Η Πιάφ και ο Βαζέχα, το Μίτσιγκαν και η Γκουέρνικα

Πριν από καμιά σαρανταριά χρόνια, στο περιοδικό Διαβάζω, ο μακαρίτης Βασίλης Ραφαηλίδης είχε κάνει κριτική μιας ιστορίας του παγκόσμιου κινηματογράφου, που την είχε μεταφράσει ο Δημοσθένης Κούρτοβικ, ο οποίος εκτός από κριτικός λογοτεχνίας είναι και πολύ καλός μεταφραστής.

Ανάμεσα σε άλλες παρατηρήσεις που είχε να προσάψει ο Ραφαηλίδης στο βιβλίο ήταν και λάθη σε ονόματα, όπως του Γιόρις Ίβενς, του Ολλανδού κομμουνιστή σκηνοθέτη ντοκιμαντέρ -στο βιβλίο τον έγραφαν Ίφενς.

Στην αυστηρή κριτική του Ραφαηλίδη απάντησε ο Κούρτοβικ και για το θέμα του Ολλανδού σκηνοθέτη απάντησε ότι ο Ίβενς προφέρεται στα ολλανδικά Ίφενς. Ο Ραφαηλίδης ανταπάντησε σε επόμενο τεύχος, υπήρχε και κόντρα ανταπάντηση, με οξείες εκφράσεις εκατέρωθεν -αλλά δεν έχω κρατήσει τεκμήρια του καβγά, που πάντως ήταν αρκετά ενδιαφερον ανάγνωσμα.

Για το θέμα του Ίφενς/Ίβενς ο Ραφαηλίδης επέμενε ότι ήταν λάθος η επιλογή να γραφτεί Ίφενς κι ας προφέρεται έτσι, εφόσον έχει καθιερωθεί αλλιώς στα ελληνικά. Ο Κούρτοβικ είχε παρεμπιπτόντως αναφέρει ότι έχει μάθει τους φωνητικούς κανόνες 20 γλωσσών ώστε να αποδίδει κατά το δυνατόν με ακρίβεια τα ξένα ονόματα, oπότε ο Ραφαηλίδης ειρωνεύτηκε αυτή την άγονη γνώση -τι ωφελεί, είχε περίπου γράψει, να ξέρεις τη φωνητική μιας γλώσσας που δεν την ξέρεις (αλλά βέβαια δεν είχε δίκιο σ’ αυτό).

Το πρόβλημα της «σωστής» απόδοσης ξένων κύριων ονομάτων επανέρχεται συχνά στη συζήτηση. Τώρα, ειδικά για τον Ίβενς, αλλά και γενικά, εγώ είμαι σε γενικές γραμμές υπέρ της διατήρησης των καθιερωμένων μεταγραφών, κι ας είναι και λάθος.

Διότι βέβαια το πρόβλημα τίθεται επειδή έχουμε διαφορετικό αλφάβητο. Αλλιώς θα κρατούσαμε το Ivens και θα το προφέραμε, βεβαίως, Ίβενς, όπως οι Ισπανοί προφέρουν Θάρα το Zara ή οι Γάλλοι πρόφεραν Τατσέρ την κ. Θάτσερ. Έχοντας διαφορετικό αλφάβητο, έχουμε έναν κόπο παραπάνω να κάνουμε, τη μεταγραφή, αλλά ο αναγνώστης παίρνει μια επιπλέον πληροφορία.

Για τον Ίβενς, έλεγα, ένα στοιχείο που δίνει δίκιο στον Ραφαηλίδη, πέρα από το ότι έτσι είχε καθιερωθει το όνομα στα ελληνικά και έτσι εξακολουθεί να είναι καθιερωμένο, είναι πως ο Ίβενς είχε καριέρα και στις Ηνωμένες Πολιτείες (μέχρι να σφίξουν τα πράγματα για τους κόκκινους, οπότε έφυγε) και σε άλλες χώρες, οπότε μια «διεθνής» προφορά δικαιολογείται. Από την άλλη, είναι αναμφίβολο πως στα ολλανδικά ακούγεται το φ, Ίφενς.

