Βιβλία για το καλοκαίρι, για μιαν ακόμα χρονιά

Το ιστολόγιο αγαπά τις παραδόσεις και προσπαθεί να τις τηρεί. Και μία από τις παραδόσεις του ιστολογίου είναι και το σημερινό μας άρθρο, που ακολουθεί τη συνήθεια που είχαν (και ίσως έχουν ακόμα) τέτοιες μέρες τα περιοδικά και οι εφημερίδες, να προτείνουν “βιβλία για τις διακοπές”, όσο κι αν για πολύ κόσμο οι διακοπές φέτος (αλλά και τα προηγούμενα χρόνια της κρίσης) είναι άπιαστο όνειρο. Είχαν και κάποιες υποτιθέμενες προδιαγραφές τα “καλοκαιρινά” αυτά βιβλία, που υποτίθεται ότι θα τα διάβαζε κανείς στην ακρογιαλιά, ανάμεσα στις βουτιές: όχι πολύ βαριά θέματα, ας πούμε, αλλά να έχουν και πολλές σελίδες για να φτουρήσουν, αφού το καλοκαίρι διαβάζουμε περισσότερο κι άντε να βρεις βιβλιοπωλείο στην άγονη γραμμή.

Το ιστολόγιο αγαπάει τα βιβλία και του αρέσει να συζητάει για βιβλία, κι έχουμε ανεβάσει ήδη αρκετά άρθρα με προτάσεις βιβλίων για το καλοκαίρι, αρχίζοντας από το 2010, που σας είχα ζητήσει να προτείνετε βιβλία που να έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους, χωρίς να ανήκουν απαραίτητα π.χ. σε τριλογία, ενώ το 2011 χαλάρωσα τους περιορισμούς και ζήτησα να προτείνετε οποιοδήποτε βιβλίο. Το 2012 είχα ζητήσει προτάσεις για καινούργια βιβλία, νέες εκδόσεις δηλαδή, επειδή είχα κάνει τη διαπίστωση, που μάλλον εξακολουθεί να ισχύει, ότι το βασικό πρόβλημα της βιβλιαγοράς είναι ότι η υπερπροσφορά καλών και φτηνών παλιότερων βιβλίων, από εφημερίδες ή σε προσφορές των εκδοτικών οίκων, αν και καταρχήν είναι κάτι πολύ καλό για το αδυνατισμένο βαλάντιο του βιβλιόφιλου, ωστόσο στραγγαλίζει την αγορά του καινούργιου βιβλίου. Το 2013 δεν έβαλα κανέναν περιορισμό και σας ζήτησα απλώς να προτείνετε βιβλία για το καλοκαίρι, χωρίς προσανατολισμό σε είδος (π.χ. αστυνομικά) ή σε ύφος (π.χ. ανάλαφρα). Το ίδιο έκανα και το 2014, όπως και το 2015 αλλά και το 2016. Το 2017 σας ζήτησα να δείξετε προτίμηση σε καινούργια βιβλία. Και πέρυσι φυσικά δημοσιεύσαμε αντίστοιχο βιβλιοφιλικό άρθρο.

Μάλιστα, αν προσέξετε, τα τελευταία χρόνια αυτά τα καλοκαιρινά βιβλιοφιλικά μας άρθρα δημοσιεύονται την ίδια μέρα, 10 Ιουλίου, ή τέλος πάντων εκεί κοντά. Επειδή όπως είπαμε τηρώ τις παραδόσεις, το ίδιο έκανα και φέτος, αν και εξαιτίας των εκλογών θα ήταν έτσι κι αλλιώς κάπως αταίριαστο να δημοσιευτεί το βιβλιοφιλικό μας άρθρο πριν από την Κυριακή. Πάντως, να θυμίσω ότι προτάσεις για βιβλία-δώρα δημοσιεύουμε και κοντά στα Χριστούγεννα -εδώ το τελευταίο άρθρο αυτής της κατηγορίας.

Και φέτος λοιπόν σας καλώ να προτείνετε βιβλία για τις μέρες του καλοκαιριού, όπου κι αν τις περάσουμε, στις παραλίες ή στην πόλη. Δεν θα βάλω κάποιον περιορισμό, προτείνετε ό,τι θέλετε, αν και θα είχε κάποιο νόημα να δώσουμε προτεραιότητα σε σχετικά καινούργιες εκδόσεις ή επανεκδόσεις.

Λένε πως ο παπάς πρώτα βλογάει τα γένια του, οπότε θέλω να αναφέρω δυο καινούργια δικά μου βιβλία. Τον Δεκέμβριο κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου το βιβλίο μου «Η γλώσσα έχει κέφια«, στο οποίο έχω συγκεντρώσει όσα ευτράπελα συνάντησα στις περιδιαβάσεις μου στα μονοπάτια της γλώσσας, ενώ το Πάσχα από τις εκδόσεις του Ανοιχτού Πανεπιστημίου εκδόθηκε το βιβλίο μου «Μύθοι και πλάνες για την ελληνική γλώσσα» στο οποίο παρουσιάζω και επιχειρώ να ανασκευάσω τους πιο διαδεδομένους γλωσσικούς μύθους.

Ηταν τιμή για μένα που το βιβλίο μου αποτέλεσε μια από τις πρώτες πρώτες εκδόσεις του νεότευκτου εκδοτικού οίκου του ΕΑΠ. Από την ίδια φουρνιά ξεχωρίζει η συλλογή κειμένων του αείμνηστου Σπύρου Ασδραχά «Πρωτόγονη επανάσταση. Αρματολοί και κλέφτες (18ος-19ος αι.)«.

Δικό μου βέβαια βιβλίο είναι και το βιβλίο του πατέρα μου «Εφτά ευτυχισμένα καλοκαίρια» που κυκλοφόρησε λίγο πριν από τις γιορτές από τον εκδοτικό οίκο Αρχείο. Μεγάλα τμήματά του είχαμε παρουσιάσει στο ιστολόγιο, οπότε αν δεν το πήρατε στις γιορτές είναι ευκαιρία να το πάρετε τώρα!

Μια και ανέφερα τον φιλικό εκδοτικό οίκο Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, από τις τελευταίες εκδόσεις του θα ξεχωρίσω ένα πολύ ιδιαίτερο, ίσως όχι εύκολο στην ανάγνωση, αλλά σαγηνευτικό βιβλίο, το μυθιστόρημα Anima του (γαλλόφωνου) Καναδολιβανέζου Ουαζντί Μουαουάντ. Στον κόσμο του Μουαουάντ μας εισάγει και ένα ιστολόγιο που έχει φτιαχτεί. Σημειώνω επίσης τη συλλογή άρθρων του ιστορικού Δημήτρη Κυρτάτα Nota Bene.

Από τα βιβλία που έχουμε παρουσιάσει στο ιστολόγιο μέσα στο 2019, θυμίζω το πρόσφατο άρθρο για τα τρία ιστορικά αφηγήματα του Ερίκ Βουγιάρ, τα άρθρα για τις ποιητικές συλλογές του Θάνου Γιαννούδη «Του ουρανού και της γης» και του Δημήτρη Κοσμόπουλου «Θέριστρον», καθώς και τη συλλογή διηγημάτων του Δημ. Κανελλόπουλου «Ο θάνατος του αστρίτη και άλλες ιστορίες» αλλά και του Γιάννη Παλαβού «Το παιδί«.

