάνειο (karpuz), αν και δεν είναι σαφές από πού το πήραν οι Τούρκοι. Και οι Ρώσοι, που το λένε Αρμπούζ, από τα τούρκικα πρέπει να το έχουν πάρει. Βρίσκω ότι καρπούζ το λένε (μεταξύ άλλων ονομάτων) και οι Βούλγαροι. Βέβαια, επειδή λέξη όπως το καρπούζι δεν θα μπορούσε να γίνει ανεκτή στην επίσημη ονοματολογία, πλάστηκε η «ελληνική» ονομασία υδροπέπων, που τη βάζω σε εισαγωγικά διότι είναι καραμπινάτο μεταφραστικό δάνειο, από το γαλλικό melon d’eau και άλλες ανάλογες ονομασίες στα αγγλικά (watermelon), στα γερμανικά (Wassermelone) και σε άλλες γλώσσες.

Είναι δηλαδή το καρπούζι, κατά την ονομασία αυτή, ένα πεπόνι με μπόλικο νερό· άλλωστε, από φυτολογική άποψη καρπούζια και πεπόνια είναι συγγενικά είδη. Να πούμε εδώ ότι η λέξη melon της αγγλικής (και οι ανάλογες των άλλων γλωσσών) ανάγεται στο λατινικό melo, σύντμηση του melopepo, που είναι δάνειο από το ελλ. μηλοπέπων. Ποιος ακριβώς καρπός ήταν το melopepo δεν ξέρουμε, ίσως κάποιο κολοκυθοειδές. Σύμφωνα με τα περισσότερα λεξικά, το μηλοπέπων των αρχαίων ήταν το πεπόνι, αλλά ο Γεννάδιος στο Φυτολογικό λεξικό του λέει ότι οι μηλοπέπονες του Διοσκουρίδη και του Γαληνού πιθανότατα ήταν καρπούζια. Δεν αποκλείεται η ίδια λέξη να χρησιμοποιήθηκε και για τα δυο φρούτα, λέω εγώ.

Ζεια, το «υπερδημητριακό» των αρχαίων Ελλήνων… που το έδιναν στα ζώα

Πήρα ένα απελπισμένο ηλεμήνυμα από μια φίλη μου, μαθηματικό, που είναι καθηγήτρια σε λύκειο μεγάλης επαρχιακής πόλης της Βόρειας Ελλάδας. Έκαναν κάποια εργασία, ή πρότζεκτ, για την παραδοσιακή διατροφή, και πετάχτηκε μια άριστη μαθήτρια, ένα «αστέρι» που παίρνει όλο εικοσάρια, και πρότεινε:
— Να μελετήσουμε, κυρία, και τη ζεια, το «υπερδημητριακό» των αρχαίων Ελλήνων, που μας το σταμάτησαν οι ξένοι και μας επιβάλανε να τρώμε σιτάρι για να μας κάνουν κατώτερούς τους.

Η φίλη μου ξέφυγε τον σκόπελο με τη δικαιολογία ότι δεν θα εξετάσουν αρχαία τρόφιμα αλλά μόνο παραδοσιακά (όχι και πολύ καλή, αλλά εκείνη την ώρα δεν βρήκε άλλην), αλλά το παραμύθι με τη ζεια κυκλοφορεί εδώ και κάμποσο καιρό στο ελληνικό Διαδίκτυο, οπότε σκέφτηκα πως δεν θα είναι περιττό ένα άρθρο.

Σύμφωνα με το παραμύθι, στο οποίο είχα αναφερθεί επιτροχάδην πέρσι: Οι αρχαίοι δεν έτρωγαν ψωμί από σιτάρι. Το σιτάρι το είχαν ως τροφή των ζώων και το ονόμαζαν πυρρό. Έτρωγαν μόνον ψωμί από Ζειά ή Κριθάρι και εν ανάγκη μόνον από κριθάρι ανάμεικτο με Σιτάρι. Ο Μέγας Αλέξανδρος έτρεφε την στρατιάν του μόνο με Ζειά, διά να είναι οι άνδρες του υγιείς και πνευματικά ανεπτυγμένοι. Αν οι αρχαίοι Έλληνες έτρωγαν ψωμί από σιτάρι δεν θα είχαν τόσο υψηλήν πνευματικήν ανάπτυξιν. Μόλις οι κοσμοκράτορες εδιάβασαν αυτήν την έκθεσιν της επιτροπής, δίδουν εντολή το 1928 να αναιρεθεί αμέσως η καλλιέργεια Ζειά στην Ελλάδα και μόνον στην Ελλάδα.