«Που με βια με στρατηγεί….», ή μαργαριτάρια του 1958

Λένε πολλοί ότι στην εποχή μας η γλώσσα απειλείται, ότι η νεολαία πάσχει από λεξιπενία και ότι κάνει τραγικά γλωσσικά λάθη. Τα ίδια όμως τα λένε σε κάθε εποχή. Θα θυμάστε άλλωστε τη φασαρία που είχε γίνει περί το 1985, όταν στις πανελλήνιες εξετάσεις, στο θέμα της έκθεσης, κάποιοι υποψήφιοι είχαν ζητήσει διευκρινίσεις για τις λέξεις «αρωγή» και «ευδοκίμηση». (Θα βάλουμε κάποτε άρθρο για το θέμα αυτό, έχω κάμποσο υλικό στα ηλεσυρτάρια μου). Το 1985 η υποτιθέμενη λεξιπενία των νέων ήταν απόρροια της διακοπής της διδασκαλίας των αρχαίων από το πρωτότυπο στο Γυμνάσιο, τουλάχιστον αυτό υποστήριζαν οι υπέρμαχοι της επαναφοράς των αρχαίων, που τελικά, δυστυχώς, κατάφεραν να πείσουν την πολιτική ηγεσία της χώρας.

Ωστόσο, παρόμοιες κατηγορίες για αγραμματοσύνη και για γλωσσικά λάθη των νέων έβλεπαν το φως και παλιότερα -ας πούμε, βλέπω σε βιβλίο του Χρ. Χαραλαμπάκη (Γλώσσα και εκπαίδευση) ότι το 1948 κάποιος Θ.Χ.Παπαβασιλείου εξέδωσε το βιβλίο «Γλωσσική και ορθογραφική αναρχία» στο οποίο ψέγει το σχολείο επειδή οι απόφοιτοι του δημοτικού έκαναν λάθη όπως: οι άνθρωπη, οι Ιταλή, ένεκα ο πόλεμος, ομολογώ εβάφτησεν, αντί ομολογώ εν βάπτισμα.

Και πιο παλιά, το 1928, καθηγητής πανεπιστημίου είχε διεκτραγωδήσει από τις στήλες των εφημερίδων τα ορθογραφικά λάθη των υποψηφίων στις εισιτήριες εξετάσεις του Πανεπιστημίου (θυμάμαι κάπου ένα χαρακτηριστικό, ίππσος αντί για ύψος), πράγμα που έδωσε στον Δημ. Γληνό το έναυσμα να γράψει στο περιοδικό Νέος Δρόμος σειρά άρθρων για το «κύμα της αγραμματοσύνης» (τα έχουμε παρουσιάσει εδώ) -και ο Γληνός θυμάται ότι και το 1900, όταν ήταν ο ίδιος φοιτητής, γίνονταν ανάλογα λάθη.

Οπότε, λάθη κάνουν πάντα οι μαθητές και οι φοιτητές. Είναι εξιδανίκευση του παρελθόντος να υποστηρίζουν κάποιοι πως παλιότερα δεν γίνονταν λάθη και μόνο τώρα γίνονται.

Θυμήθηκα λοιπόν ένα άρθρο, και έψαξα και το βρήκα, που είχε αρχικά δημοσιευτεί στο περιοδικό Εικόνες το 1958, και μετά αναδημοσιεύτηκε στο πολύ γουστόζικο βιβλίο «Το λιβάδι με τους μαργαρίτες» του Θανάση Φωτιάδη, που κυκλοφόρησε το 1965 με υπότιτλο «ήτοι ρήσεις τερπναί και εμμέσως ωφέλιμοι, ενδελεχώς ερανισθείσαι, χάριν του απανταχού φιλοπροόδου, φιλοσκώμονος, φιλογλώσσου, αλλά και ρηξικελεύθου ελληνισμού» [Ο Μέφρι έβαλε το χερι του, διότι ο φιλοσκώμμων θελει δύο μ!]

Ο Φωτιάδης λίγα αργότερα έβγαλε και «Περιβόλι με τους μαργαρίτες» ενώ αρκετά χρόνια αργότερα πήρε τη σκυτάλη ο γιος του, και εξέδωσε τρίτο βιβλίο, τον «Μπαχτσέ με τους μαργαρίτες».

Αν πέσει στα χέρια σας κάποιο από τα βιβλία αυτά να σπεύσετε να τα αγοράσετε/διαβάσετε, σας εγγυώμαι ότι θα το διασκεδάσετε. Αρκεί να πω ότι ο Θανάσης Φωτιάδης είναι αυτός που ψάρεψε το αρχικό μαργαριτάρι που γέννησε τον όρο «Νομανσλάνδη», που τόσο συχνά χρησιμοποιούμε στο ιστολόγιο.

Λοιπόν, από το Λιβάδι με τους μαργαρίτες του Θανάση Φωτιάδη αναδημοσιεύω σήμερα ένα άρθρο γραμμένο από τον καθηγητή Γεώργιο Θ. Κακριδή.

