Το χάος είναι λέξη ελληνική

Άλλο άρθρο είχα λογαριάσει να ανεβάσω σήμερα, αλλά έχει και η επικαιρότητα τα δικαιώματά της -κάποτε την αγνοώ, άλλοτε υπακούω. Κι ενώ σκεφτόμουν τι να γράψω για το δημοψήφισμα που εξάγγειλε ο πρωθυπουργός μας, φέρνοντας τον πλανήτη πάνω-κάτω, είδα το εξώφυλλο της Λιμπερασιόν, με το ελληνικό Χάος στο εξώφυλλο, και σκέφτηκα να φρεσκάρω ένα παλιό μου άρθρο, για τη λέξη Χάος (και τις παραφυάδες της), που το είχα βάλει στον παλιό μου ιστότοπο (και στο βιβλίο μου) και το είχα ξαναπαρουσιάσει εδώ, το καλοκαίρι του 2009, αλλά έπεσε στα δίχτυα της ραστώνης και δεν διαβάστηκε πολύ, οπότε αντέχει την αναδημοσίευση -με κάποιες αλλαγές, είπαμε. Οπότε, σχόλια για το δημοψήφισμα μπορούν να γίνονται εδώ.

Το χάος λοιπόν, όπως μας θυμίζει η Λιμπερασιόν, είναι λέξη ελληνική. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες μεταγράφεται chaos, αλλά το αρχικό σύμφωνο δεν προφέρεται το ίδιο παντού. Στα αγγλικά, τα γαλλικά και τα γερμανικά θα ακούσετε ένα καθαρό κ, ενώ οι Ιταλοί που είναι πιο λογικοί  άνθρωποι όχι μόνο το προφέρουν το κ αλλά το γράφουν κιόλας: caos (και όχι kaos, όπως στην παλιά καλή ταινία των αδελφών Ταβιάνι). Στα ισπανικά νομίζω πως το προφέρουν Τσάος, ισπανότροπα. Στα ολλανδικά πάλι, προφέρουν καθαρότατα το Χ, εκείνο το χαραχτηριστικό λαρυγγικό ολλανδικό χι. Το ίδιο και στις περισσότερες σλάβικες γλώσσες, χ προφέρουν -οι ρώσοι μάλιστα το γράφουν κιόλας με το δικό μας χι, στο κυριλλικό: Хаос.

Το χάος, τα χάη και το γκάζι

Δεύτερο άρθρο που ξαναζεσταίνω για να έχετε κάτι να διαβάζετε όσο θα κάνω μπάνια στις ακρογιαλιές του νομού Χανίων.

Ο πατέρας του χάους

Πριν από καιρό είχα γράψει στον ιστότοπό μου, στο Κοτσανολόγιο, ένα σημείωμα, όπου κορόιδευα κάποιον σε μια εφημερίδα που μη θέλοντας να γράψει «χάνουν την ικανότητα» έγραψε, υποθέτω, «απολλύουν την ικανότητα» και βέβαια τον τιμώρησε η θεία δίκη, που για την περίσταση αυτή πήρε τη μορφή του δαίμονα του τυπογραφείου ή του διορθωτή, διότι τελικά στην εφημερίδα τυπώθηκε απολύουν την ικανότητα. Αλλά για εκείνο το σημείωμα, το δηκτικό, σας παραπέμπω εκεί.

Όμως, το προγραμμένο από τους γλαφυρούς ρήμα χάνω μου δίνει την αφορμή για ένα ωραίο γλωσσικό ταξίδι –είναι τόσο απέραντη η γλώσσα που κι από αγκάθι βγαίνει ρόδο. Χάνω, λοιπόν· δεν είναι αρχαίο ρήμα, είναι μεσαιωνικό. Στην αρχή του… το χάος ή μάλλον ένα παράγωγό του, το μεταγενέστερο ρήμα χαώ, που σήμαινε «καταστρέφω, ρίχνω στο χάος» κι από τον αόριστο, εχάωσα, έγινε εχάσα, έχασα και από εκεί πλάστηκε καινούργιος ενεστώτας, χάνω. Κάτι ανάλογο έγινε και με το πιέζω, που από τον αόριστο επίεσα, επίασα, φτιάχτηκε το πιάνω. Και σίγουρα στην αρχή, πάω στοίχημα πως στους ομιλητές της εποχής αυτό το χάνω θα φάνηκε βαρβαρικό αλλά σιγά-σιγά το καινούργιο ρήμα έπιασε και έγινε αναντικατάστατο και διεύρυνε φοβερά το σημασιακό πεδίο του με αποτέλεσμα στα σημερινά λεξικά να πιάνει το χάνω μια σελίδα ολόκληρη.

Παρένθεση: Αν δεν της πεις το σ’ αγαπώ θα τηνε χάσεις και κάτι ακόμα πιο κακό… θα την ξεχάσεις, τραγουδούσε η Καίτη Χωματά, κι αυτό μας φέρνει στη συγγένεια των δυο ρημάτων –που δεν είναι τυχαία, αφού από το έχασα πήραμε το εξέχασα (έχασα εντελώς, επιτατική χρήση του ξε), απ’ όπου βγήκε εκ των υστέρων ο ενεστώτας ξεχάνω και μετά ξεχνώ.

Είπαμε πως το χαώ, ο πρόδρομος του χάνω, που χάθηκε, είναι παράγωγο της λέξης χάος. Το χάος είναι βασική έννοια στην ελληνική μυθολογία. Στη Θεογονία ο Ησίοδος λέει ἤτοι μὲν πρώτιστα Χάος γένετ’, δηλαδή το χάος γεννήθηκε πρώτο. Το Χάος γέννησε το Έρεβος και τη Νύχτα, λέει ο Ησίοδος. Και πολύ γουστόζικα τα έχει ξαναδιηγηθεί ο Τσιφόρος στη Μυθολογία:

Έξυσε λοιπόν το μούσι του ο Ησίοδος κι άρχισε να γράφει: «Εν αρχή ήτο το χάος». Πάντα είναι το χάος. Και παντού. Στην πολιτική, στις μυστηριώδεις δολοφονίες που πετάνε σφαίρες απ’ το παράθυρο και ρίχνουνε μπροστά ένα κομμάτι χάος να συγκαλύψουνε τη δουλειά, στα οικονομικά, στα μεγάλα τραστ και στα κεφάλαια των φουκαράδων, που κοιτάνε να βρούνε κατοστάρικο να πληρώσουνε τον δοσά…