Άλλα βιβλία που διάβασα μέσα στη χρονιά και που αξίζουν μια μνεία: Το αφήγημα του Θανάση Σκρουμπέλου Τα μπλε καστόρινα παπούτσια, μια ιστορία με αφορμή την προβοκάτσια της βόμβας στον Γοργοπόταμο το 1964 (αν και είναι αρκετά παλιότερο βιβλίο, του 2008)· το μυθιστόρημα Μέση Αγγλία του Τζόναθαν Κόου, εξαιρετικά επίκαιρο λόγω Μπρέξιτ (είναι το πρώτο δικό του που διάβασα και μου άρεσε πολύ), τη συλλογή πεζογραφημάτων του Γιώργου Ιατρού Εγκαταλείπεις, Καρακασιάν; (την παρουσιασαμε και στο ιστολόγιο), τη συλλογή βιογραφικών δοκιμίων «πατριδογνωσίας» Αλλόκοτος ελληνισμός, του Νικήτα Σινιόσογλου (αν και προς το παρόν έχω διαβάσει μονάχα το κεφάλαιο που είναι αφιερωμένο στον δαιμόνιο πλαστογράφο Κων. Σιμωνίδη), το αφήγημα Το ουζερί του Ξενοφ. Μαυραγάνη, συμπαθέστατο ιδίως για κάποιον που βαστάει από τη Μυτιλήνη (περιγράφει το Πλωμάρι των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων, ίσως βάλω κάποιο απόσπασμα στο ιστολόγιο). Πολύ συμπαθητική και η νουβέλα Η αφηγήτρια ταινιών, του Χιλιανού συγγραφέα Ερνάν Ριβέρα-Λετελιέ από τις εκδόσεις Αντίποδες.

Όμως ήδη είπα πολλά -σκοπός δεν είναι να εξαντλήσω εγώ τις προτάσεις αλλά να ακούσω τις δικές σας. Κι αν εγώ, επειδή ανέφερα καμιά δεκαπενταριά βιβλία, ήμουν τηλεγραφικός στις αναφορές μου, εσείς μπορείτε να γράψετε περισσότερα για τις προτάσεις σας.

Περιμένω λοιπόν στα σχόλια τις δικές σας προτάσεις, βιβλία για το φετινό καλοκαίρι!

 

 

 

Advertisement

Αφωνία

Τώρα στις γιορτές είχα δυο συνεχόμενες ομιλίες, και μετά την πρώτη η φωνή μου είχε κλείσει, οπότε η κόρη μου με συμβούλεψε «Να κάνεις αφωνία για μερικές ώρες». Πράγματι, συχνά οι γιατροί συνιστούν αφωνία, δηλαδή να αποφεύγει κανεις να μιλάει. Όμως η αφωνία είναι επίσης πάθηση, η προσωρινή ή μόνιμη απώλεια της φωνής.

Λέμε συχνά ότι κάποιος χάνει τη φωνή του από τη μεγάλη έκπληξη. «Έμεινα άφωνος», λέμε, για να δηλώσουμε την κατάπληξη. Λέμε επίσης «έμεινα άναυδος», με τη σημασία αυτού που δεν μπορεί να μιλήσει απο τη μεγάλη έκπληξη. Ετυμολογικά, ο άναυδος είναι συνώνυμο του άφωνου, αφού «αυδή» ειναι πανάρχαιη, ομηρική λέξη για τη φωνή -στην Ιλιάδα ο Όμηρος λέει για τον Νέστορα «τοῦ καὶ ἀπὸ γλώσσης μέλιτος γλυκίων ῥέεν αὐδή«, από το στομα του κυλούσε η φωνή γλυκύτερη απ’ το μέλι.

Έχουμε πολλές λέξεις και εκφράσεις για να δηλώσουμε την κατάπληξη, το ξάφνιασμα, το σάστισμα, το απροσδόκητο και αδιανόητο γεγονός που μας κάνει να μένουμε με το στόμα ανοιχτό, μη μπορώντας να αρθρώσουμε λέξη γι’ αυτό που μόλις συνέβη ή μόλις μάθαμε. Μένει κανεις άναυδος, άφωνος, άλαλος, σύξυλος, εμβρόντητος, κατάπληκτος, αποσβολώνεται, μένει μ’ ανοιχτό το στόμα, σαστίζει, ξαφνιάζεται, τα χάνει, μένει ακίνητος σαν άγαλμα, σαν κεραυνόπληκτος, σαν στήλη άλατος, του έρχεται κεραμίδα, μένει κόκαλο, του κόβεται η μιλιά, μένει με το δάχτυλο στο στόμα, ανοίγει διάπλατα τα μάτια, μένει κάγκελο, μένει μαλάκας, μένει κεχηνώς ή ενεός. Υπάρχουν εκφράσεις για όλα τα γούστα και τα επίπεδα ύφους και είμαι βέβαιος ότι μπορείτε κι εσείς να προσθέσετε κάμποσες, αν και δεν δηλώνουν όλες οι φράσεις ότι μας κόβεται η φωνή -και στο σημερινό άρθρο στην αφωνία εστιάζουμε.

Όταν κάποιος δεν μιλάει, σωπαίνει. Σε πιο επίσημο ύφος, σιωπά. Δεν λεει λέξη -ή, για να το πάμε πιο επίσημα, δεν αρθρώνει λέξη, δεν εκστομίζει λέξη, δεν ανοίγει το στόμα του. Βουβαίνεται, το κλείνει, το ράβει, κυρίως όμως το βουλώνει -το στόμα του βέβαια. Σφράγισε το στόμα του ή τα χείλια του, το έχει σφραγισμένο. Όταν, εκτός από το να σωπάσει, κρύβεται κιόλας, λέμε ότι λουφάζει ή μουλώνει.

Δεν βγάζει λέξη, δεν βγάζει μιλιά, δεν βγάζει άχνα, κιχ, τσιμουδιά. Τσιμουδιά είναι ο ελάχιστος ψίθυρος, λέξη από τις δυσετυμολόγητες της γλώσσας μας -έχει προταθεί το αρχαίο «σιμωδία», το φάλτσο ή άτεχνο τραγούδι, η παράφωνη ωδή.

Μιχάλης Λιαρούτσος (1921-2015)

Την Κυριακή που μας πέρασε, πέθανε πλήρης ημερών, όπως λέει το κλισέ, πλήρης από αγώνες και από προσφορά στον λαό και στον τόπο, ο αγωνιστής της Εθνικής Αντίστασης, κομμουνιστής συγγραφέας Μιχάλης Λιαρούτσος, στενός φίλος του μακαρίτη του πατέρα μου, που τον βλέπουμε δίπλα σε πορτρέτο του Μίλτη Παρασκευαΐδη.

Ο Λιαρούτσος ήταν Τηνιακός, σπούδασε νομικά στην Αθήνα αλλά, ως γραμματέας της ΕΠΟΝ Αιγαίου στάλθηκε στη Μυτιλήνη επί Κατοχής και οι περιστάσεις τον έδεσαν αξεδιάλυτα με αυτό το νησί, αφού εκεί αναγκάστηκε να βγει στην παρανομία και στο δεύτερο αντάρτικο. Πολέμησε στον Δημοκρατικό Στρατό Λέσβου ως το 1950 (μετά το τέλος του εμφύλιου στην ηπειρωτική Ελλάδα, είχαν μείνει ξεκομμένες ομάδες ανταρτών στα νησιά -Μυτιλήνη, Σάμο, Κεφαλονιά και Κρήτη). Πιάστηκε, καταδικάστηκε σε θάνατο, ποινή που μετατράπηκε σε ισόβια, αποφυλακίστηκε για λόγους υγείας. Τα υπόλοιπα τα διαβάζετε στο άρθρο της Βικιπαίδειας, που (ας το αποκαλύψω) είναι ένα από τα τρία που έχω αξιωθεί να γράψω. Ένα άλλο είναι για τον Κοτζιούλα.