Ο Γεώργιος Κακριδής (1908-1959), πρέπει να είναι γιος του Θεοφάνη Κακριδη, του παλιού φιλόλογου, άρα αδελφός του Ιωάννη και θείος του Φάνη Κακριδή που έφυγε από τη ζωή στις αρχές του χρόνου. Ήταν Καθηγητής Θεωρητικής Ηλεκτροτεχνίας και Ειδικής Ηλεκτροτεχνίας για Πολιτικούς Μηχανικούς (1949-1959)

Το άρθρο έχει ως εξής (εκσυγχρονίζω τον τονισμό και ελαφρώς την ορθογραφία, όχι όμως και τα ορθογραφικά λάθη των υποψηφίων):

Ο μακαρίτης καθηγητής του Πολυτεχνείου Γ.Θ.Κακριδής έδωσε εις την δημοσιότητα αποτελέσματα εισαγωγικών εξετάσεων εις το Πολυτεχνείο, το 1958, όταν ήτο εξεταστής του μαθήματος της εκθέσεως. Το θέμα που εδόθη ήτο: Αναγράψατε, ερμηνεύσατε και αναλύσατε τα δύο πρώτα τετράστιχα του Εθνικού ημών ύμνου. Γράψατε τι γνωρίζετε περί του ποιητού αυτού και του μουσουργού, όστις τα εμελοποίησε. Ακούσατε απαντήσεις:

Advertisement

Στην Αλκυονίδα για τον Βάρναλη και την ΕΣΣΔ

Την Πέμπτη που μας πέρασε, 15 του μηνός, μίλησα στην Αλκυονίδα, στην παρουσίαση του βιβλίου «Τι είδα εις την Ρωσσίαν των Σοβιέτ», που κυκλοφόρησε το 2014 σε δική μου επιμέλεια από τις εκδόσεις Αρχείο και περιέχει τις εντυπώσεις του Κώστα Βάρναλη από το ταξίδι του στην ΕΣΣΔ το 1934, όταν είχε προσκληθεί να παρακολουθήσει το 1ο Συνέδριο της Ένωσης Σοβιετικών Συγγραφέων.

Όπως είπα και στην ομιλία μου, ήταν για μένα πολύ συγκινητικό να ξαναβρεθώ σε έναν από τους χώρους που είχα πολύ αγαπήσει στα νιάτα μου, στα φοιτητικά μου χρόνια. Η Αλκυονίς, εμβληματικός κινηματογράφος του καλού μη εμπορικού κινηματογράφου στη δεκαετία του 1970-80, είχε πάψει να λειτουργεί. Πρόσφατα εμφανίστηκε και πάλι ανακαινισμένη και ξανάρχισε τις προβολές, ταυτόχρονα με εκδηλώσεις σαν την παρουσίαση του βιβλίου του Βάρναλη, που ήταν ενταγμένη σε σειρά εκδηλώσεων για τα 100 χρόνια της Οχτωβριανής επανάστασης. Να αναφέρω ότι το επόμενο Σάββατο θα παρουσιαστεί στην Αλκυονίδα το βιβλίο με τις εντυπώσεις του Δημήτρη Γληνού από την ΕΣΣΔ.

Θέλω εδώ να ευχαριστήσω τον Βελισσάριο Κοσυβάκη της New Star, της εταιρείας που διευθύνει την Αλκυονίδα (αλλά και το Στούντιο, επίσης εμβληματικό κινηματογράφο της εποχής εκείνης), για την τέλεια οργάνωση της εκδήλωσης, που περιλάμβανε και δύο μουσικές εκπλήξεις, δύο τραγούδια πάνω σε ποιήματα του Βάρναλη. Μάλιστα ένα από αυτά, ο Οχτώβρης, παίχτηκε για πρώτη φορά. Έπαιξαν ο Βαγγέλης Προδρόμου και ο Δημήτρης Σίντας και χόρεψε η Άννα Λιανοπούλου. Αποσπάσματα από το έργο του Βάρναλη διάβασε ο ηθοποιός Γιώργος Ζιώγαλας.

Θα παραθέσω πιο κάτω το γραπτό κείμενο της ομιλίας μου, αν όμως είστε οπτικοακουστικοί τύποι υπάρχει και το βίντεο της εκδήλωσης χάρη στον ιστότοπο ibdb.gr, που ειδικεύεται σε βιντεοσκοπήσεις βιβλιοπαρουσιάσεων.

Η σελίδα του βίντεο εδώ.

Δυο βιβλία του Βάρναλη

Ίσως επειδή το 2014 είχαμε τη διπλή επέτειο των 130 χρόνων από τη γέννησή του και των 40 χρόνων από τον θάνατό του, κυκλοφόρησαν στα τέλη της χρονιάς τουλάχιστον τρία βιβλία με κείμενα του Κώστα Βάρναλη. Το ένα από αυτά, το δικό μου, τη σειρά εντυπώσεων «Τι είδα εις την Ρωσσίαν των Σοβιέτ«, το έχω παρουσιάσει εδώ, οπότε δεν θα ασχοληθώ περισσότερο σε τούτο το άρθρο. Από τα άλλα δύο, ξεκινάω με εκείνο στο οποίο θα αφιερώσω μικρότερη έκταση και επειδή λίγα έχω να πω και επειδή δεν το έχω μπροστά μου (αλλά το έχω δει). Να σημειώσω ότι η σημερινή δημοσίευση έχει και κάποιον επετειακό χαρακτήρα, αφού ο Βάρναλης γεννήθηκε (κατά πάσα πιθανότητα) σαν χτες.

Το πρώτο βιβλίο λοιπόν είναι τα Άπαντα τα ποιητικά, 1904-1974, που κυκλοφόρησαν πρόσφατα από τις εκδόσεις Κέδρος σε επιμέλεια της Μαρίας Συμεωνίδου. Είναι ένα πολύ σημαντικό βιβλίο για όποιον δεν έχει στη βιβλιοθήκη του τον Βάρναλη. Ωστόσο, φοβάμαι ότι ο τίτλος του δεν είναι ακριβής. Αν δεν κάνω κάποιο τραγικό λάθος, δεν περιλαμβάνονται όλα τα ποιήματα που έγραψε ή που δημοσίευσε όσο ζούσε ο Βάρναλης, αλλά μόνο όσα κυκλοφορούσαν ήδη από τον Κέδρο σε επιμέρους βιβλία -πρόκειται δηλαδή για συγκεντρωτικήν έκδοση και όχι για Άπαντα.

