Τα χαλάσαμε, το ‘σκασε, την πάτησα: ποια;

Όλοι ξέρουμε τι σημαίνουν οι τρεις εκφράσεις του τίτλου. Τα χαλάσαμε, δηλαδή ενώ είχαμε (ερωτική συνήθως) σχέση, διακόψαμε, χωρίσαμε. Το ‘σκασε, δηλαδή έφυγε τρέχοντας, απομακρύνθηκε, δραπέτευσε. Την πάτησα, δηλαδή έκανα λάθος, έκανα γκάφα, απέτυχα.

Οι τρεις εκφράσεις έχουν κοινά στοιχεία. Καταρχάς, είναι ιδιωματικές και μεταφορικές. (Αυτά τα δύο δεν είναι το ίδιο πράγμα: όταν λέμε «τρέχει η βρύση» έχουμε μεταφορά, αλλά όχι ιδιωματικότητα. Όταν λέμε «χαλάω ένα πενηντάρικο», έχουμε μεταφορά. Όταν λέμε «χαλάω τη ζαχαρένια μου» έχουμε ιδιωματική έκφραση). Στην κυριολεξία θα μπορούσαμε να πούμε: τα χαλάσαμε τα πρόχειρα κτίσματα στην αυλή / το έσκασε το μπαλόνι του ο μικρός / την πάτησα την κυρία στο λεωφορείο και της ζήτησα συγγνώμη.

Όμως στις φράσεις του τίτλου δεν έχουμε κυριολεξία και, επιπλέον, δεν προσδιορίζεται «ποια» χαλάσαμε, «ποιο» έσκασε, «ποιαν» πάτησα. Λείπει το αντικείμενο και μένει η αντωνυμία, η κλιτική αντωνυμία όπως τη λένε.

Το σημερινό άρθρο το χρωστάω εδώ και δέκα χρόνια. Τον Ιούνιο του 2012, λίγο πριν από τις εκλογές, ο Νίκος Δήμου έγραψε στη Lifo ένα ωραίο άρθρο με τίτλο «Η άγνωστη θηλυκή ύπαρξη«. Το αναδημοσιεύω, δεν είναι δα και μεγάλο.

Η άγνωστη θηλυκή ύπαρξη

• Μεγαλώνοντας μαθαίνεις. Πώς το είπε κι ο Σωκράτης (που τελικά στην αναθεώρηση της δίκης του γλίτωσε το κώνειο). «Γηράσκω αεί… κ.λπ.». Έτσι κι εγώ.

• Μεταξύ αυτών που έμαθα σε μεγάλη ηλικία είναι μερικές εκφράσεις που δεν υπήρχαν στα νιάτα μου. Όλες έχουν ένα κοινό στοιχείο: αναφέρονται σε μια απροσδιόριστη θηλυκή οντότητα που παίζει βασικό ρόλο στη φράση.

• Παραδείγματα: Μου ΤΗΝ δίνει… ΤΗΝ κάνω… Του ΤΗΝ είπε… Μου ΤΗΝ πέφτει…

• Ποια είναι αυτή που υποκρύπτεται πίσω από το ΤΗΝ; Ποια δίνει, ποια λέει, ποια κάνει, ποια πέφτει;

• Η πιο εύκολη ερμηνεία είναι στο θέμα της άποψης. «Του ΤΗΝ λέω» προφανώς σημαίνει τη γνώμη μου. Όμως δεν είναι μόνο γνώμη, γιατί η έκφραση υπονοεί και φραστική επίθεση. «Του ΤΗΝ είπα» σημαίνει «τον έβρισα» ή έστω «τον μάλωσα». Άρα, το ΤΗΝ εδώ δεν αφορά μόνο γνώμη, αλλά επίκριση, κατάκριση.