Ο Μιχάλης Λιαρούτσος ήταν στενός φίλος και σύντροφος του πατέρα μου. Κράτησαν τη φιλία τους άθικτη και όταν οι πολιτικοί τους δρόμοι χώρισαν το 1991 (όχι πολύ’ ή ίσως πάρα πολύ). Τον έβλεπα ταχτικά όποτε ερχόταν σε επίσκεψη στου πατέρα μου, αν τύχαινε να είμαι εκεί, ή στη λέσχη των Καλλονιατών, όπου σύχναζαν κι οι δυο τους κάθε δεύτερο Σάββατο διότι, όπως είπαμε, ο Μιχάλης είχε πολιτογραφηθεί Μυτιληνιός. Μια και ο Μιχάλης ήταν κάμποσα χρόνια μεγαλύτερος, ο πατέρας μου τον σεβόταν πολύ και, στο τέλος, τον νιαζόταν, αν και η μοίρα θέλησε να φύγει εκείνος πρώτος.

Στο ανέκδοτο πεζογράφημά του «Εφτά ευτυχισμένα καλοκαίρια», που έχω παρουσιάσει εδώ εκτενή αποσπάσματά του, ο πατέρας μου θυμάται την επίσκεψή του στη Μυτιλήνη μαζί τη μητέρα μου, το καλοκαίρι του 1985:

«Σε λίγες μέρες είχε ανασυσταθεί ένα μέρος της παλιάς παρέας. Αρχηγός της, φυσικά, ο Μιχάλης ο Λιαρούτσος. Πάντα τον θεωρούσαμε αρχηγό της παρέας, από τότε που ήταν γραμματέας της ΕΠΟΝ. Μ΄ όλο που δεν ήταν από το νησί μας, ήταν τρόπον τινά πολιτογραφημένος ντόπιος. Τίτλο που τον κέρδισε κυριολεκτικά με το αίμα του. Παλιός γραμματέας της περιοχής Αιγαίου, έμεινε στο νησί, και μετά τη Βάρκιζα, κυνηγήθηκε, βγήκε στο βουνό, πολέμησε, τραυματίστηκε δυο φορές και ήταν από τους τελευταίους αντάρτες του Δημοκρατικού Στρατού που είχαν απομείνει ζωντανοί και άπιαστοι στο νησί.

Άνθρωπος κεφάτος, γλεντζές και καλλίφωνος, γινόταν με την κιθάρα του η ψυχή κάθε σύναξής μας. Από κοντά η γυναίκα του, η Ελευθερία, που του είχε σώσει τη ζωή, όταν τον έκρυψε και τον γιατροπόρεψε, με μύριους κινδύνους και δυσκολίες, τότε που τραυματίστηκε για δεύτερη φορά.»

Όπως και άλλοι αγωνιστές, ο Λιαρούτσος όταν βγήκε στη σύνταξη άρχισε να γράφει -όπως, σε αντίθεση με τους περισσότερους, δεν έγραψε απομνημονεύματα, αλλά λογοτεχνία, πεζογραφία και ποίηση, και φανέρωσε χάρισμα όχι ευκαταφρόνητο.

Από την πρώτη ποιητική του συλλογή, «Από ώρας πρώτης έως ενάτης», αντιγράφω ένα ποίημα – απολογισμό:

Ποδαρικό στα μεζεδάκια

Πρώτο Σάββατο του 2014 σήμερα και κάνουμε ποδαρικό στα μεζεδάκια. Βέβαια, κάποια από τα μεζεδάκια της πιατέλας έχουν μαζευτεί από… πέρσι, από τις τελευταίες φυσικά μέρες του 2013.

Και ξεκινάω με ένα περσινό, μια τραγική είδηση με κωμικό πλεονασμό στη διατύπωσή της: Πρόκειται για 56χρονο επιχειρηματία, ο οποίος αυτοπυροβολήθηκε με όπλο μέσα στο διαμέρισμα όπου διέμενε… Μήπως «αυτοπυροβολήθηκε με πυροβόλο όπλο»;

Κι ένα άλλο, ακόμα πιο παλιό, αλλά τώρα το είδαμε, διότι, όπως ξέρετε, και το φως θέλει κάμποσο καιρό για να ταξιδέψει. Νέος υπερκαινοφανής αστέρας (ελληνιστί σουπερνόβα) εμφανίστηκε στο στερέωμα της Νομανσλάνδης, ονομαζόμενος Νεφέλωμα Καβούρι. Οι κοινοί θνητοί το ξέρουν ως «νεφέλωμα Καρκίνος» ή «νεφέλωμα του Καρκίνου».

Με εκνευρίζει που διάφοροι γράφουν στο λατινικό αλφάβητο απλούστατες ξένες λέξεις για να δείξουν ότι ξέρουν πώς γράφονται, αλλά το βρίσκω κωμικό όταν τις γράφουν λάθος, αποδεικνύοντας πως είναι ημιμαθείς. Τελευταίο παράδειγμα, από το προπύργιο της ημιμάθειας, το protagon, όπου και ο τίτλος: Michele εναντίον Τομπούλογλου. Αν όμως αναφέρεστε στον Μιχάλη Λιάπη, κι αν θεωρείτε βλαχουριά να γράψετε «Μισέλ», τουλάχιστον γράψτε τον σωστά, Michel, όχι Michele, που είναι γυναικείο όνομα (με αξάν, Michèle, αν είναι γαλλικό, με ένα ή δύο l στα αγγλικά). Προσέξτε πάντως ότι με τη λατινογραφή δεν ξεμπερδεύουμε, διότι ένα σκέτο Michel δεν ξέρουμε αν εννοεί τον Μισέλ ή τον Μίτσελ (τον προπονητή του Ολυμπιακού, ας πούμε).

* Το πρωτοχρονιάτικο κύριο άρθρο του Βήματος (τουλάχιστον στην ηλέκδοση) είχε τον τίτλο «Από την επανεθεμελείωση στην ανοικοδόμηση«.  Στο μεταξύ το είδαν και το διόρθωσαν, αν και ο μαργαριταρένιος τίτλος έχει αναπαραχθεί σε άλλους ιστότοπους. Ωστόσο, μέσα στο άρθρο δεν διόρθωσαν την «επαναθεμελείωση», ούτε το φοβερό «νέα οικονομική βάση,υγιέστερη της προηγούμενης προβληματικής και μη υπερασπιζόμενης από οπουδήποτε και από οποιονδήποτε». (Από τη στιγμή που το υπερασπίζομαι έχει ενεργητική σημασία δεν μπορείς να χρησιμοποιήσεις τη μετοχή με παθητική σημασία). Όσο για το περιεχόμενο του άρθρου, αξίζει να αναδημοσιεύσω το σχόλιο ενός αναγνώστη:

‘Στις υπερβολές σας κυριολεκτικά ξεπεράσατε κι εμένα…’ Hieronymus Carl Friedrich von Münchhausen

Για το κρυφό σχολειό (που λειτουργούσε ολοφάνερα)

Θα κλείσω τις φετινές επετειακές αναρτήσεις για την 25η Μαρτίου αναδημοσιεύοντας ένα παλιό άρθρο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, για τον μύθο του Κρυφού Σχολειού, έναν μύθο ο οποίος έχει βέβαια καταρριφθεί προ πολλού, αλλά εξακολουθεί να αναπαράγεται, είτε με την άποψη που προβάλλουν διάφοροι  ότι την ιστορία δεν την μαθαίνουμε από τους ιστορικούς αλλά από τη συλλογική συνείδηση ή από τη γιαγιά μας, είτε με αναθεωρητικές ιστοριογραφικές απόπειρες από χρυσαβγίτες ή καραμπελιάδες. Σε σχέση με αυτό, αξίζει να σημειωθεί ότι το «επάρατο» βιβλίο Ιστορίας της 6ης Δημοτικού («της κ. Ρεπούση») δεν αναφέρει τίποτα για το Κρυφό σχολειό, ούτε για να επιβεβαιώσει τον μύθο ούτε για να τον διαψεύσει, πράγμα που αποτελούσε μια οπισθοχώρηση σε σχέση με το αμέσως προηγούμενο βιβλίο Ιστορίας (δεν θυμάμαι τους συγγραφείς), το οποίο ρητά ανέφερε ότι πρόκειται για μύθο. Tο ισχύον διδακτικό βιβλίο της 6ης Δημοτικού, αυτό που αντικατέστησε το «της Ρεπούση», επιλέγει μια μεσοβέζικη διατύπωση, που μάλλον διαιωνίζει τον μύθο (διότι, αν είναι ακριβής η αναφορά που βρήκα, γράφει ότι το Κρυφό Σχολειό αποτελεί «αποτύπωση στην εθνική συλλογική μνήμη» των δύσκολων συνθηκών για την παιδεία τα πρώτα μετά την Άλωση χρόνια, και παραθέτει τον γνωστό πίνακα του Γύζη και το ποίημα του Πολέμη).