Και ειδικά με τον Βάρναλη, η διαφορά είναι μεγάλη, διότι πολλά αξιόλογα ποιήματα ιδίως της πρώτης περιόδου του έχουν μείνει απέξω, επειδή ο ίδιος δεν τα συμπεριέλαβε σε μια (πολύ αυστηρή) εκλογή που είχε κάνει ενόψει της έκδοσης των Ποιητικών του το 1956. Και δίνεται μια κάπως στρεβλή εικόνα του βαρναλικού ποιητικού σώματος, διότι περιλαμβάνονται στο βιβλίο οι συλλογές Πυθμένες και Κηρήθρες που έγραψε νεότατος ο Βάρναλης, όχι όμως πολλά από τα πολύ ωριμότερα και αρτιότερα ποιήματα που έγραψε ως φτασμένος ποιητής. Απέξω μένουν και ποιήματα που είχαν παραλειφθεί από τη συγκεντρωτική έκδοση του 1956 λόγω του περιεχομένου τους, όπως ο «αντιπατριωτικός» Εξαγνισμός. Τέλος (και αυτό είναι σημαντικό για τον Βάρναλη) νομίζω ότι από τη νέα έκδοση δεν υπάρχουν οι παραλλαγές των ποιητικών του συνθέσεων -η πρώτη έκδοση του Φωτός που καίει, πολύ διαφορετική από την δεύτερη, όπως και οι παραλλαγές των Σκλάβων πολιορκημένων.

Παρ’ όλες τις ενστάσεις, η συγκεντρωτική έκδοση του Κέδρου είναι χρήσιμη, αλλά το κακό με μια λειψή έκδοση «Απάντων» είναι ότι κάνει δυσκολότερο να εκδοθεί στο μέλλον μια πλήρης έκδοση. Υπάρχει βέβαια πάντοτε η δυνατότητα να συγκεντρωθούν και να εκδοθούν τα «Παραλειπόμενα» ποιήματα, τα οποία, στην περίπτωση του Βάρναλη θα έχουν μέσα και πολλά διαμάντια. Σε σχέση με την έκδοση του Κέδρου, ενδιαφέροντα πράγματα είπε στη Φωτεινή Λαμπρίδη και στον ραδιοσταθμό Στο Κόκκινο ο κριτικός λογοτεχνίας Κώστας Βούλγαρης.

Ποδαρικό στα μεζεδάκια

Τα πρώτα μεζεδάκια της χρονιάς δημοσιεύονται σήμερα, Κυριακή αντί για Σάββατο που είναι το συνηθισμένο, επειδή οι γιορτινές αναρτήσεις διατάραξαν τις συνήθειες του ιστολογίου. Διπλή διαταραχή, από μιαν άποψη, αφού, πριν ακόμα φύγουν οι καλικάντζαροι, πριν ακόμα τελειώσει το δωδεκάμερο των Χριστουγέννων, μπαίνουμε απότομα από την εορταστική ατμόσφαιρα στην προεκλογική περίοδο: όπως έγραψα και τις προάλλες, πρώτη φορά τα τελευταία 120 χρόνια γίνονται τόσο νωρίς εκλογές, 25 του Γενάρη. Στον 19ο αιώνα είχαν γίνει εκλογές και νωρίτερα, αλλά στον εικοστό αιώνα μόνο το 1936 είχαμε εκλογές μέσα στον Ιανουάριο -τότε είχαν γίνει στις 26 του μήνα και ακολούθησε βέβαια η δικτατορία του Μεταξά ενώ προηγήθηκαν απανωτοί θάνατοι πρωθυπουργών (κι έγραψε κι ο Μάρκος ένα τραγούδι που το έχουμε αναλύσει εδώ, αν και στα λεξιλογικά θέλει δουλειά γιατί έχει ένα λάθος).

Μια συνέπεια του ότι γίνονται τόσο νωρίς μέσα στον χρόνο οι εκλογές, είναι ότι δεν θα ψηφίσουν όσοι γεννήθηκαν το 1997 και επομένως φέτος γίνονται 18 χρονών. Ο λόγος που δεν θα ψηφίσουν δεν είναι ότι δεν έχουν κλείσει τα 18 τους χρόνια: από την 1η Ιανουαρίου του 2015, όλοι όσοι γεννήθηκαν το 1997 λογαριάζονται για 18 χρονών, είτε γεννήθηκαν στις 2 Ιανουαρίου είτε στις 31 Δεκεμβρίου 1997. Ούτε ισχύει αυτό που γράφτηκε ασαφώς ότι «θα έπρεπε να είχαν κάνει δήλωση έως τις 31 Οκτωβρίου 2014» -αυτή η προθεσμία ισχύει για τους ετεροδημότες που θέλουν να ψηφίζουν στον τόπο διαμονής τους (και όσοι είχαν κάνει παλιά τη δήλωση αυτή είναι εντάξει). Απλώς, οι εκλογικοί κατάλογοι ενημερώνονται από το υπουργείο Εσωτερικών κάθε χρόνο τον Φλεβάρη, οπότε δεν έχουν ακόμα επικαιροποιηθεί ώστε να συμπεριλάβουν τους 18ρηδες, και βέβαια η κυβέρνηση δεν έχει καμιά πρεμούρα να δώσει δυνατότητα ψήφου σε μια μερίδα πολιτών που κατά πλειοψηφία δεν την προτιμά.

Αλλά αυτά θα τα συζητήσουμε άλλη φορά, σήμερα έχουμε μεζεδάκια.