• Ως εδώ καλά. Αλλά όταν «ΤΗΝ κάνω», ποια κάνω; Η έκφραση σημαίνει φεύγω. Τι κάνω όταν φεύγω;

• Και η φίλη που μου έγραψε ότι προχθές κάποιος σιχαμερός τύπος «της ΤΗΝ έπεσε» τι ακριβώς εννοούσε; Διότι αν έγραφε την παλιά έκφραση «μου κόλλησε», θα καταλάβαινα αμέσως. Η φράση είναι σαφής, σχεδόν χειροπιαστή – όπως όταν σου κολλάει ένας εφαψίας στο λεωφορείο. Αλλά της ΤΗΝ έπεσε; Ποια;

• Και συμπληρώνει: «Μου τη δίνει όταν είναι θρασείς, ενώ καταλαβαίνουν ότι δεν τους πάω!». Να το πάλι το άγνωστον θήλυ. «Της ΤΗ δίνει». Ποια;

• Ποια είναι αυτή η κυρία ή δεσποινίς, κοπέλα ή γριέντζω, που μπερδεύεται μέσα στα λόγια μας κάθε μέρα και μας ταλαιπωρεί; Και γιατί είναι η γλώσσα τόσο σεξιστική; Δεν θα μπορούσαμε να λέμε: «ΤΟΝ κάνω», «του ΤΟΝ λέω». Με αρσενικό άρθρο οι φράσεις γίνονται σχεδόν άσεμνες. Σίγουρα είναι, στην περίπτωση: «του ΤΟΝ πέφτω».

• Υπάρχουν και οι παλιότερες παραδοσιακές εκφράσεις. Ποια βάφει κανείς όταν λέει: «την έβαψα»; Και ποιαν πατάει στην έκφραση «την πάτησα»;

• Η ζωή μας είναι γεμάτη από άγνωστες γυναίκες που τις παίρνουμε κάθε μέρα στο στόμα μας χωρίς να ξέρουμε ποιες είναι. Απ’ ό,τι ξέρω, το φαινόμενο αυτό δεν υπάρχει σε άλλες γλώσσες. Εδώ σας θέλω, σοβαροί μας γλωσσολόγοι (όχι, δεν εννοώ τον Μπαμπινιώτη), να μας λύσετε την απορία.

• ΥΓ.: Εσείς περιμένατε, δέκα μέρες πριν από τις εκλογές, να γράψω πολιτικά και προεκλογικά. Ε, λοιπόν, σας ΤΗΝ έφερα!

 

Advertisement

Γιατί βρόμικος;

Η ερώτηση του τίτλου είναι βέβαια ελλειπτική, λείπει το ρήμα -κι έτσι ο τίτλος επιδέχεται κάμποσες ερμηνείες, ας πούμε «γιατί ήρθες έτσι βρόμικος στο σπίτι;» (θα μπορούσε να επιπλήττει μια μητέρα τον γιο της ή τον άντρα της) ή «γιατί να είναι βρόμικος ο κόσμος;», φιλοσοφική δηλαδή απορία. Όμως επειδή εδώ λεξιλογούμε, θα πρέπει να στρέψουμε αλλού τον προβολέα μας. Και η ερωτηση του τίτλου σημαίνει «Γιατί γράφουμε βρόμικος με όμικρον και όχι βρώμικος με ωμέγα;» και δεν έχει καμία απολύτως σχέση με τον Τσαρλς Μπουκόφσκι και το βιβλίο του.

Πριν από τριάμισι χρόνια, είχαμε συζητήσει σε ένα άρθρο μας ένα σημείωμα στο οποίο κάποιος, ίσως δάσκαλος, θρηνούσε διάφορες αλλαγές στην ορθογραφία. Και έγραφε ο ίσως δάσκαλος:

Ενός λεπτού σιγή για εκείνο το μαντήλι που ξηλώθηκε κι έμεινε «μαντίλι», για την εταιρεία που διαλύθηκε κι έγινε «εταιρία», για τη βρωμιά που λερώθηκε κι έγινε «βρομιά»…..