Τον παλιό εκείνο καβγά τον θυμήθηκα στο πρόσφατο άρθρο μας για τα σπουργίτια, προχτές, όταν είχα το δίλημμα αν θα γράψω «Εντίθ Πιάφ», όπως έχει καθιερωθεί, ή «Εντίτ Πιάφ», όπως προφέρεται στα γαλλικά, διότι οι Γαλλοι δεν έχουν το θήτα. Κανονικά το γράφω «Εντίθ», αλλά προχτές προβληματίστηκα, είδα ότι έχω αναφερθεί, σε άλλο άρθρο, στην πολιτικό Εντίτ Κρεσόν, οπότε το έβαλα Εντίτ, χωρίς να υποστηρίζω ότι καλά έκανα.

Η Πιάφ μεσουράνησε στη δεκαετία του 1950. Στην Ελλάδα τότε ξέραμε περισσότερα γαλλικά απ’ όσο σήμερα, ενώ τα αγγλικά δεν είχαν την εξάπλωση που έχουν. Ωστόσο, την είπαμε Εντίθ, αγγλογαλλικώς, παντρεύοντας τα αγγλικά σύμφωνα με τον γαλλικό τονισμό στη λήγουσα. Αυτό ίσως εγινε επειδή το όνομα Edith, αγγλικής προέλευσης άλλωστε, είναι πιο κοινό στα αγγλικά.

Advertisement

Ένας παππούς γράφει στο εγγονάκι του

Στο σημερινό μας λογοτεχνικό κυριακάτικο άρθρο θα δούμε το συγκινητικό γράμμα ενός παππού προς τον εγγονό του, που είναι ακόμα βρέφος.

Και παρόλο που τα αισθήματα που εκφράζει ο παππούς θα τα έχουν αισθανθεί αμέτρητοι παππούδες, το κείμενο που θα διαβάσετε δεν είναι πρόσφατο, είναι παλιό -σχεδόν χιλιόχρονο, αφού το έγραψε ο Μιχαήλ Ψελλός στα μέσα του 11ου αιώνα. Ο Ψελλός, σημαντικότατος βυζαντινός λόγιος, που η δράση του ως πολιτικού δεν ήταν δυστυχώς το ίδιο γόνιμη, γεννήθηκε πριν από χίλια χρόνια -το 1017 ή το 1018 και είναι κάπως περίεργο που η επέτειος αυτή πέρασε απαρατήρητη.

Το κείμενο το παρουσίασε στο ιστολόγιο τις προάλλες ο φίλος μας ο Μπλογκ, με αφορμή το άρθρο του φίλου μας του Άρη για τις μωρουδίστικες λέξεις. (Κάτι που, παρεμπιπτόντως, δείχνει την ανεκτίμητη αξία που προσθέτουν τα σχόλια και γενικά η παρουσία σας).

Άρεσε σε πολλούς, οπότε το πέρασα από OCR και το παρουσιάζω σήμερα, μαζί με το αρχαίο κείμενο. Η μετάφραση είναι του Δημοσθένη Κούρτοβικ. Σε σχέση με τη μεταφραση, έχω μια παρατήρηση -και άλλη μία ο φίλος μας ο Κώστας, αλλά αυτά θα τα δούμε μετά το κείμενο, που είναι εδώ:

Λόγος του Μιχαήλ Ψελλού στον μικρό εγγονό του

Ίσως να μη σε ξαναδώ, μικρούλη μου, παιδί της ψυχής μου, ούτε στα εφηβικά σου χρόνια —είθε να δώσει ο Θεός να ζήσω τουλάχιστον ως τότε!— ούτε όταν θα ωριμά­σεις και θα γίνεις άνδρας· γιατί η ζωή μου κοντεύει να τελειώσει και πλησιάζει η στιγμή που θα κοπεί το νήμα του πεπρωμένου. Θα σου απευθύνω λοιπόν από τώρα το λόγο και θα ανταποδώσω την έμφυτη χάρη σου με μια κάποια χάρη των λόγων, Θα έπρεπε να είμαι άγνωμων και άμυαλος, αν σε μια στιγμή που oι αισθήσεις και οι σκέ­ψεις σου είναι ακόμα τόσο απλές και μόνο για μένα αντιπροσωπεύουν κάτι το τέλειο, σε μια στιγμή που ακούς τη φωνή μου και νιώθεις την αγάπη μου, που γαντζώνεσαι από το λαιμό μου και ρίχνεσαι στην αγκαλιά μου και με αφήνεις να σε σκεπάσω με φιλιά —θα ήμουν αγνώμων, λέω αν σε μια τέτοια στιγμή δεν ανταποκρινόμουν και εγώ με ένα δώρο από αυτά που μπορώ να δώσω πλουσιοπάροχα.