Βέβαια, το Σάββατο μάς επιφύλαξε δυο σημαντικά γεγονότα. Το ένα ήταν η προεκλογική σύλληψη του Χριστόδουλου Ξηρού, το άλλο η ίδρυση του ΚιΔηΣο, του κόμματος του Γιώργου Παπανδρέου, γεγονός που ήδη έδωσε αφορμή για λογοπαίγνια στη μπλογκόσφαιρα, όπως την ερώτηση «Μήπως είσαι ΚιΔηΣο και δεν το ξέρεις;», που παραπέμπει (τους παλιότερους) στο σλόγκαν που είχε λανσάρει το 1980 το Κόμμα Δημοκρατικού Σοσιαλισμού, το ΚοΔηΣο (το σλόγκαν ήταν σκέτο «Μήπως είσαι ΚΟΔΗΣΟ;» -το δεύτερο σκέλος ήταν ευφυολογικός πλατειασμός). Βέβαια, το νεοσύστατο κόμμα δεν ονομάζεται ακριβώς έτσι, αλλά Κίνημα Δημοκρατικών Σοσιαλιστών.

* Από το Μουσείο Μπενάκη, ο ΓΑΠαπανδρέου έκανε έκκληση «να γίνει πράξη η μετάβαση σε μια μεταπελατειακή Ελλάδα». Ο μεταπελάτης έχει πάντα δίκιο, θα έλεγα.

Ένα γλωσσάρι για την Αληθινή απολογία του Σωκράτη

Από την Πέμπτη 10 Ιουλίου και ως τις 19 του μηνός ανεβαίνει στο Ίδρυμα Μιχάλη Κακογιάννη δραματοποιημένη η «Αληθινή απολογία του Σωκράτη» του Κώστα Βάρναλη, σε σκηνοθεσία του Ένκε Φεζολλάρι και με τον Σταμάτη Κραουνάκη στον ρόλο του Σωκράτη. Το έργο του Βάρναλη έχει μορφή μονολόγου, οπότε έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς ακριβώς έγινε η δραματοποίηση, ωστόσο εδώ θα σταθώ περισσότερο στο κείμενο.

Το έργο του Βάρναλη εκδόθηκε στα τέλη του 1931, προς το τέλος δηλαδή της «δημιουργικής δεκαετίας», για να χρησιμοποιήσουμε τον χαρακτηρισμό του Γιάννη Δάλλα, ο οποίος ονομάζει έτσι την περίοδο 1923-1933, αν δεν κάνω λάθος, κατά την οποία ο Βάρναλης έδωσε τα σημαντικότερα έργα του, δεκαετία που ολοκληρώθηκε με τη ριζικά αναθεωρημένη δεύτερη έκδοση του Φωτός που καίει (αυτήν που ξέρει δηλαδή ο σημερινός αναγνώστης).

Βέβαια, όπως και πολλά από τα έργα της δεκαετίας αυτής (Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική, Σκλάβοι πολιορκημένοι), έτσι και τα πρώτα τουλάχιστον σχεδιάσματα της «Αληθινής απολογίας» ο Βάρναλης τα σύνθεσε στη Γαλλία, στο Παρίσι ή στο φιλόξενο σπίτι του χαράκτη Γιάννη Κεφαλληνού στο χωριό Σεν Μαρ Λα Πιλ κοντά στην Τουρ.

Η Αληθινή απολογία του Σωκράτη χρησιμοποιεί το ιστορικό γεγονός της δίκης του Αθηναίου φιλόσοφου για να ασκήσει καταλυτική κριτική στην εκμετάλλευση και την ανελευθερία, χωρίς όμως να αγιογραφεί τον εξαθλιωμένο λαό. Η πρόζα του είναι εξαιρετικά δουλεμένη, ωστόσο το έργο έχει τέτοια ζωντάνια και τόση δροσιά που φαίνεται σαν να έχει γραφτεί μονομιάς. Ίσως πρόκειται για το τελειότερο δείγμα ανόθευτης δημοτικής γλώσσας στη λογοτεχνία μας, όπως και για το κορυφαίο έργο τσουχτερής, καταλυτικής σάτιρας -ενώ παράλληλα ο Βάρναλης δείχνει, χωρίς όμως να επιδεικνύει, τη σπάνια αρχαιομάθειά του.

Όπως σημειώνει ο Βάρναλης στον πρόλογο της τρίτης έκδοσης του έργου: «Η «Απολογία» γράφτηκε στα 1931 σαν ένα είδος διαμαρτυρίας ενάντια στην τοτεσινή «δημοκρατία» του ιδιωνύμου, του Καλπακιού και των διαφόρων στρατιωτικών κινημάτων, που είχανε κατακουρελιάσει τις συνταγματικές ελευθερίες του πολίτη κι είχανε διαφθείρει ολάκερο το δημόσιο βίο της χώρας και προετοιμάσει τη διχτατορία της 4ης Αυγούστου». Πράγματι, η Απολογία έχει σαφέστατο πολιτικό μήνυμα, αλλά όχι λιγότερο ενδιαφέρον γι’ αυτό το λόγο.

Μια μικρούλα ξεσπάει σε κλάματα πριν από 80 χρόνια

Πριν από 80 χρόνια, τον Αύγουστο του 1934, πραγματοποιήθηκε στη Μόσχα το πρώτο συνέδριο των σοβιετικών συγγραφέων. Θέλοντας να επιδείξει τα επιτεύγματα από το πρώτο πεντάχρονο πλάνο, και με σκοπό την οικοδόμηση ενός μετώπου μπροστά στην ανερχόμενη ναζιστική απειλή,. η σοβιετική κυβέρνηση προσκάλεσε στο συνέδριο αυτό πολλούς συγγραφείς από το εξωτερικό, όχι μόνο κομμουνιστές αλλά και αριστερούς, σοσιαλιστές, αντιφασίστες. Φυσικά, οι σοβιετικοί παρουσίασαν στους ξένους επισκέπτες ό,τι πιο εκλεκτό είχε να επιδείξει η πνευματική και υλική παραγωγή του σοσιαλιστικού κράτους, θέλοντας να εντυπωσιάσουν τους επισκέπτες από τον καπιταλιστικό κόσμο. Από την Ελλάδα πήραν μέρος ο Κώστας Βάρναλης και ο Δημήτρης Γληνός. Με την επιστροφή τους στην Ελλάδα, άρχισαν και οι δυο να δημοσιεύουν τις εντυπώσεις τους σε συνέχειες, ο μεν Βάρναλης στην εφημερίδα Ελεύθερος Άνθρωπος, ο δε Γληνός στον Νέο Κόσμο.