Απαντώντας, τότε, εξέτασα μία προς μία τις ορθογραφικές αλλαγές που τόσο πόνο ψυχης είχαν προκαλέσει στον συντάκτη του σημειώματος. Και σχετικά με τη βρωμιά ή βρομιά είχα γράψει: Αξίζει άρθρο για τη λέξη αυτή.

Χρειαζόταν όμως και μια ακόμα σκουντιά για να το αποφασίσω. Πολύ πρόσφατα είδαμε το κατηγορητήριο της κ. Αφροδίτης Μάνου κατά του Γ. Μπαμπινιώτη, και ανάμεσα στα εγκλήματα κατά της ελληνικής γλώσσας για τα οποία η κ. Μάνου κατηγορεί τον κ. Μπαμπινιώτη είναι ακριβώς και η γραφή «βρομιά». Οπότε, ήρθε το πλήρωμα του χρόνου για να ξοφλήσω αυτό το χρέος.

Και πάλι για το κτίριο και την ορθογραφία του

Συμφωνα με ένα παλιό ανέκδοτο, της εποχής που ο κόσμος ακόμα φορούσε καπέλα, κάποιος φιλάργυρος είχε ένα καπέλο και το είχε κρατήσει καμιά τριανταριά χρόνια. Όταν τέλος πάντων είχε παλιώσει τόσο που ήταν αδύνατο να φορεθεί, το παίρνει απόφαση να αγοράσει καινούργιο. Πηγαίνει λοιπόν στο ίδιο κατάστημα που είχε αγοράσει και το παλιό πριν τριάντα χρόνια, και λέει: – Θα ήθελα άλλο ένα καπέλο!

Κάπως έτσι κι εδώ, αφού το σημερινό άρθρο το τιτλοφορώ «και πάλι» για το κτίριο, ενώ για την ορθογραφία της λέξης κτίριο έχουμε γράψει πριν από δέκα συναπτά έτη -οι νεότεροι μπορεί και να μην έχουν υπόψη τους το άρθρο. Αλλά δεν θα επαναλάβω το παλιό εκείνο άρθρο, απλώς θα ξαναγράψω για το ίδιο θέμα.

Έναυσμα για την επανάληψη αυτή είναι μια συζήτηση που έγινε (ή μάλλον που δεν έγινε) το περασμένο Σάββατο, στο συνέδριο της ΕΛΕΤΟ. Το συνέδριο έκλεισε, όπως είναι καθιερωμένο, με μια συζήτηση με πάνελ. Ένας από τους ομιλητές αναφέρθηκε παρεμπιπτόντως στην ορθογραφία της λέξης «κτίριο» παραπονούμενος ότι ο τίτλος ενός φυλλαδίου που είχε εκδοθεί από κάποια δημοσια αρχή ήταν «Το σύνδρομο του άρρωστου κτιρίου» στην πρώτη έκδοση αλλά «Το σύνδρομο του άρρωστου κτηρίου» στην πρόσφατη επανέκδοση.

Από άλλα μέλη του πάνελ δόθηκε η απάντηση ότι το κτίριο δεν μπορεί να γράφεται με ι, διότι δεν ετυμολογείται από το «κτίζω». Προέρχεται είτε από το «οικητήριο» είτε από το «ευκτήριο», οπότε πρέπει να γραφτεί με η. Με δυο λόγια, η άποψη Μπαμπινιώτη, που τη μεταφέρω για μεγαλύτερη πληρότητα εδώ:

Το ρήμα ‘κτίζω’ δεν μπορεί να δώσει παράγωγα με ανύπαρκτη κατάληξη –ριο! Δεν μπορούμε δηλαδή να έχουμε κτί-ριο. Το ‘κτίζω’ θα μπορούσε μόνο να δώσει ‘κτιστήριο’ (πρβλ. φροντίζω – φροντιστήριο) τύπος που ούτε κι αυτός μαρτυρείται να υπάρχει. Άρα η λέξη έχει διαφορετική ετυμολογική προέλευση και, επομένως, διαφορετική ορθογραφία. Παράγεται είτε από το ‘οικητήριον’ (οικώ> οικητήριο > κτήριο) είτε από το ‘ευκτήριον’ (οίκημα)· είτε στη μία είτε στην άλλη περίπτωση, η γραφή με –η (κτήριο) είναι η μόνη σωστή.