Σαρανταπεντάρια

Πολύ μας βασάνισε ο καύσωνας το τελευταίο τετραήμερο, αλλά τουλάχιστο μας έδωσε έμμεσα την αφορμή για το σημερινό σύντομο άρθρο -σύντομο, διότι γράφεται ενώ ακόμα έξω κάνει πολλή ζέστη, οπότε θα είμαστε λακωνικοί.

Το Σάββατο λοιπόν άκουσα στο αναγγελτικό κάποιου δελτίου ειδήσεων τον εκφωνητή να αναγγέλλει με στόμφο: Δείτε σε ποιες περιοχές της χώρας θα χτυπήσει ο υδράργυρος σαρανταπεντάρια!

Ο υδράργυρος βέβαια είναι πλέον σχήμα λόγου, αφού, αν δεν κάνω λάθος, εδώ και χρόνια έχει απαγορευτεί η πώληση θερμομέτρων με υδράργυρο -οπότε, αυτό που εννοείται είναι «σε ποια μέρη θα ανέβει η θερμοκρασία στους 45 βαθμούς Κελσίου».

Και πράγματι, στα κοινωνικά μέσα άρχισαν να εμφανίζονται φωτογραφίες (ψηφιακών) θερμομέτρων από αυτοκίνητα ή από κινητές συσκευές, με την ένδειξη να φτάνει στους 45 βαθμούς, ενώ είδα και βιντεάκια από τη Λάρισα που έδειχναν κάποιους να τηγανίζουν αυγά χωρίς φωτιά, μόνο με τη θερμότητα θερμοκρασία του ήλιου.

Σε κάποιο άλλο άρθρο μπορεί να μαζέψουμε τα κλισέ που χρησιμοποιούν οι δημοσιογράφοι όταν έχει καύσωνα (καμίνι, σε σημείο βρασμού, λιώνει η άσφαλτος, στους Χ βαθμούς σκαρφάλωσε ο υδράργυρος) αλλά τώρα θα σταθούμε στα σαρανταπεντάρια.

Όπως θα περίμενε κανείς, η σημασία «σαρανταπεντάρι = θερμοκρασία 45 βαθμών» δεν είναι λεξικογραφημένη, και δεν θα μπορούσε να είναι. Τα λεξικά δεν είναι θησαυρός, να έχουν όλες τις άπαξ ειρημένες λέξεις και σημασίες της γλώσσας. Ελπίζω μάλιστα να μην χρειαστεί να λεξικογραφηθεί ποτέ αυτή η σημασία, δηλαδή να μην παγιωθούν οι καύσωνες τόσο που τα θερμοκρασιακά 45άρια να γίνουν κοινός τόπος.

Ωστόσο, το λήμμα σαρανταπεντάρι έχει βρει τη θέση του στα λεξικά, αλλά η λεξικογραφική κάλυψή του δεν είναι ούτε πλήρης, ούτε σωστή. Στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, αναφέρεται:

Επικούρεια πολιτικότητα (ο Δημοσθένης Κούρτοβικ γράφει για τον Δημήτρη Σαραντάκο)

Το κείμενο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε χτες στα σαββατιάτικα Νέα, στο ένθετο Βιβλιοδρόμιο. Ο Δημοσθένης Κούρτοβικ παρουσιάζει το τελευταίο βιβλίο του πατέρα μου (Ο βενετσιάνικος καθρέφτης) και κάνει μια αναδρομή στο σύνολο του έργου του. (Στο ιστολόγιο της Λένας μπορείτε να δείτε και την εικόνα της σελίδας της εφημερίδας).