Να πούμε ότι τον μεσοπόλεμο, σε έναν κόσμο όπου δεν υπήρχε η επαφή με άλλες χώρες και πολιτισμούς, που σημερα την εξασφαλίζουν μέχρι κορεσμού η τηλεόραση, το Διαδίκτυο και τα ντοκιμαντέρ, άνθιζε η ταξιδιωτική λογοτεχνία που πρόσφερε τέτοιες εικόνες στο αναγνωστικό κοινό. Μετά την εγκαθίδρυση του σοβιετικού καθεστώτος, ένας ιδιαίτερος τομέας της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας και δημοσιογραφίας ήταν οι επισκέψεις στην ΕΣΣΔ, από δημοσιογράφους, λογοτέχνες ή επιστήμονες που επισκέπτονταν τη χώρα για να περιγράψουν το πρωτόγνωρο πείραμα που πραγματοποιόταν εκεί και που το δυτικοευρωπαϊκό κοινό δεχόταν, ανάλογα, με ελπίδα ή με φόβο αλλά πάντως με άσβεστο ενδιαφέρον. Από την Ελλάδα ξεχωρίζουν οι δυο επισκέψεις του Καζαντζάκη που αργότερα εκδόθηκαν σε βιβλίο, ενώ το 1930 βιβλίο εξέδωσε και ο γιατρός Γιάννης Αντωνιάδης που είχε βρεθεί στην ΕΣΣΔ για επιστημονικούς λόγους («Η ζωή όπως την είδα στις σοβιετικές χώρες»). Πολλές ήταν και οι δημοσιογραφικές επισκέψεις, που δεν ξέρω αν κάποιος τις έχει καταγράψει.

Αν όλα πάνε καλά, σκοπεύω να εκδώσω στο τέλος του χρόνου τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις του Βάρναλη από την ΕΣΣΔ με τον χαρακτηριστικό τίτλο που τους είχε δώσει η διεύθυνση της εφημερίδας, «Τι είδα εις την Ρωσίαν των Σοβιέτ», από τις εκδόσεις Αρχείο όπου πέρυσι είχα εκδώσει τα «Γράμματα από το Παρίσι» του Βάρναλη.

Σήμερα διαλέγω για προδημοσίευση ένα απόσπασμα στο οποίο ο Βάρναλης διηγείται μια παράσταση παιδικού θεάτρου που παρακολούθησε στο περιθώριο του συνεδρίου. Το ενδιαφέρον και η αγάπη του (εκπαιδευτικού, μην το ξεχνάμε, έστω κι αν είχε απολυθεί από το ελληνικό κράτος) Βάρναλη για τα παιδιά και την εκπαίδευσή τους φαίνεται συνεχώς στις εντυπώσεις του από την ΕΣΣΔ, όπως άλλωστε φαινόταν και στις παριζιάνικες εντυπώσεις του.

Αλλά η αφήγηση έχει και μια μικρή πολύ ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια. Σε κάποιο σημείο της παράστασης, ένα τετράχρονο κοριτσάκι ξεσπάει σε κλάματα βλέποντας τους «κακούς» να πιάνουν αιχμάλωτα τα άγρια ζώα της ζούγκλας. Η μικρούλα αυτή σήμερα είναι μητέρα και γιαγιά -και μάλιστα ο γιος της είναι διάσημος. Δεν θα το βάλω κουίζ, αλλά θα το αποκαλύψω στο τέλος του άρθρου.

Δημοσιεύω παραλείποντας κάποια αποσπάσματα για να μην μακρύνει πολύ το άρθρο. Προσαρμόζω στη σύγχρονη ορθογραφία, με μονοτονικό φυσικά.

Η καλλιτεχνική μόρφωσις του παιδιού [Οι αρχικοί και ενδιάμεσοι τίτλοι των άρθρων έμπαιναν από την εφημερίδα και ήταν σε απλή καθαρεύουσα, σε αντίθεση με τη δημοτική του Βάρναλη]

Μέσα στο πρόγραμμα του Φεστιβάλ ήτανε κι ένα έργο για παιδιά: «Ο αραπάκος κι η μαϊμού» [Μπαλέτο για παιδιά σε μουσική του Λεονίντ Πολοβίνκιν, που έκανε πρεμιέρα το 1927], που δόθηκε στο «Παιδικό θέατρο». Κάτι ξέρανε οι οργανωτές αυτής της μοναδικής στον κόσμο πνευματικής γιορτής, για να παρουσιάσουνε στους ξένους καλλιτέχνες και κριτικούς ένα τέτοιο έργο.

Για τα «Μαρασλειακά» της Μ. Ρεπούση

Το όνομα της Μαρίας Ρεπούση έχει συνδεθεί με το διάσημο βιβλίο Ιστορίας της 6ης Δημοτικού, που δέχτηκε ολομέτωπη την επίθεση της εθνικιστικής δεξιάς (και μερικών αριστερών, που ελπίζω να το έχουν μετανιώσει πικρά) και που τελικά αποσύρθηκε, πράγμα το οποίο θεωρώ ότι αποτέλεσε μια από τις σημαντικότερες ιδεολογικές νίκες της ακροδεξιάς τις τελευταίες δεκαετίες. Τότε που μαινόταν η ακροδεξιά επίθεση ήταν δύσκολο να κρίνει κανείς το βιβλίο νηφάλια, από φόβο μήπως ταυτιστεί με τους καρατζαφέρηδες και τους καραμπελιάδες.