Επειδή είχε δοθεί η εντύπωση ότι η γραφή «κτίριο» είναι μια ανορθογραφία -ενώ πρόκειται για τη γραφή που υιοθετείται απο τη σχολική ορθογραφία, από το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής και από τους περισσότερους μελετητές- ζήτησα τον λόγο, αλλά ο καθηγητής Θ. Τάσιος, που διεύθυνε τη συζήτηση, απέφυγε να μου τον δώσει, έχοντας πικρή πείρα από τις ατέρμονες και παθιασμένες συζητήσεις περί ορθογραφίας (ήδη από κάποιο έδρανο του βάθους είχε ακουστεί η μοιραία λέξη «ορθοπ*δικός»). Δικαίωμά του βεβαίως, αλλά έτσι δεν ακούστηκε η άλτερα παρς και δόθηκε στρεβλή εικόνα.

Ευτυχώς ομως έχω τούτο εδώ το ιστολόγιο, οπότε μπορώ να εκθέσω την άποψη που δεν μπόρεσα να πω, και μάλιστα να την εκθέσω αναλυτικά, χωρίς περιορισμό χρόνου.

Ο αυτηγός άνοιξε ένα ταριχηρό

Πάω στοίχημα, έχετε άγνωστες λέξεις στον τίτλο. Κι εγώ είχα. Αν δοκιμάσετε το γκουγκλ, η πρώτη από αυτές δεν γκουγκλίζεται καθόλου, και πολύ λογικό άλλωστε (αν και σε λίγο θα αρχίσει να γκουγκλίζεται εξαιτίας αυτού του άρθρου που διαβάζετε), ενώ η δεύτερη υπήρχε στα αρχαία ελληνικά.

Το τι υποτίθεται πως σημαίνουν οι λέξεις «αυτηγός» και «ταριχηρό» θα το δούμε παρακάτω, αλλά προσπαθήστε να μαντέψετε.

Οι δυο αυτές περίεργες ή ανύπαρκτες λέξεις, μαζί με μία ακόμα, προτάθηκαν πριν από 90 περίπου χρόνια από τον θεμελιωτή της ελληνικής γλωσσολογίας, τον Γ. Χατζιδάκι, σε ένα άρθρο του, για να αντικαταστήσουν ισάριθμες ξένες λέξεις. Κανείς από τους χατζηδακικούς νεολογισμούς δεν έπιασε, μάλιστα κατά πάσα πιθανότητα ούτε καν δοκιμάστηκε, αλλά το ενδιαφέρον είναι ότι και οι τρεις «εξοβελιστέες» ξένες λέξεις δεν είχαν κοινή μοίρα.

Το άρθρο του Χατζιδάκι δημοσιεύτηκε στο «Ημερολόγιο της Μεγάλης Ελλάδος» του 1923 και μου το έστειλε μια καλή φίλη του ιστολογίου. Διατηρώ την ορθογραφία του, πλην μονοτονικού. Η καθαρεύουσα θα μας δυσκολέψει λίγο, σε ένα σημείο γίνεται και αρχαία. Για παράδειγμα, το «ή» στην πρώτη κιόλας πρόταση του άρθρου δεν έχει τη γνωστή μας διαζευκτική σημασία αλλά συγκριτική (χρησιμότερες από).