Όταν λέμε ότι το Κρυφό Σχολειό είναι μύθος, δεν αποκλείεται σε τοπικό επίπεδο και για μικρές περιόδους αναστάτωσης (πόλεμοι, εξεγέρσεις) να υπήρξαν προσωρινοί περιορισμοί και απαγορεύσεις, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν μαρτυρείται γενικευμένη και μακρόχρονη απαγόρευση εκπαίδευσης. Το εντυπωσιακό μάλιστα είναι ότι τα υποτιθέμενα κρυφά σχολειά άρχισαν να αυξάνονται τις τελευταίες δεκαετίες, όταν, όπως γράφει ο Γιάννης Χάρης, το κάθε ανήλιαγο κελί και η κάθε σπηλιά μετατρέπεται, για τουριστικούς λόγους, σε δήθεν κρυφό σχολειό, κι έτσι τα 10 κρυφά σχολειά της δεκαετίας του 1960 έχουν αισίως ξεπεράσει τα 100 στις μέρες μας!

Φυσικά, το άρθρο του πατέρα μου, που αρχικά είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το φιστίκι» και μετά στον παλιό μου ιστότοπο, δεν κομίζει κάτι το νέο στην ιστορική έρευνα, ανακεφαλαιώνει όμως με ακρίβεια, πιστεύω, την ανασκευή του μύθου του Κρυφού Σχολειού. Στο τέλος τού (σύντομου, έτσι κι αλλιώς) άρθρου προσθέτω όσα γράφει για το θέμα η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους.

ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ (ΠΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΥΣΕ ΟΛΟΦΑΝΕΡΑ)

Ένα παραμύθι, που μας συνόδεψε από τα πρώτα μαθητικά μας χρόνια ήταν το παραμύθι για το «κρυφό σχολειό». Για το

φεγγαράκι μου λαμπρό
φέγγε μου να περπατώ
να πηγαίνω στο σκολειό
να μαθαίνω γράμματα

και τα λοιπά, που υποτίθεται πως λέγανε τα παιδάκια πηγαίνοντας νύχτα και κρυφά στην Εκκλησιά για να μάθουν γράμματα.

Στην πραγματικότητα όλη η φιλολογία περί κρυφού σχολειού είναι παραμύθι. Κανένας έγκυρος ιστορικός, ούτε ο Παπαρρηγόπουλος, που αφιερώνει στην εποχή της τουρκοκρατίας τους δύο από τους εννέα τόμους της «Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους», ούτε ο Σάθας, εις την «Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα» του, ούτε και η νεώτερη δεκατετράτομη «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» της Εκδοτικής Αθηνών, κάνουν οποιαδήποτε μνεία περί κρυφού σχολειού. Στο τελευταίο μάλιστα σύγγραμμα και συγκεκριμένα στον 10ο τόμο και στη σελίδα 366, οι συντάκτες του σχετικού κεφαλαίου Γ. Ζώρας και Α. Αγγέλου (καθηγητές πανεπιστημίου αμφότεροι), είναι κατηγορηματικοί: «Κρυφό σχολειό δεν υπήρξε, πρόκειται για μύθο», υποστηρίζουν. Το ίδιο είχε πει από τον 19^ο ήδη αιώνα ο Μ. Γεδεών και κατά τον 20ον ο Γιάννης Βλαχογιάννης: «Δεν υπάρχει καμία ιστορική μαρτυρία που να βεβαιώνει την ύπαρξη κρυφού σχολειού», βεβαιώνει.

Πώς όμως δημιουργήθηκε ο σχετικός μύθος; Κατά τη γνώμη μου οι αιτίες που τον γέννησαν είναι  δύο. Η πρώτη είναι να καταδειχτεί η βαρβαρότητα και ο φωτοσβεστικός ρόλος των Τούρκων κατακτητών και ο δεύτερος να αναδειχτεί ο ρόλος της Εκκλησίας στην πνευματική αναγέννηση του έθνους. Και στις δύο υπάρχει πυρήνας ιστορικής αλήθειας. Λίγες δεκαετίες μετά την Άλωση της Πόλης εμφανίζονται οι πρώτες ενδείξεις παρακμής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που θα εκδηλωθεί ολοκάθαρα στα επόμενα διακόσια χρόνια. Οι Οθωμανοί παίρνοντας την Πόλη, αναμφισβήτητα κέρδισαν πολλά (λαμπρή και ιστορική πρωτεύουσα, ενοποίηση των ασιατικών και ευρωπαϊκών εδαφών τους κλπ.) έχασαν όμως το σπουδαιότερο: την πολιτιστική παράδοση, που έστω και κουτσουρεμένη επιβίωνε ακόμα στην ετοιμοθάνατη Κωνσταντινούπολη. Απόχτησαν ένα χρυσό κλουβί, χωρίς όμως το καλλικέλαδο πουλί που βρισκόταν μέσα και που πέταξε στη Δύση.

Ως τότε, σε μίμηση και σε αντιπαράθεση με τη φθίνουσα Ρωμανία, η αναπτυσσόμενη Οθωμανική Αυτοκρατορία, είχε αξιόλογες επιδόσεις στην εκπαίδευση και τον πολιτισμό. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο πρόδρομος της Αναγέννησης (και στην Ελλάδα, αλλά και στη Δύση) ο Γεώργιος Γεμιστός – Πλήθων σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Αδριανούπολης, που τα χρόνια εκείνα, επί Μουράτ, ήταν η πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μετά την Άλωση οι νικητές Οθωμανοί υιοθέτησαν όλα σχεδόν τα ελαττώματα των προκατόχων τους, αλλά τους ξέφυγαν τα προτερήματά τους και κυρίως την έφεση για παιδεία και πολιτισμό.

Τον πρώτον αιώνα μετά το πάρσιμο της Πόλης, οι υπόδουλοι Χριστιανοί, που αποτελούσαν το Ρουμ Μιλέτ (το γένος των Ρωμαίων), πέρασαν από ένα στάδιο πνευματικού και εκπαιδευτικού μουδιάσματος. Οι μεγάλοι δάσκαλοι είχαν φύγει στη Δύση. Καινούργια σχολεία δεν ιδρύθηκαν. Ο αναλφαβητισμός του χριστιανικού πληθυσμού αυξήθηκε κατακόρυφα. Η Εκκλησία όμως, για να λειτουργήσει, είχε ανάγκη από ιερείς, που έπρεπε να ξέρουν στοιχειωδώς να διαβάζουν τα ιερά βιβλία. Έτσι λειτούργησαν μέσα στους ναούς εκκλησιαστικά σχολεία που κατάρτιζαν στοιχειωδώς τους μέλλοντες κληρικούς. Ανεξάρτητα όμως από αυτά τα εκκλησιαστικά φροντιστήρια, σε ορισμένες πόλεις με πρώτη την Αδριανούπολη, εξακολούθησαν να υπάρχουν και να λειτουργούνε σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης. Φυσικά η ποιότητα της εκπαίδευσης αυτής ήταν πολύ χαμηλή και  οι περισσότεροι μαθητές μάθαιναν μόνο να διαβάζουν και να γράφουν. Ιδιαίτερα σχολικά κτίρια ήταν σπάνια ή μικρής χωρητικότητας. Πολύ συχνά οι μαθητές μαζεύονταν στο νάρθηκα των εκκλησιών. Δεν υπήρχαν επίσης διδακτικά βιβλία. Για τη στοιχειώδη εκπαίδευση χρησιμοποιούσαν εκκλησιαστικά βοηθήματα: την Οκτώηχο, το Ψαλτήρι ή τη Σύνοψη. Ίσως εδώ να βρίσκεται ο ιστορικός πυρήνας του μύθου για το κρυφό σχολειό.