Ο Δημήτρης Σαραντάκος, ο οποίος έφυγε από τη ζωή το 2011, διεκδικεί μετά θάνατον μια θέση στην ελληνική λογοτεχνία αισθητά καλύτερη από αυτή που του επιφύλαξε η εποχή του

Ο Δημήτρης Σαραντάκος ανήκει στην κατηγορία των συγγραφέων που είθισται ν’ αποκαλούνται «αυτοδίδακτοι». Πρόκειται για έναν όρο που ήταν ανέκαθεν αστείος, αλλά τώρα έχει γίνει και οξύμωρος, γιατί στις μέρες μας οι «αυτοδίδακτοι» συγγραφείς είναι οι μόνοι που διδάσκονται από άλλους πώς να γράφουν, στα σεμινάρια «δημιουργικής γραφής». Εν πάση περιπτώσει, ο Δημήτρης Σαραντάκος αποτελεί μια εντελώς ιδιαίτερη μορφή συγγραφέα, από τους λίγους εκείνους που σε κερδίζουν όχι με τη λόγια εκλέπτυνση της γραφής τους ούτε, από την άλλη, με τον «απελέκητο» λαϊκό λόγο τους ή τα συγκλονιστικά προσωπικά βιώματα που καταθέτουν αλλά με την πληθωρική και ωστόσο σεμνή, καλλιεργημένη και ωστόσο ανεπιτήδευτη προσωπικότητά τους, που την απλώνουν στο χαρτί με κάθε αθωότητα, χωρίς καμιά πρόθεση εντυπωσιασμού.

Μέσα από τα βιβλία του των τελευταίων δεκαοκτώ χρόνων προβάλλει ένας άνθρωπος που μπορούμε ανενδοίαστα να τον χαρακτηρίσουμε επικούρειο: εύχαρις, πλήρως δεκτικός στις μικρές απολαύσεις της ζωής, αλλά και στοχαστικός. Συγχρόνως ένας άνθρωπος πολιτικός, παρατηρητικός, φιλομαθής, ανοιχτόμυαλος, ανεξίκακα είρων, συχνά με λυρική ή ελεγειακή διάθεση και πάντα με άγρυπνη συνείδηση. Το σατιρικό (και όχι μόνο) περιοδικό «Το φιστίκι», που εξέδιδε ώς πρόσφατα στην Αίγινα, ήταν πολύ αντιπροσωπευτικό της ιδιοσυγκρασίας του.

Το παράξενο είναι ότι το βιογραφικό αυτού του ανθρώπου δεν θα σε προδιέθετε για έναν τέτοιο χαρακτήρα. Χημικός μηχανικός με θητεία στη βιομηχανία, στην τεχνική εκπαίδευση, στον ΕΟΤ και τέλος στην Αγροτική Τράπεζα, από την άλλη ενταγμένος στην Αριστερά σε ταραχώδεις φάσεις της διαδρομής της, θα περίμενε κανείς να είναι ένας από εκείνους τους συνταξιούχους του Δημοσίου που, όταν πιάνουν τη γραφίδα, παίρνουν πόζα γυμνασιάρχη ή από εκείνους τους στυφούς, εμμονικούς παλιούς αριστερούς, που αποπνέουν ισχυρογνωμοσύνη, γραφειοκρατική αγκύλωση και μνησικακία. Θα φανταζόταν κανείς, δηλαδή, το εντελώς αντίθετο του πραγματικού Δημήτρη Σαραντάκου.

Τον πρωτογνώρισα και τον πρόσεξα με το ημιαυτοβιογραφικό ή ψευδοαυτοβιογραφικό μυθιστόρημά του «Ο άγνωστος ποιητής Αχθος Αρούρης» (1995), ένα απολαυστικό βιβλίο, όπου μέσα από ένα πλήθος σπαρταριστών επεισοδίων (ο Σαραντάκος ειδικευόταν σ’ αυτό) δίνεται μια ζωηρή εικόνα της ελληνικής πραγματικότητας στα μέσα του εικοστού αιώνα και αργότερα, όπως την έζησε ένας πολύπλαγκτος, αλλά από τη φύση του σθεναρός όσο και αλέγρος άνθρωπος, ευτυχής συνάντηση της Μάνης και της Μυτιλήνης, των δύο τόπων απ’ όπου κατάγονταν οι γονείς του.