Σήμερα, αρκετά χρόνια μετά, κυκλοφορεί το νέο βιβλίο της Μαρίας Ρεπούση, τα «Μαρασλειακά». Επειδή στο μεταξύ η Μαρία Ρεπούση είναι βουλευτίνα της ΔΗΜΑΡ, υπάρχει παρόμοιος φόβος: μήπως η κριτική στο βιβλίο της θεωρηθεί έμμεση κριτική προς το κόμμα της και την επιλογή του να συμμετάσχει στην τρικομματική συγκυβέρνηση. Βέβαια, μέχρι τώρα, οι κριτικές που έχω διαβάσει ήταν σχεδόν όλες ανεπιφύλακτα επαινετικές. Εγώ, παρόλο που δεν είμαι ιστορικός, έχω αρκετά ασχοληθεί με τον μεσοπόλεμο κυρίως από τη σκοπιά της ιστορίας της λογοτεχνίας· και επειδή στο αρχείο μου έχω αρκετές πρωτογενείς πηγές, δεν ήταν πολύ δύσκολο να ελέγξω κάποια από τα γραφόμενα στο βιβλίο της Μ. Ρεπούση. Ομολογώ ότι δεν έχω μείνει ικανοποιημένος και σας διαβεβαιώνω ότι η αρνητική μου κριτική δεν υπαγορεύεται από την πολιτική τοποθέτηση της συγγραφέα. Πάντως, σας προειδοποιώ ότι το κείμενό μου είναι πολύ εκτενές. Επίσης, κατά το δυνατόν θα παρακαλούσα τα σχόλιά σας να μην εστιαστούν μόνο στο βιβλίο Ιστορίας της 6ης Δημοτικού.

Επειδή πιθανόν οι περισσότεροι να μην έχουν φρέσκα τα γεγονότα, θα κάνω μια τηλεγραφική ανασκόπηση. Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-20 που έβαλε τη δημοτική στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση (Το αλφαβητάρι με τον ήλιο, Τα ψηλά βουνά) σταμάτησε απότομα μετά την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920, οπότε επανήλθε δριμύτερη η καθαρεύουσα και τα νέα διδακτικά βιβλία οδηγήθηκαν στην πυρά. Μετά τη μικρασιατική καταστροφή και την εκδίωξη του βασιλιά, η επαναστατική κυβέρνηση επανέφερε τους διωγμένους δημοτικιστές στην ηγεσία της εκπαίδευσης. Πλάι στο Μαράσλειο Διδασκαλείο, που το ανέλαβε ο Δελμούζος, και που εκπαίδευε δασκάλους για τα δημοτικά σχολεία, ιδρύθηκε, ως αντίπαλο δέος στη Φιλοσοφική σχολή που ήταν προπύργιο του γλωσσικού συντηρητισμού, η Παιδαγωγική Ακαδημία, με αποστολή να μετεκπαιδεύει καθηγητές για τη μέση εκπαίδευση. Διευθυντής της ο Δημ. Γληνός. Τα δυο ιδρύματα συστεγάζονταν και αλληλοσυμπληρώνονταν· στελεχώθηκαν με δημοτικιστές, αρκετούς από αυτούς αριστερούς (Ιορδανίδης, Βάρναλης, Ιμβριώτου). Με την όξυνση των αντιθέσεων η κοινωνικοπολιτική συγκυρία γίνεται ολοένα και πιο αρνητική για τους πρωτεργάτες της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης· στα τέλη του 1924 μια μερίδα των Φιλελευθέρων συντάχθηκε με την αντίδραση και άρχισε να επιτίθεται στο Μαρασλειακό συγκρότημα. Πρώτο θύμα ήταν ο Βάρναλης που παύθηκε για αντιπατριωτικούς στίχους (στο δημοσιευμένο τρία χρόνια νωρίτερα Φως που καίει), δεύτερος δέχτηκε επίθεση ο Ιορδανίδης, που ήταν κομμουνιστής και επιπλέον η σύζυγός του ήταν υπάλληλος της σοβιετικής πρεσβείας (πρόκειται για τη Μαρία Ιορδανίδου, την αγαπημένη συγγραφέα της Λωξάντρας), και το κακό τρίτωσε όταν στη συνέχεια δέχεται επίθεση η Ρόζα Ιμβριώτου γιατί δίδασκε το μάθημα της ιστορίας σύμφωνα με τον ιστορικό υλισμό (είχε εκδοθεί πρόσφατα και το βιβλίο του Κορδάτου για την κοινωνική σημασία της επανάστασης του 1821). Τότε αρχίζουν και τα καθαυτό Μαρασλειακά. Με τη δικτατορία Πάγκαλου η συντηρητική επίθεση εξαπολύεται πλέον ολομέτωπη, οι δημοτικιστές χάνουν τα ερείσματά τους, και τελικά όλοι οι πρωτεργάτες της μεταρρύθμισης απολύονται στις αρχές του 1926, η Παιδαγωγική Ακαδημία καταργείται και η μεταρρύθμιση ενταφιάζεται.

