Μανιάτικες λέξεις (μια συνεργασία του Δημήτρη Ραπτάκη)

Στις αρχές του περασμένου μήνα είχα δημοσιεύσει ένα άρθρο με λέξεις από τον Κάλαμο (το νησί του Ιονίου), και σας είχα προτρέψει να γράψετε κι εσείς άρθρα λεξιλογικής περιήγησης για την ιδιαίτερη πατρίδα σας. Πρώτος ανταποκρίθηκε ο φίλος μας ο Spiridione, με άρθρο για κερκυραϊκές λέξεις στο έργο του Ιωαν. Καρτάνου, ακολούθησε ο Λάμπας που διάλεξε 45 λέξεις από τη Γορτυνία και σήμερα ταξιδεύουμε λίγο πιο κάτω, αφού ο φίλος μας ο Δημήτρης Ραπτάκης είχε την πολύ καλή ιδέα να γράψει ένα άρθρο με μανιάτικες λέξεις, ειδικότερα της προσηλιακής, δηλαδή ανατολικής, Μάνης (η δυτική λέγεται «αποσκιαδερή»). 

Ο Δημήτρης είναι μανιατοκρητικός, οπότε ξέρει από πρώτο χέρι τον τόπο και το ιδίωμά του. Λακωνίζει, οπότε το άρθρο του είναι σύντομο, αλλά μεστό. Προσθέτω κι εγώ μερικά πράγματα [σε αγκύλες]. Στο τέλος του άρθρου υπάρχει κατάλογος όλων των άρθρων «λεξιλογικής περιήγησης». 

Τις παρακάτω λέξεις τις άκουσα από τη γιαγιά και την προγιαγιά μου – γεννημένες προπολεμικά στην Προσηλιακή Μέσα Μάνη.

Δεν ξέρω πόσες ακούγονται ακόμη – ο τόπος έγινε ολιγάνθρωπος και σαρώθηκε τώρα τελευταία από τον τουρισμό. Ευτυχώς, το τουριστικό κύμα σταματά συνήθως στην Τσίμοβα [την Αρεόπολη]. Για την εκφορά των λέξεων θα πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν κάποια χαρακτηριστικά της μανιάτικης ποικιλίας της πελοποννησιακής διαλέκτου: ελαφρύς τσιτακισμός, δασύ χι,  ότι το σίγμα προφέρεται συχνά ως ζ, ενώ η κατάληξη σε -ω των ρημάτων ακουγόταν -ου, ασυνίζητοι τύποι (π.χ. τα παιδία).

Πριν σου καταγράψω τις λέξεις που θυμούμαι, κι επειδή επίσης ο τόπος έγινε της μόδας λόγω τηλοψίας  (Γη της Ελιάς), είναι χρήσιμο να πούμε κάποια πράγματα για τις λέξεις που αναφέρονται στη συγγένεια

Ως γνωστόν, ο τόπος ήταν οργανωμένος σε πατρογραμμικά γένη. Επίτρεψέ μου να χρησιμοποιήσω το επίθετό σου ως παράδειγμα. Η οικογένεια Σαραντάκου, στη Μέσα Μάνη τουλάχιστον, λέγεται Σαραντιάνοι (όχι Σαραντάκοι ή Σαρανταίοι). Η γυναίκα του Κυριάκου Σαραντάκου λέγεται Κυριάκαινα. Είναι Σαραντόνυφη (παντρεύτηκε Σαραντάκο). Εάν το γένος της είναι π.χ. Παπαδάκου λέγεται Παπαδίτσα. Συνήθως την αποκαλούσαν Κυριάκαινα. [Ισχύει. Η Νικολού η Σαραντόνυφη θα λεγόταν η Νικοκυρά στα μανιάτικα]

Δύο ακόμη σχετικές λέξεις ή φράσεις για την οικογένεια.

Η μοναχοκόρη λέγεται ξακληροσπορά: Εάν πέθαινε, στην κληρονομιά καλούνταν οι άρρενες εξάδελφοί της, με απώτερο στόχο να μην μπει ξένος στην οικογένεια.

Η φράση «πάου(ω) στων αλλωνένε μου», σημαίνει ότι η παντρεμένη γυναίκα επισκέπτεται την πατρική της οικογένεια.

Ιδού τώρα οι λέξεις.