Το ουσιαστικό βήμα προόδου στην εκπαίδευση άρχισε να γίνεται από τα μέσα του επόμενου (16^ου) αιώνα. Με κέντρα τη Χίο, που λίγες δεκαετίες πριν ήταν γενοβέζικη κτίση, τη Λέσβο, την Αδριανούπολη και την Κωνσταντινούπολη ιδρύονται πολλά σχολεία, όπου διδάσκουν αξιόλογοι δάσκαλοι. Οι τελευταίοι προέρχονται συνήθως από την βενετοκρατούμενη ακόμη Κρήτη ή τα Επτάνησα και έχουν σπουδάσει σε πανεπιστήμια της Ιταλίας. Σύμφωνα με μαρτυρία  της εποχής το 1586, στην Αθήνα, που ήταν μια μικρή επαρχιακή πόλη, λειτουργούσαν πολλά σχολεία

Έτσι φτάνουμε στις αρχές του 17^ου αιώνα στην εμφάνιση μεγάλων Σχολών, όπως η Σχολή των Κυδωνιών, η Σχολή των Αγράφων, η Ζωσιμαία Σχολή στα Γιάννενα, η Αθωνιάς Σχολή  και άλλες  σε άλλες πόλεις της Ελλάδας, χώρια το Πατριαρχικό Σχολείο που λειτουργούσε στην Πόλη από τον 16^ο αιώνα. Πολλές από τις σχολές αυτές ήταν πανεπιστημιακού επιπέδου και βέβαια η ύπαρξη και η λειτουργία τους προϋπέθεταν πως υπήρχαν στοιχειώδη και μέσα σχολεία, από τα οποία προέρχονταν οι μαθητές τους. Πρέπει εδώ να τονιστεί πως σε όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας οι οθωμανικές αρχές δεν έκλεισαν κανένα χριστιανικό σχολείο, ούτε απέρριψαν αίτημα χριστιανικών κοινοτήτων να ανοίξουν σχολείο.

Είναι λοιπόν λογικό πως εκεί που λειτουργούσαν φανερά και ανεμπόδιστα κανονικά σχολεία όλων των βαθμίδων η ύπαρξη «κρυφού σχολειού» περίττευε.

 Και όσα γράφει για το θέμα η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (τόμος 10, σελ. 366-7) σε μεταγραφή δική μου (με σημερινή ορθογραφία, χωρίς σκουληκάκια και πιθανώς με κάποια λαθάκια από το οσιάρισμα).

Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΙΣ ΥΠΟΔΟΥΛΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΧΩΡΕΣ

H «κάκωσις» του Γένους, καθώς εύστοχα θα χαρακτηρίσει ο Ευγένιος Βούλγαρις την κατάσταση του Ελληνισμού αμέ­σως μετά την Άλωση, δεν αποτελεί απλώς τυπικό χρονικό ό­ριο, για την απαρχή της μελέτης της εκπαιδεύσεως. Η παιδεία δηλαδή του έθνους δεν ήταν με κανένα τρόπο δυνατό να συνεχισθεί αδιατάρακτη, όσο και αν δεχόμαστε πως οι επιπτώσεις μιας πολιτικής μεταβολής δεν είναι άμεσες ή αμέσως εμφανείς στον πνευματικό χώρο. Μπορεί η γενικότερη πνευματική ζωή να φαίνεται πως συνεχίζεται ομαλά· στην πραγματικότητα πρόκειται για επιβιώσεις που η εμβέλειά τους είναι μικρή, όπως θα δούμε παρακάτω.

Στην περίοδο αυτή των επιβιώσεων, για να καλυφθεί το κενό ώς την εποχή που αρχίζει η ανανέωση της νεοελληνικής παι­δείας, στα τέλη περίπου του 16ου αι., τοποθετήθηκε ο μύθος για το Κρυφό Σχολειό. Ότι πρόκειται για μύθο αποδεικνύεται βασικά από το γεγονός ότι δεν υπάρχει «καμιά ιστορική μαρ­τυρία που να βεβαιώνει την ύπαρξη κρυφού σχολείου», όπως υποστήριξε ο Γιάννης Βλαχογιάννης. Το ίδιο υποστήριξε και ο Μανουήλ Γεδεών πιο κατηγορηματικά: «Μέχρι σήμερον ουδαμού ανέγνων εν ομαλή καταστάσει πραγμάτων βεζύρην ή Αγιάνην εμποδίσαντα σχολείου σύστασιν ή οικοδομήν, τουθ’ όπερ ηδύνατο να συμβεί κατόπιν καταγγελίας Χριστιανού τίνος, απεριτμήτου Τούρκου, καθώς ωνόμαζον αυτούς».

Αν το Κρυφό Σχολειό είχε γίνει για κάποια περίοδο πρα­γματικότητα, σε περιορισμένη έστω έκταση, δεν συνέτρεχε κα­νένας λόγος η σχετική μαρτυρία ή μαρτυρίες να μείνουν σκό­πιμα στην αφάνεια. Θα έπρεπε, αντίθετα, ένα τέτοιο τεκμήριο ζωτικότητος της φυλής και της εθνικής συνειδήσεως —σύμφωνα με την ερμηνεία που θα του δώσουν κατά κανόνα οι μεταγενέ­στεροι— να εξαρθεί με κάθε τρόπο. Αφού λοιπόν η απλή λο­γική μάς οδηγεί να αποκλείσουμε παρόμοιο ενδεχόμενο, ε­κείνο που απομένει να δεχθούμε είναι ότι πιθανόν να βρισκό­μαστε σε μια εξαιρετική — μοναδική ίσως — συμπτωματική εξαφάνιση κάθε σχετικής γραπτής μαρτυρίας. Την έσχατη όμως αυτή υπόθεση έρχεται να αναιρέσει μια άλλη αδιαφιλονίκητη λογική παρατήρηση: Για ποιο λόγο ο Τούρκος να ενοχληθεί από την ύπαρξη σχολείων; Τί είναι εκείνο που θα μπορούσε να τον ανησυχήσει από την ενασχόληση ενός μικρού σχετικά μέρους του πληθυσμού με τα γράμματα; Ασφαλώς η περιορι­σμένη έκταση που μπορούσε να έχει την εποχή εκείνη η καλ­λιέργεια των γραμμάτων δεν θα πρέπει να είχε ως ενδεχόμενο την παραμέληση της καλλιέργειας της γης. Άλλωστε τα γράμ­ματα ήταν απαραίτητα για ένα μόνο μέρος του πληθυσμού, για όσους δηλαδή ασχολούνταν με το εμπόριο, με το οποίο δεν ασχολείτο συστηματικά ο δυνάστης, ή για όσους είχαν σχέση με τον κλήρο. Πρέπει λοιπόν να θεωρηθεί ως φυσικός ο συλλογισμός που διατυπώνεται από τον Μ. Γεδεών, ότι δη­λαδή «η τουρκική κυβέρνησις, ανεχομένη την Χριστιανικήν θρησκείαν, εγίνωσκεν, ότι εις τους ναούς αναγινώσκουσι και ψάλλουσιν οι παπάδες και οι ψάλται, και ότι τα αναγινωσκόμενα και ψαλλόμενα, έπρεπε να διδαχθώσιν εγκαίρως· και συνε­πώς ουδέποτε εν ομαλή καταστάσει πραγμάτων εμπόδισε την εν νάρθηξι και κελλίοις διδασκαλίαν».