Χρόνια αργότερα διάβασα το μικρό μυθιστόρημά του «Τα έπη των Αριμασπών» (2004), ευφάνταστη, αλλά κι εγκυκλοπαιδικά πλούσια ανάπτυξη του θρύλου για τον ποιητή και θαυματοποιό του 6ου π.Χ. αιώνα Αριστέα τον Προκοννήσιο, για τον οποίο παραδίδεται ότι ταξίδεψε ώς τη χώρα του λαού των Αριμασπών, τη σημερινή Μογγολία. Το βιβλίο αυτό προαναγγέλλει τη ζωηρή ενασχόληση του Σαραντάκου, στα επόμενα γραφτά του, με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, τον οποίο είναι φανερό ότι μελέτησε σε έκταση και με πνεύμα που ερχόταν σε κυριολεκτικά πολεμική αντίθεση με την αρχαιόπληκτη εξαΰλωσή του και την εθνικιστική εκμετάλλευσή του. Δύο χαρακτηριστικά βιβλία του αυτής της περιόδου είναι το «Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους» (2008), που προβάλλει την ιλαρότητα και φιλοπαιγμοσύνη της αρχαιοελληνικής στάσης ζωής, και το «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Ελληνες;» (2010), που αντιπαραθέτει την αρχαιοελληνική σκέψη στον φανατισμό, τον δογματισμό και τη μισαλλοδοξία. Και τα δύο βιβλία είναι γραμμένα με τρόπο εύληπτο, χαριτωμένο και μ’ αίσθηση του κοινού νου, όταν αυτός συνοδεύεται από καλλιέργεια.

Χριστουγεννιάτικα μεζεδάκια

Από γαλοπούλα δηλαδή; Όχι βέβαια, αλλά αφού σερβίρονται σήμερα και θα πιάσουν όλη την επόμενη εβδομάδα, λογικό είναι να τα πούμε έτσι. Μεζεδάκια λοιπόν τούτες τις γιορτάσιμες μέρες, καθώς τελειώνει ένας δύσκολος χρόνος και ανατέλλει ένας ακόμα δυσκολότερος -και να σας θυμίσω ότι συνεχίζεται η ψηφοφορία για τη Λέξη της χρονιάς 2012, και έχουν βέβαια ψηφίσει πολύ περισσότεροι από πέρσι και πρόπερσι, αλλά η ψήφος σας ακόμα μετράει αφού η μάχη για την πρώτη θέση είναι εξαιρετικά αμφίρροπη, ενώ αβεβαιότητα υπάρχει και για τα υπόλοιπα πλασαρίσματα στην πρώτη δεκάδα.

Ίσως διαβάσατε την περασμένη εβδομάδα το σημαντικό ρεπορτάζ του Ρόιτερ για τη διαπλοκή της εξουσίας στην Ελλάδα. Αισθάνθηκα εθνική υπερηφάνεια, βλέποντας ότι ύστερα από τόσα χρόνια η ακένωτη δεξαμενή της ελληνικής γλώσσας άρχισε και πάλι να γονιμοποιεί την αγγλική γλώσσα, μια και στο άρθρο υπάρχει τρεις φορές η λέξη haratsi, μάλιστα τις δυο φορές ως σύμπλοκο «the haratsi tax». Και μη μου πείτε ότι το haratsi είναι τουρκική λέξη, διότι οι άγγλοι από εμάς το πήρανε και στην ελληνική μορφή του. Άλλωστε, όπως έχουμε γράψει παλιότερα, και η τουρκική λέξη κατά πάσα πιθανότητα είναι ελληνικής αρχής.

Στο protagon.gr είχαν την ιδέα να παρουσιάσουν σύνοψη του άρθρου, μεταφράζοντας ορισμένα κομμάτια, αλλά (φυσικά!) θεώρησαν περιττό να δώσουν να το μεταφράσει το κείμενο μεταφραστής, τη στιγμή που ο γιος της τηλεφωνήτριας έχει πάρει Λόουερ. Κι έτσι το κείμενο είναι γεμάτο μαργαριτάρια, και πάλι καλά που δεν το είδε ο κ. Π. Καμμένος, να βάλει (και με το δίκιο του) τις φωνές, διότι το ελληνικό κείμενο τον παρουσιάζει να λέει ασυναρτησίες, και συγκεκριμένα ότι: «Τα ελληνικά μέσα ενημέρωσης είναι υπό τον έλεγχο των ανθρώπων που εξαρτώνται από την κατάσταση. Τα μέσα ενημέρωσης ελέγχουν την κατάσταση και το κράτος ελέγχει τα μέσα ενημέρωσης είναι μια εικόνα ενός αμοιβαίου εκβιασμού». Το αγγλικό κείμενο βγάζει πολύ περισσότερο νόημα: «The Greek media is under the control of people who depend on the state. The media control the state and the state controls the media. It’s a picture of mutual blackmail.» Βλέπετε, state σημαίνει και κράτος και κατάσταση, και μπερδεύτηκε το παιδί που έκανε τη μετάφραση.