Advertisement

Αναπληροφόρηση στο Ζορμπαλίκι των ραγιάδων

Θα ευλογήσω τα γένια μου σήμερα, αφού θα μιλήσω για το τελευταίο μου βιβλίο -αλλά θα τα ευλογήσω μέσω πληρεξουσίου ή πιο σωστά μέσω πληρεξουσίων.

Όπως γράφει και ο τίτλος, το σημερινό άρθρο είναι άρθρο «αναπληροφόρησης». Με τον όρο “αναπληροφόρηση” εννοώ αυτό που ο κ. Μπαμπινιώτης θα έλεγε feedback, αλλά με τη μεταφορική του σημασία, όχι την κυριολεκτική (οπότε λέγεται ανατροφοδότηση) ή την οιονεί κυριολεκτική (οπότε λέγεται ανάδραση) στις θετικές επιστήμες.

Εδώ μιλάμε για το φίντμπακ με τη σημασία “γνώμες, παρατηρήσεις, σχόλια”, αλλά επειδή οι λέξεις αυτές είναι πολύ γενικές νομίζω ότι δεν ταιριάζουν και προσωπικά προτιμώ την αναπληροφόρηση, έστω κι αν η λέξη δεν νομίζω να έχει λεξικογραφηθεί. (Το θέμα έχει φυσικά συζητηθεί στη Λεξιλογία).

Με αυτά τα αρθρα αναπληροφόρησης έχουμε καθιερώσει μια μικρή παράδοση στο ιστολόγιο. Σε προηγούμενα βιβλία μου, ο φίλος μας ο Άρης Γαβριηλίδης έκανε τον κόπο να διαβάσει το κάθε βιβλίο μου με χαρτί και μολύβι και να γράψει όσα συνειρμικά του έρχονταν στο νου καθώς διάβαζε. Βιβλία που έχει σχολιάσει με αυτόν τον τρόπο ο Άρης, που οδήγησαν σε αντίστοιχα άρθρα του ιστολογίου ήταν το Η γλώσσα έχει κέφια (το άρθρο εδώ), οι Λέξεις που χάνονται (τα σχόλιά του τα είχα δημοσιεύσει εδώ) και τις Οπωροφόρες λέξεις (αντίστοιχο άρθρο εδώ) και τα Λόγια του αέρα (εδώ το άρθρο μας).

Στο σημερινό άρθρο ο Άρης τιμά την παράδοση που έχει δημιουργήσει και μου στέλνει τα συνειρμικά σχόλιά του για το Ζορμπαλίκι των ραγιάδων, αλλά σήμερα η χαρά μου είναι διπλή διότι ο Άρης έχει καλή παρέα, αφού παρόμοια σχολια μού έστειλε επίσης ο φίλος μας ο Δημήτρης Ραπτάκης. Με τιμά που οι δυο φίλοι αφιέρωσαν τόση προσοχή στο βιβλίο μου, αλλά και βρίσκω ότι έχουν αξία τα σχόλιά τους και ελπίζω ότι θα σας δώσουν αφορμή και για δικά σας σχόλια.

Με τη σύμφωνη γνωμη και των δύο, τα κείμενά τους θα συστεγαστούν στο παρόν άρθρο -δεν θα ήταν και τόσο σεμνό να απασχολήσω δύο άρθρα του ιστολογίου για το ίδιο θέμα. Στο τέλος του άρθρου έχουμε και μια τρίτη, ειδική συνεισφορά.

Τα σχολια του Άρη Γαβριηλίδη για το Ζορμπαλίκι των ραγιάδων

Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων

Νίκου Σαραντάκου

 Αγαπητέ Νίκο

Ακολουθώντας την παράδοση που δημιουργήσαμε με τα προηγούμενα βιβλία σου, εδώ σού στέλνω τώρα τα σχόλια μου για το νέο σου έργο, για δημοσίευση, εφόσον φυσικά τα βρεις ενδιαφέροντα.

αγαρηνός: «Έρμο τουφέκι σκοτεινό, τι σ’ έχω γω στο χέρι; Οπού συ μου ‘γινες βαρύ κι ο Αγαρηνός το ξέρει» Ελεύθεροι Πολιορκημένοι. Δ. Σολωμού.

αγάς: Το θέατρο σκιών βρίθει αγάδων.

αγιάνης: Ξαδέλφια του ο Γιάννης Αγιάννης και ο Αϊ Γιάννης (ο Ρέντης,  ο Πρόδρομος ή Αποκεφαλιστής και ο Θεολόγος )

αρεστάρω: Στη Βαβυλωνία, γραμμένη το 1836, «αρέστο» διέταζε ο Αστυνόμος στέλνοντας τους γλεντοκόπους στη φυλακή.