Εκείνο συνεπώς που απομένει ως απάντηση είναι ότι οι Τούρκοι ανησυχούσαν μήπως η παιδεία γίνει κάποια στιγμή δημιουργός φωτισμού και στη συνέχεια αφετηρία, ώστε να καλλιεργηθεί η εθνική συνείδηση. Δεν υπάρχει όμως ούτε σκιά υπόνοιας ότι θα ήταν δυνατόν ο Ασιάτης Τούρκος του 15ου αι. να οδηγηθεί σε μια παρόμοια σκέψη. Για να αναχθούμε λοι­πόν στην εποχή όπου γεννήθηκε ο μύθος, πρέπει να μεταφερθούμε στα χρόνια όπου η αλληλουχία παιδεία – εθνική αποκα­τάσταση είχαν γίνει κοινή συνείδηση σε τέτοιο βαθμό, ώστε να είναι δυνατή η παρθενογένεση του θέματος είτε από παρε­ξήγηση είτε από σκοπιμότητα. Αυτή ή εποχή είναι ο Αγώνας, κατά τον οποίο παρουσιάζεται σε μια πρωτογενή μορφή ο μύ­θος. Η εθνική σκοπιμότητα παίζει εδώ τον πρώτο ρόλο· η συνέχεια είναι εύκολη. Από τη στιγμή όπου το γενικό αυτό κλίμα δημιουργεί την κατάλληλη προϋπόθεση, ώστε να προ­κύψουν από ανάλογες ψυχολογικές προϋποθέσεις όμοιες μαρ­τυρίες — πράγμα που βεβαιώνει την παρθενογένεση του μύ­θου —, να προστεθούν άλλα συγγενή στοιχεία, καθώς το γνω­στό τραγουδάκι για  το  φεγγαράκι, ή φαντασιώσεις ιστορικών της παιδείας οι οποίοι, αδιαφορώντας για την αληθοφάνεια των πραγμάτων, ηδύνονται από ειδυλλιακές αναπαραστάσεις, καθώς η περίπτωση του Γ. Χασιώτη, να επιστεγασθούν τέλος τα στοιχεία αυτά με την υποβολή της τέχνης του λόγου, κα­θώς το ποίημα του Πολέμη, ή των είκαστικών τεχνών, καθώς ο πασίγνωστος πίνακας του Γύζη, η χιονοστιβάδα πια έχει δημιουργηθεί και είναι εύκολο να παρασύρει και τους ευφάντα­στους καλοπροαίρετους ιστορικούς της εθνικής σκοπιμότητος.

Ο καθηγητής που έγινε Δάσκαλος (Απόστολος Αποστόλου)

Την Κυριακή βάζουμε θέμα λογοτεχνικό, αλλά και η αυτοβιογραφία είναι μορφή λογοτεχνίας, θαρρώ. Μου αρέσει μάλιστα πολύ να διαβάζω απομνημονεύματα, τόσο ανθρώπων που θαυμάζω ή αγαπώ το έργο τους, όσο και ανώνυμων. Σήμερα θα παρουσιάσω μερικά αποσπάσματα από τα απομνημονεύματα ενός καθηγητή που έγινε Δάσκαλος, του Απόστολου Αποστόλου. Γεννημένος το 1901, σπούδασε χημικός, δίδαξε Χημεία στη Μυτιλήνη προπολεμικά, συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση ως γραμματέας του ΕΑΜ Μυτιλήνης, κυνηγήθηκε και φυλακίστηκε μετά την απελευθέρωση. Από το 1956 δήμαρχος Μυτιλήνης έως το 1983, φυσικά με διακοπή επί δικτατορίας, ήταν γνωστός σε όλο το νησί ως «Ο Δάσκαλος». Τα αποσπάσματα είναι παρμένα από τον δεύτερο τόμο του βιβλίου του «Μνήμες» που γράφτηκε στη δεκαετία του 1980.

Μαθητής του Δάσκαλου ήταν και ο πατέρας μου, που έγραψε γι’ αυτόν (μεταξύ άλλων και σε ένα σχετικά πρόσφατο απόσπασμα που έβαλα από το αυτοβιογραφικό πεζογράφημά του). Τον γνώρισα κι εγώ, γιατί οι οικογένειές μας κράτησαν φιλικές σχέσεις όλα αυτά τα χρόνια, καθώς είχαν και κοντινές ηλικίες οι αντίστοιχες γενιές. Θυμάμαι, μας είχε κάνει τρομαχτική εντύπωση, σε όλα τα πιτσιρίκια, ένα περιεργότατο χόμπι που είχε τότε ο Δάσκαλος, να επιμεταλλώνει τζιτζίκια και άλλα έντομα. Διαβάζοντας τα απομνημονεύματα, είδα πως το χόμπι το είχε από τότε, και μάλιστα όχι μόνο με έντομα. Όσο για το αστείο επεισόδιο με τον παπά στην προτελευταία ενότητα, και στα χρόνια τα δικά μου θεωριόταν γρουσουζιά να συναντήσεις παπά στο δρόμο. Εμείς σκουντούσαμε τον διπλανό μας και λέγαμε σιγανά «πάρ’ τον» (ενν. τον παπά) ή «πάνω σου» ή αλλιώς γειώναμε πιάνοντας το γνωστό σημείο. Νομίζω πως το έθιμο τώρα τείνει να εκλείψει, έτσι που έχουν ξεκοπεί οι νεότερες γενιές από τις παραδόσεις του λαού μας.

Διάλεξα μερικά μάλλον εκτενή αποσπάσματα που αφορούν, ακριβώς, τη δουλειά του δάσκαλου όπως την καταλάβαινε ο Δάσκαλος. Οι τίτλοι στις ενότητες είναι του ίδιου.

Το μεράκι μου για το σχολείο

Θυμάμαι, με πόσο ενθουσιασμό, εγώ ήρθα εδώ, στη Μυτιλήνη, σαν δάσκαλος. Είχα τοποθετηθεί στο Πρακτικό Λύκειο. Ήρθα με την προοπτική να μείνω για λίγο. Γιατί σπούδασα χημικός και προοριζόμουν για τη Βιομηχανία. Και έμεινα στην εκπαίδευση είκοσι ολόκληρα χρόνια. Ώσπου μ’ έδιωξαν. Κι ο λόγος ήταν, γιατί αγάπησα τη δουλειά, που, απρόσμενα, αναγκάστηκα να κάμω. Ήταν η εποχή, ύστερα από τη μικρασιατική καταστροφή. Είχα πάρει το δίπλωμα του χημικού το 23. Δουλειές δεν υπήρχαν, κατάλληλες για το έργο του χημικού. Και το 24 βρέθηκα να κάνω το δάσκαλο στη Μυτιλήνη. Και έμεινα. Γιατί ερωτεύτηκα το σχολείο. Το πώς να ασκώ το επάγγελμα του εκπαιδευτικού δε το διδάχτηκα ποτέ. Ούτε και διάβασα ποτέ συγγράμματα, σχετικά με την Παιδεία. Αλλά, φαίνεται, πως τη δουλειά του δασκάλου την έκανα σωστά. Και το μυστικό μου ήταν ένα. Αγαπούσα τη δουλειά μου. Αγάπησα το σχολείο. Κι αυτήν τη συμβουλή έχω να δώσω προς όσους σκοπεύουν ν’ ασκήσουν το επάγγελμα του εκπαιδευτικού. Να σκύψουν με αγάπη πάνω στη δουλειά τους. Ν’ αγαπήσουν το παιδί. Αν δεν νιώθουν έμφυτη την αγάπη προς το επάγγελμα, που διάλεξαν, καλύτερα είναι να το παρατήσουν έγκαιρα, θα αποτύχουν. Θα σέρνονται, πάντα, στη δουλειά τους. Θα τη νιώθουν σαν αγγαρεία. Και προκοπή δεν πρόκειται να δουν. Έτσι είναι. Αυτή είναι η αλήθεια. Η κάθε δουλειά θέλει μεράκι. Θέλει σεβντά. Αν δεν υπάρχει αυτός, καλύτερα να μη γίνεται. Αυτή τη συμβουλή δίνω στους νέους, που θέλουν να γίνουν δάσκαλοι. Να φεύγουν, όσο είναι καιρός. Αν δεν κατακλύζονται από τον έρωτα στο δασκαλίκι.