ΓΛΩΣΣΟΠΛΑΣΤΙΚΑ

Επειδή φρονώ ότι αι ελληνικαί λέξεις είναι ημίν χρησιμώτεραι ή αι ξέναι (τα κατά τη γνώμην μου ελαττώματα αυτών εξέθηκα εν τη προς τον Krumbacher Απαντήσει σ. 563 κ.εξ,), τολμώ να προτείνω τας ακολουθους ελληνικάς αντί των ξένων.

Τα δήθεν μακρά φωνήεντα, ο Σαββόπουλος και η έρευνα του κ…

Το ιστολόγιο, όπως θα ξέρουν οι ταχτικοί αναγνώστες, δεν πολυσυμπαθεί τις αθυρόστομες εκφράσεις· ο σημερινός τίτλος, με μιαν αισχρολογία έστω και αποσιωπημένη, ας θεωρηθεί εξαίρεση. Πάντως, δοκίμασα και άλλους τίτλους και τους απέρριψα· σε κάποια παραλλαγή, είχα στον τίτλο τη Χρυσή Αυγή, που ασφαλώς η αναφορά της είναι πολύ χειρότερη προσβολή της κοσμιότητας και της δημοκρατίας. Το πώς συνδέονται ο Σαββόπουλος και η έρευνα του κώλου (και επικουρικά η Χρυσή Αυγή) με τα μακρά φωνήεντα, είναι το σημερινό μας θέμα, που μπορούμε να το δούμε σαν ένα παρακλάδι της Φωνηεντιάδας, δηλαδή της σκοταδιστικής επίθεσης στη νέα Γραμματική και γενικότερα στις γλωσσικές μεταρρυθμίσεις από το 1976 και μετά που δρομολογήθηκε με αφορμή το καθόλου αθώο άρθρο της δασκάλας από τη Ραφήνα.

Η νέα γραμματική κατηγορήθηκε ότι θέλει να καταργήσει τα γράμματα η και ω, που είναι βέβαια άθλιο ψέμα -απλώς η γραμματική επαναλαμβάνει κάτι που όλες οι προηγούμενες γραμματικές εδώ και δεκαετίες έλεγαν, ότι τα φωνήεντα (οι φωνηεντικοί φθόγγοι δηλαδή) της ελληνικής γλώσσας είναι πέντε: α, ε, ι, ο, ου ή, σωστότερα, [a], [e], [i], [o]. [u]. Αλλά αυτά τα έχουμε ξαναπεί.

Στη σημερινή ελληνική γλώσσα, όπως ξέρει κι ένα παιδί της πρώτης δημοτικού, έχουμε πολλούς τρόπους για να αποδώσουμε τον φθόγγο [ι] ή [i] με το διεθνές φωνητικό αλφάβητο: Τα γράμματα (και συνδυασμοί γραμμάτων) ι, η, υ, ει, οι, υι όλα προφέρονται με τον ίδιο τρόπο. Ολοφάνερα, οι αρχαίοι δεν τα πρόφεραν έτσι και δεν μπορεί στα διάφορα ιοίην, ιείην, οι υιοί, ποιοίη, ρυοίη που αφθονούν στα αρχαία ελληνικά η προφορά να ήταν η σημερινή. Όπως γράφει ο Ελισσαίος Γιανίδης, από τον οποίο ξεσήκωσα και τα παραδείγματα, «θα ήταν σωστή ασέβεια στην ανώτερη καλαισθησία των ανθρώπων εκείνων, να υποθέσουμε πως μπορούσαν να συνεννοούνται μεταξύ τους λέγοντας ιίι, ιίι, ιίι, και με την απαίτηση πως αυτό το νιαούρισμα έχει δυο και τρεις διαφορετικές έννοιες».