άρματα: Άρματα σήμερα, έστω και ομοηχούντα, εκτός από τα άρματα μάχης (τανκς) έχουμε και στα καρναβάλια.

αρματολοί: Παλαιότερα «αρματωλός». Πράγματι, στο βιβλίο της Ιστορίας του δημοτικού, δεκαετία του ’50, έτσι πρωτόειδα την λέξη και την απομνημόνευσα. Γι’ αυτό μου φαίνεται ακόμη παράξενη η γραφή με όμικρον.

Τα παράξενα κρητικά επιρρήματα

Τα κρητικά, μαζί με τα κυπριακά, πρέπει να είναι η πιο συγκροτημένη και πλούσια από τις ελληνικές διαλέκτους που είναι άμεσα κατανοητές από τον ομιλητή της κοινής ελληνικής (εξαιρώ δηλαδή ποντιακά και τσακώνικα). Κάτι που μου έχει κάνει εντύπωση σε σχέση με το διαλεκτικό λεξιλόγιο των κρητικών, αν και μπορεί να λαθεύω, είναι πως (μου φαίνεται ότι) έχουν πολλά επιρρήματα που διαφέρουν από την κοινή ελληνική. Το διαλεκτικό λεξιλόγιο θα περίμενα να διαφοροποιείται κυρίως στα ουσιαστικά, λιγότερο στα ρήματα και ακόμα λιγότερο στα επιρρήματα, βλέπω όμως ότι στα κρητικά υπάρχουν πολλά επιρρήματα που δεν τα έχει η κοινή ελληνική (και αντίστροφα: επιρρήματα της κοινής δεν τα έχει το κρητικό ιδίωμα).

Είχα αναφέρει καναδυό φορές σε σχόλια ότι θέλω κάποτε να γράψω ένα άρθρο για τα κρητικά επιρρήματα, αλλά το ανέβαλλα, μέχρι που ο φίλος Δημήτρης Ραπτάκης μού έστειλε μια πραγματεία, του Μιχάλη Καυκαλά, με τίτλο «Τα επιρρήματα της κρητικής διαλέκτου, ολόκληρο βιβλίο 230 σελίδων. Οπότε δεν έχω πια δικαιολογία, κι έτσι στο άρθρο αυτό θα παρουσιάσω δεκαοχτώ επιρρήματα της κρητικής διαλέκτου που δεν τα έχει η κοινή νέα ελληνική.

Μερικά είναι δάνεια από τα ενετικά/ιταλικά ή από τα τουρκικά, άλλα είναι από τα αρχαία. Δεν διάλεξα μόνο γνωστά επιρρήματα, πάντως απέφυγα τα πολύ σπάνια. Επίσης απέφυγα τα επιρρήματα που παράγονται από επίθετα με την ίδια ακριβώς σημασία. Κατά τα άλλα, η επιλογή έγινε μάλλον αυθαίρετα αλλά νομίζω πως το δείγμα είναι αντιπροσωπευτικό.

Εκτός από το βιβλίο του Καυκαλά, συμβουλεύτηκα και το Γλωσσικό ιδίωμα της Ανατολικής Κρήτης, του Μανώλη Πιτυκάκη και, για τα τουρκικά δάνεια, το βιβλίο του Βασίλη Ορφανού.

1. χάμαι: Αυτό το ήξερα από παλιά και είναι εύκολο να καταλάβουμε τι σημαίνει. Χάμαι θα πει κάτω, καταγής, χάμω. Από το αρχαίο χαμαί, με ανέβασμα του τόνου.

Στον Ερωτόκριτο: χάμαι στη γης εξάπλωσε τση Πάτρας το λιοντάρι (Β1515). Α θέλεις ντρέτα πήγαινε, κι α θέλεις πέφτε χάμαι.

Υπάρχει και η ιδιωματική φράση «χάμαι θωρώ και λέω το», με την οποία ο ομιλητής, που μόλις έχει πει ή ετοιμάζεται να πει κάτι το υβριστικό ή μειωτικό, ζητάει συγνώμη γι’ αυτό, ας πούμε: «Το κοπέλι τουτονά είναι του διαόλου, χάμαι θωρώ και λέω το, και θάχει κακό τέλος».