Το παράδειγμα του δεσπότη

Το άρθρο αυτό, γραμμένο από τον πατέρα μου Δημήτρη Σαραντάκο και τη μητέρα μου Αγγελική Πρωτονοταρίου-Σαραντάκου, θα δημοσιευτεί τις επόμενες μέρες στην εφημερίδα «Πολίτης» της Μυτιλήνης.

Χωρίς αμφιβολία μια είδηση που δεν εντάσσεται στην καταστροφολογία και στην κινδυνολογία, με τις οποίες τα ΜΜΕ τρομοκρατούν συστηματικά τους αναγνώστες και ακροατές τους, είναι η είδηση για την απόφαση του μητροπολίτη Ζακύνθου κ.κ. Χρυσόστομου, να αποσυρθεί από την έδρα του, γιατί συμπλήρωσε τα 72 χρόνια ζωής και θεωρεί πως πρέπει να δώσει τη θέση του σε νεότερο πρόσωπο. Μια είδηση, που προκαλεί αισιοδοξία και δίνει θάρρος σε όλους τους σκεπτόμενους πολίτες.

Ήταν από παλιά γνωστή η εντιμότητα, το θάρρος και η παρρησία του σεβασμιότατου Χρυσόστομου και μάλιστα στους Μυτιληνιούς, γιατί για λίγον καιρό υπηρέτησε ως διάκονος και ιεροκήρυκας στη Μητρόπολη Μυτιλήνης, στα μέσα της δεκαετίας του ΄60, λίγο πριν από τη Χούντα.

Ένας πρίγκιπας στην Πίνδο

Και αυτό το άρθρο ανεβαίνει με αυτόματο πιλότο, δηλαδή ενώ λείπω. Στα τυχόν σχόλια θα απαντήσω αύριο με το καλό.

Η ΕΔΙΑ, που ιδρύθηκε το 1992, είναι η Εταιρεία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων, ένας σύλλογος που συγκεντρώνει αρχειακό υλικό από την περίοδο 1940-1974. Πρόσφατα κυκλοφόρησε το πρώτο τεύχος της περιοδικής της έκδοσης, Ανάλεκτα κοινωνικής ιστορίας –το εξώφυλλο το βλέπετε εδώ αριστερά. Ο πατέρας μου, ο Δημήτρης Σαραντάκος είναι γενικός γραμματέας της Εταιρείας και διευθυντής του περιοδικού, οπότε δεν θα είμαι μεροληπτικός στις κρίσεις μου: συνιστώ ένθερμα το περιοδικό. Δυστυχώς, αν και η ΕΔΙΑ είναι φίλη της νέας τεχνολογίας, τη χρησιμοποιεί κυρίως για αρχειοθετικούς σκοπούς (έχει ψηφιοποιήσει δεκάδες χιλιάδες σελίδες) και έτσι η ιστοσελίδα της προσωρινά είναι εκτός λειτουργίας, οπότε δεν μπορώ να σας δώσω σύνδεσμο.

Ούτε βρήκα στο Διαδίκτυο κάποια αναφορά στα Ανάλεκτα κοινωνικής ιστορίας, οπότε σκέφτηκα να παρουσιάσω εδώ ένα κομμάτι της ύλης του. Θα διαλέξω ένα μέρος από το εκτενές άρθρο του πατέρα μου, Δημήτρη Σαραντάκου, με τίτλο «Τα σχέδια διαμελισμού της Ελλάδας από τους κατακτητές και η ματαίωσή τους από την Εθνική Αντίσταση» και συγκεκριμένα την ενότητα που αναφέρεται στο «Πριγκιπάτο της Πίνδου», την προσπάθεια των Ιταλών να υποκινήσουν αυτονομιστικό κίνημα των βλάχων στη Θεσσαλία και Ήπειρο.

Η μπάρα, η παγάδα κι άλλα μεζεδάκια

Καιρό έχω να γράψω μεζεδάκια, δηλαδή ένα άρθρο με ποικιλία από θέματα. Ας σερβίρω λοιπόν μια πιατέλα.

* Μου έγραψε ένας φίλος του ιστολογίου, αρχαιολόγος από το Βόλο, και με ρωτάει: Πρόσφατα σε μια από τις πολλές περιοδείες μου στις κορφές και τις πλαγιές του Πηλίου για επαγγελματικούς λόγους (αναζητώντας αρχαιότητες και ίχνη του παρελθόντος) έπεσα πάνω στη λέξη «μπάρες». Αρχικά ως ονομασία περιοχής. Ωστόσο όπως μου εξήγησε κάποιος ντόπιος έτσι ονομάζουν τις μικρές τεχνητές ή μη λίμνες της βροχής ή για το πότισμα των ζώων. Ως τώρα τις είχα συναντήσει τις λίμνες αυτές με το όνομα «Σουβάλα» ή «Ουβάλα» (άλλη μια λέξη που μάλλον προέρχεται από μακριά; ), αλλά ποτέ ως «μπάρα». Η αλήθεια είναι ότι έβλεπα στο χάρτη τέτοιες τοποθεσίες αλλά δεν τις είχα συνδέσει με το νερό. Μια γρήγορη και πρόχειρη αναζήτηση με το google στο internet με έπεισε ότι είναι γνωστή η σύνδεση της λέξης με τις λίμνες και το νερό. Αλλά από πού; Πως; Γιατί;

Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης

Άχθος αρούρης είναι έκφραση ομηρική (Ιλιάδα Σ 104) και θα πει «βάρος της γης», παναπεί άχρηστος άνθρωπος. Είναι και το ψευδώνυμο που διάλεξε ο παππούς μου, ο Νίκος Σαραντάκος (1903-1977).  Μ’ αυτό το εξαιρετικά ευρηματικό ψευδώνυμο δημοσίευε ποιήματά του σε εφημερίδες της Μυτιλήνης και της Αθήνας προπολεμικά. Συλλογή τυπωμένη δεν αξιώθηκε να δει, ετοίμαζε μία όταν τον βρήκε ο καρκίνος και μας τον πήρε, πάνε τώρα τριάντα και πάνω χρόνια. Την τυπώσαμε μεταθανατίως κι έχει ποιήματα «Της Κατοχής και του Στρατόπεδου.»

Ο πατέρας μου, ο Δημήτρης Σαραντάκος, αξιώθηκε πριν από καμιά δεκαπενταριά χρόνια να γράψει τη μυθιστορηματική βιογραφία του παππού, ένα θαυμάσιο (αν και δεν είμαι αμερόληπτος) βιβλίο όπου μεταξύ άλλων συγκέντρωσε πολλά από τα σκόρπια αυτά ποιήματα. Το εξώφυλλο του βιβλίου παρουσιάζει μια νεανική φωτογραφία του ποιητή.