Λερναίο με Κανέλλη

Το ξέρατε ότι με απόφαση του ελληνικού κοινοβουλίου η ελληνική γλώσσα έχει νοικιαστεί και πληρώνουμε δικαιώματα στον Μπιλ Γκέιτς για να τη χρησιμοποιήσουμε; Το ξέρετε ότι για να διαβάσουμε ελληνικά πληρώνουμε λογισμικό; Το ξέρετε ότι οι Αιθίοπες, που έχουν 286 σύμφωνα αλλά καθόλου φωνήεντα, δεν πληρώνουν δικαιώματα; Το ξέρετε ότι η ελληνική γλώσσα είναι η μοναδική στον κόσμο που έχει κωδικοποιηθεί από τα χάμπουργκερ; Ότι απέκτησε τα 6ο εκατομμύρια λήμματά της με χορηγία;

Αυτά τα εκ πρώτης όψεως εξωφρενικά πράγματα δεν ειπώθηκαν σε κάποιο παρακάναλο λίγο πριν ή λίγο μετά τα μεσάνυχτα, ούτε τα φώναξαν οι περίεργοι τύποι που εισέβαλαν προχτές στο Πειραματικό και έσκισαν «συμβολικά» τη σχολική γραμματική για να μοιράσουν μια δική τους (παρένθεση: με μεγάλη δυσκολία αντιστάθηκα στον πειρασμό να γράψω για το θέμα, επειδή έκρινα ότι δεν πρέπει να ταΐζουμε τα τρολ). Όχι, οι παραπάνω απόψεις, που θυμίζουν λίγο τις αστειότητες του Λερναίου κειμένου, ειπώθηκαν στη Βουλή, στις 6 Σεπτεμβρίου, κατά τη διάρκεια των εργασιών της κοινοβουλευτικής επιτροπής Άμυνας, από την βουλευτίνα του ΚΚΕ κυρία Λιάνα Κανέλλη.

Η κυρία Κανέλλη δεν είναι ξένη με τη διάδοση μύθων -στην πραγματικότητα, είναι από τους βασικούς υπεύθυνους για τη διάδοση του γνωστότερου ελληνικού σύγχρονου μύθου, και εννοώ βέβαια την υποτιθέμενη δήλωση Κίσινγκερ ότι ο ελληνικός λαός είναι δυσκολοκυβέρνητος άρα πρέπει να χτυπηθεί στις πολιτισμικές του ρίζες. Πράγματι, παρόλο που ο μύθος αυτός είχε εμφανιστεί και παλιότερα, η μεγάλη του διάδοση άρχισε με τη δημοσίευσή του, τον Φεβρουάριο του 1997, στο περιοδικό Νέμεσις της Λιάνας Κανέλλη (που ακόμη δεν είχε αρχίσει τη στενή συνεργασία της με το ΚΚΕ· για εκείνον τον μύθο, περισσότερα εδώ). Ταυτόχρονα, ως δημοσιογράφος η Λιάνα Κανέλλη έχει γερή πέννα, χειρίζεται καλά τη γλώσσα, ενώ είχε παλιότερα πρωταγωνιστήσει στις τηλεοπτικές εκπομπές «Ομιλείτε ελληνικά» του Γ. Μπαμπινιώτη (είναι βέβαια ένα ερώτημα αν οι εκπομπές εκείνες έκαναν καλό ή κακό, αλλά παρακαλώ να μην το συζητήσουμε τώρα). Τα λέω αυτά για να δείξω ότι η Λ. Κανέλλη δεν είναι άσχετη με τα γλωσσικά, και έχει εκδώσει και ποιητική συλλογή (ένα εφηβικό της ποίημα είχαμε παλιότερα δημοσιεύσει ως κουίζ). Από τη Λιάνα Κανέλλη λοιπόν έχει κανείς περισσότερες απαιτήσεις, ιδίως όταν μιλάει για θέματα γλώσσας, απ’ ό,τι από τον Πολύδωρα ή τον Άδωνη.

Πριν παραθέσω ακριβώς τα όσα είπε η Λ. Κανέλλη, για να μην την αδικήσω πρέπει να επισημάνω ότι αυτά δεν ειπώθηκαν στην ολομέλεια της Βουλής, αλλά σε συνεδρίαση κοινοβουλευτικής επιτροπής, όπου η διαδικασία είναι πιο χαλαρή και όπου, κατά τα φαινόμενα ο κάθε βουλευτής μπορεί (περίπου) να μιλάει όσο θέλει και ίσως να λέει περίπου ό,τι θέλει. Οπότε, ίσως δεν τα εννοούσε πολύ σοβαρά.  Όλη τη συνεδρίαση της επιτροπής της Βουλής μπορείτε να τη δείτε στο βιντεάκι εδώ, αλλά δεν σας το συνιστώ, κρατάει πάνω από δίωρο. Παρακάλεσα τον μόνιμο γκουρού του ιστολογίου να απομονώσει το επίμαχο απόσπασμα από την ομιλία της Λ. Κανέλλη, και το ανέβασε εδώ, στο γιουτούμπ:

Το κύμα της αγραματωσύνης (Δημήτρης Γληνός)

Η ελληνική κοινωνία υποκρίνεται τον κατάπληχτο. Εφημεριδογράφοι, αποθηκάριοι της σοφίας στο Πανεπιστήμιο, Πρυτάνεις, «γονείς» και πολίτες, «που πονούν τον τόπο», βγήκαν στις εφημερίδες και σκίζουν τάχα τα ρούχα τους, γιατί πλάκωσε «κύμα αγραματωσύνης». Και αναζητούν τα αίτια και τη θεραπεία. Μα αν είναι κάτι θλιβερό, θλιβερότερο και από την αγραματωσύνη είναι ο τρόπος, που αντικρίζεται το πρόβλημα. Αληθινή παράκρουση. Καμιά αντικειμενικότητα. Ο καθένας, όπου μισεί, εκεί και λαλεί και καταλαλεί. Φταίει ο Βενιζέλος, φταίει το Πανεπιστήμιο, φταίνε οι καθηγητές της Μέσης Παιδείας, φταίνε οι δημοδιδάσκαλοι, φταίνε οι ελληνοδιδάσκαλοι, φταίει ο πόλεμος, φταίνε τα θρανία, φταίνε οι μιστοί, φταίει το Κράτος, μα προ πάντων φταίνε οι μαλιαροί, οι κομουνιστές, οι άθεοι. Ποιοι άλλοι; Αν δεν ήταν… η κ. Ρόζα Ιμβριώτη δε θα είχαμε αφτό το απαίσιο κατάντημα. Και κανένας δεν αντικρίζει νηφάλια την κατάσταση. Κανένας δεν αναλύει το φαινόμενο, που είναι τόσο πολυσύνθετο, τόσο βαθιά ριζωμένο στον οργανισμό μας, με αληθινή στοργή, με αληθινό πόνο για το λαό, που γι’ αφτόν ουσιαστικά πρόκειται.