Πράγματι, οι αρχαίοι Έλληνες είχαν μακρά και βραχέα φωνήεντα, δηλαδή κάποιες συλλαβές τους διαρκούσαν περισσότερο από κάποιες άλλες· πρόκειται για τη λεγόμενη προσωδιακή διάκριση. Αυτό δεν υπάρχει στα νέα ελληνικά ή στα ισπανικά, που έχουν μόνο πέντε φωνηεντικούς φθόγγους, υπάρχει όμως στα αγγλικά, τα γαλλικά ή τα γερμανικά -και είναι και μόνιμος παράγοντας που μας δυσκολεύει όταν μαθαίνουμε ξένες γλώσσες. (Πάντως, το σύστημα των πέντε φωνηέντων δεν είναι σπάνιο: το 30% των γλωσσών του κόσμου που έχουν μελετηθεί έχουν πέντε φωνήεντα μόνο).

Πώς αλέθουν οι σκύλοι;

 

Μια πολύ γνωστή παροιμιακή έκφραση είναι η «μπάτε σκύλοι αλέστε κι αλεστικά μη δώστε», που τη χρησιμοποιούμε για καταστάσεις στις οποίες δεν υπάρχει κανένας έλεγχος και καμιά πειθαρχία, ας πούμε σε μια οικογένεια ή μια δημόσια υπηρεσία, ή και σε μια χώρα, όταν υπάρχει κακοδιοίκηση, επικρατεί πλήρης ασυδοσία και ο καθένας κάνει ό,τι θέλει. Τις περισσότερες φορές λέμε μόνο το πρώτο μισό της φράσης, μπάτε σκύλοι αλέστε, και το υπόλοιπο εννοείται. Και συχνά αυτό το πρώτο μισό χρησιμοποιείται ως κατηγορούμενο: εκεί είναι μπάτε σκύλοι αλέστε.

Αν και δεν είναι απολύτως απαραίτητο, ας δώσουμε μερικά παραδείγματα χρήσης. Ο Τσιρκας στη Λέσχη λέει: «οι φίλοι στη διοίκηση της Ταξιαρχίας κατάφεραν να με περάσουν στην κατάσταση του Φρουραρχείου Καΐρου, κι εκεί είναι μπάτε σκύλοι αλέστε», δεν υπήρχε δηλαδή κανείς έλεγχος. Πολύ πιο κοντά στην εποχή μας, σε πρόσφατη συζήτηση που κάναμε, εδώ στο ιστολόγιο, για την απελευθέρωση των ταξί, είχα γράψει ότι «ανοιχτό επάγγελμα δεν θα πει μπάτε σκύλοι αλέστε». Συχνά τη φράση τη χρησιμοποιούμε σαν συνώνυμη ή περίπου συνώνυμη με την «είναι ξέφραγο αμπέλι», όχι άδικα άλλωστε.

Τα αυτιά του καρλαύτη

Το αυτί, μαζί με το αυγό, είναι λέξεις που προκαλούν ηθικό πανικό για την ορθογραφία τους· πόλεμος κόντεψε να γίνει όταν ο Μ. Τριανταφυλλίδης πρότεινε να γράφονται «αφτί» και «αβγό» στα σχολικά βιβλία, παρόλο που η γραφή αυτή βασιζόταν σε ετυμολογήσεις που πρώτος τις είχε εισηγηθεί ο υπερσυντηρητικός Γ. Χατζιδάκις, ο γλωσσολόγος που στάθηκε αμείλικτος εχθρός της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917, θυσιάζοντας στην καταπολέμησή της και την επιστημονική του ακεραιότητα (δείτε το βιβλίο του Γενηθήτω φως, που τώρα το επανεκδίδουν κάτι υπερακροδεξιοί, να καταλάβετε τι εννοώ).

Ο Χατζιδάκις πρότεινε «αφτί» επειδή υποστηρίζει, και σωστά, ότι το μεσαιωνικό αφτίον προέρχεται από συνεκφορά: τα ωτία > τα ουτία > ταφτία, άρα δεν δικαιολογείται το δίψηφο αυ. Ωστόσο, μπροστά στο θόρυβο που ξεσηκώθηκε, ο Τριανταφυλλίδης έκανε πίσω, αποδεχόμενος τις γραφές αυτί και αυγό.