Στις σελίδες μου, πριν ανοίξω το ιστολόγιο (βέβαια συνεχίζουν να υπάρχουν αλλά σπάνια προσθέτω πια κάτι τι) είχα ανεβάσει πολύ υλικό για τον Άχθο Αρούρη, τόσο από τα δημοσιευμένα στο βιβλίο του πατέρα μου ποιήματα, όσο και από άλλα που αποδελτίωσα από τα περιοδικά Παπαρούνα (του Πωλ Νορ στην Αθήνα) και Τρίβολο (του Στρ. Παπανικόλα, στη Μυτιλήνη). Υπάρχει κι άλλο υλικό που δεν το έχω ακόμα βρει, από τον Δημοκράτη της Μυτιλήνης, αν και εκεί ο παππούς έγραφε με το ψευδώνυμο Βριάρεως (προγενέστερο του Άχθου Αρούρη).

Το υλικό αυτό έγινε γνωστό στο Διαδίκτυο και με καμάρι έχω δει να αναδημοσιεύονται εδώ κι εκεί ποιήματα του Άχθου Αρούρη, και μάλιστα κι ένα γιουτουμπάκι σε απαγγελία του Γιώργου Πήττα. Η φίλη Σοφία Κολοτούρου, που γράφει εξαιρετικά ποιήματα και μελετάει και διαδίδει την ισόμετρη ποίηση, δηλαδή την ποίηση με μέτρο και ρίμα (διατηρεί σε συνεργασία με τον Κ. Κουτσουρέλη το ιστολόγιο Παμπάλαιο νερό, δείτε όμως και το προσωπικό της ιστολόγιο) γνώρισε τα ποιήματα του Άχθου Αρούρη, της άρεσαν πολύ και έγραψε το παρακάτω άρθρο στην εφημερίδα Ο δρόμος της Αριστεράς που δημοσιεύτηκε το περασμένο Σάββατο (17.4.2010). Αν και το άρθρο υπάρχει ηλεκτρονικά στην ιστοσελίδα της εφημερίδας, είναι σε μορφή που δεν επιδέχεται λινκ (ή εγώ δεν μπορώ να λινκάρω) οπότε μεταφέρω εδώ το κείμενο της Σοφίας, αν και χωρίς τις φωτογραφίες. Σε αντάλλαγμα, έχω προσθέσει λινκ προς τα ποιήματα για τα οποία γίνεται λόγος στο κείμενο. Στο τέλος, προσθέτω μερικά δείγματα «έμμετρης αλληλογραφίας» του παππού μου, μια και ζητήθηκε από καλούς φίλους του ιστολογίου.

Γορίλας, ο συκοφαντημένος

Πριν από μερικές μέρες είδαμε και ακούσαμε τους «εφτά γορίλες», δηλαδή εφτά μεταφράσεις του Le gorille του Μπρασένς. Γράφοντας το κείμενο, πρόσεξα ότι στον δίσκο του Θηβαίου η λέξη γράφεται με δύο λάμδα, γορίλλας, ενώ στο βιβλίο του Βαρβέρη (εκδόσεις Ύψιλον 1983) με ένα, γορίλας. Το ορθογραφικό λεξικό Μπαμπινιώτη λημματογραφεί τη λέξη απλουστευμένα, γορίλας, αλλά σε σημείωμα επισημαίνει πως «κανονικά, θα έπρεπε» να γράφεται γορίλλας, όμως η σχολική ορθογραφία απλοποιεί τα ελληνιστικά δάνεια.

Αν όμως η λέξη είναι ελληνιστικό δάνειο, καλά θα κάνουμε να εξετάσουμε την ιστορία της λέξης. Και δεν είναι μικρή. Η λέξη γορίλλας, ή πιο σωστά η λέξη αι Γόριλλαι, απαντά μία και μοναδική φορά στην αρχαία ελληνική γραμματεία, στην ελληνική μετάφραση του Περίπλου του Άννωνα. Κατά σύμπτωση, για το θέμα αυτό έχει γράψει και ο πατέρας μου, Δημήτρης Σαραντάκος, στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του «Η συνάντηση του παλιού με τον νέο κόσμο», το οποίο δεν μπορείτε δυστυχώς να το βρείτε πουθενά γιατί προς το παρόν παραμένει ανέκδοτο. Παραθέτω το σχετικό απόσπασμα:

Ο Άννων το 470 π.Χ. ξεκινώντας από την Καρχηδόνα πέρασε τις Στήλες, βγήκε στον Ατλαντικό, περιέπλευσε τις ακτές της Αφρικής και έφτασε ως τον μυχό του κόλπου της Γουινέας. Αποβιβάστηκε σε ένα νησί (πολλοί πιστεύουν πως πρόκειται για το νησί Φερνάντο Πο, που βρίσκεται και αυτό στον μυχό του κόλπου της Γουινέας), στο κέντρο του οποίου υπήρχε λίμνη. Στο νησί δεν κατοικούσαν άνθρωποι αλλά γορίλες, οι οποίοι μάλιστα προβάλανε σθεναρή άμυνα στους Καρχηδόνιους, πετροβολώντας τους συνεχώς. Τελικά ο Άννων έφυγε από το νησί, παίρνοντας μαζί του τρεις θηλυκούς γορίλες, οι οποίοι όμως έγιναν τόσο ανυπόφοροι στο πλήρωμα του πλοίου, που τους σκότωσαν και τους έγδαραν. Ακολουθώντας τον ίδιο επέστρεψε μερικούς μήνες αργότερα στην Καρχηδόνα. Εκεί αφιέρωσε τα δέρματα των γοριλών στο ναό της Τανάτ ενώ τα αποτελέσματα της εξερεύνησής του τα κατέγραψε σε χάλκινη πινακίδα, που εντοίχισε στο ναό του Βάαλ στην Καρχηδόνα. Ένας Έλληνας που επισκέφθηκε το ναό, μεταξύ 1ου και 2ου καρχηδονιακού πολέμου, αντέγραψε και μετάφρασε στα ελληνικά την επιγραφή, που έτσι έφτασε ως εμάς.

Οι πραγματικοί δείκτες της ευημερίας και της προόδου μιας κοινωνίας – του Δημήτρη Σαραντάκου

Δύο μεγέθη της Οικονομίας, που υποτίθεται πως δείχνουν τη στάθμη ανάπτυξης μιας χώρας και την προκοπή της κοινωνίας της, είναι το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν και το Μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα. Λέω υποτίθεται, γιατί στην πραγματικότητα πρόκειται για δείκτες απατηλούς, παραπειστικούς και σε τελική ανάλυση λανθασμένους. Και εξηγούμαι.
Το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν μετριέται με το αν μία χώρα έχει μεγάλη βιομηχανική ή γεωργική παραγωγή, κάνει εξαγωγές και διαθέτει στις τράπεζές της μεγάλα οικονομικά αποθέματα. Το υψηλό Μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα πάλι, δείχνει πως η κοινωνία της χώρας αυτής περιλαμβάνει πολλά άτομα με υψηλά εισοδήματα.
Οι δείκτες αυτοί όμως είναι απατηλοί, όταν το ακαθάριστο εθνικό προϊόν παράγεται από ξένες επιχειρήσεις, που εγκαταστάθηκαν στη χώρα με χαριστικούς και ετεροβαρείς όρους και προκάλεσαν τη χρεωκοπία πολλών ντόπιων μικρότερων ομοειδών επιχειρήσεων. Το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα είναι ακόμα πιο απατηλός δείκτης, αφού αποτελεί τον μέσον όρο του εισοδήματος λίγων εκατοντάδων βαθύπλουτων και κάποιων εκατομμυρίων φτωχών, χωρίς να γίνεται καμμιά νύξη για την κατανομή του.