Τσεγκιές

Πριν από μερικά χρόνια, ο ψυχίατρος Ιωάννης Τσέγκος έκανε μια έρευνα στην οποία «απέδειξε» ότι το μονοτονικό φταίει για την αύξηση της δυσλεξίας των παιδιών και ότι τα παιδιά που διδάσκονται πολυτονικό αναπτύσσουν γρηγορότερα τις αντιληπτικές τους ικανότητες. Για το αν η έρευνα ήταν επιστημονική όπως διατείνεται ο κ. Τσέγκος δεν μου πέφτει λόγος, αν και με το φτωχό μου το μυαλό παρατηρώ ότι μαθητές που διδάχτηκαν επί ένα χρόνο δυο ώρες την εβδομάδα αρχαία ελληνικά επόμενο είναι να έχουν αποκτήσει επιπλέον δεξιότητες σε σχέση με άλλη ομάδα μαθητών που δεν διδάσκονταν τίποτε την ίδια περίοδο. Το σωστό πείραμα, λέω με το φτωχό μου το μυαλό, θα ήταν να βρεθεί μια άλλη ομάδα που να διδάσκεται, επίσης επί ένα χρόνο και δυο ώρες την εβδομάδα, κάτι άλλο: αγγλικά, μαθηματικά, υπολογιστές, πιάνο, σκάκι, ακουαρέλα. Το πιο περίεργο είναι, όπως επισημαίνει η καθηγήτρια Άννα Ιορδανίδου, ότι οι μαθητές της ομάδας Τσέγκου (που διδάσκονταν τα αρχαία) παρουσίασαν επιπλέον δεξιότητες σε μη λεκτικές οπτικοαντιληπτικές δοκιμασίες, όπως η συναρμολόγηση αντικειμένων, αλλά στις δοκιμασίες γλωσσικών δεξιοτήτων οι επιδόσεις τους ήταν ίδιες με της ομάδας που δεν διδάχτηκαν τίποτε επιπλέον. Μήπως πρέπει να συμπεράνουμε πως η διδασκαλία των αρχαίων δεν βοηθάει να αποκτήσει το παιδί γλωσσικές δεξιότητες;

Αλλά αυτά τα αφήνω στους ειδικούς. Εμένα μου κίνησε το ενδιαφέρον μια συνέντευξη την οποία παραχώρησε ο κ. Τσέγκος στον κ. Απ. Διαμαντή στο Ε της Ελευθεροτυπίας, πιθανώς με αφορμή την έκδοση του νέου βιβλίου του κ. Τσέγκου «Κατά μονότονων και πνευματοκτόνων». Περσινά ξινά σταφύλια, βέβαια, αφού η συνέντευξη δόθηκε τον Νοέμβριο (του 2008), αλλά θέλω να θίξω ένα θέμα που αφενός ξεπερνάει τον Τσέγκο και αφετέρου δείχνει την επιστημονική εντιμότητα του ανδρός. Εξάλλου, τη συνέντευξη αυτή την είδα αναδημοσιευμένη πρόσφατα. Ο τίτλος της είναι εύγλωττος: «Με το μονοτονικό, το ‘αβγό’ γίνεται ‘αγαπώ’! Ένα και το αυτό».

Δεν θα παραθέσω ολόκληρη τη συνέντευξη, όμως μπορείτε να τη διαβάσετε στο φόρουμ της Λεξιλογίας (διότι το «Ε» της Ελευθεροτυπίας δεν υπάρχει σε ψηφιακή μορφή). Ο Νίκος Λίγγρης που επιμελήθηκε την αναδημοσίευση, όχι μόνο παραθέτει το πλήρες κείμενο της συνέντευξης, αλλά και «διαδικτυογραφία» (παναπεί άλλα διαδικτυακά δημοσιεύματα σχετικά με το θέμα) καθώς και σκαναρισμένες τις σελίδες του περιοδικού σε πεντεφάκι.

Λοιπόν, χωρίς να στέκομαι σε όσα λέει ο κ. Τσέγκος για άλλα θέματα, επικεντρώνω στο εξής απόσπασμα της συνέντευξης:

Πότε και από ποιους ξεκινάει το πρόβλημα; [ενν. του μονοτονικού]
«Κυρίως απ’ τον Μεσοπόλεμο και μετά. Από μια μερίδα των λεγόμενων προοδευτικών – όχι όλων, όμως. Επικεφαλής ήταν ο Δημήτρης Γληνός, που ήταν εκπρόσωπος στην Ελλάδα του αμερικανικού ιδρύματος Κάρνεγκι».

Αριστερό εκπρόσωπο είχαν οι Αμερικανοί στην Ελλάδα;
«Αυτό να το απαντήσετε εσείς, οι ιστορικοί. Εγώ τι να πω; Εξάλλου οι ίδιοι τα λένε. Ο Φίλιππος Ηλιού και ο Αντώνης Λιάκος. Πως εκπρόσωπος του ιδρύματος Κάρνεγκι στην Ελλάδα ήταν ο Γληνός».