Μια άβολη επέτειος

Συμπληρώνεται σήμερα ένας χρόνος από το δημοψήφισμα του 2015, το όγδοο δημοψήφισμα στην ιστορία του νεοελληνικού κράτους -αλλά το πρώτο και μοναδικό στο οποίο έχουν συμμετάσχει οι περισσότεροι από εμάς, αφού μόνο όσοι είναι πάνω από τα εξήντα πρόλαβαν να πάρουν μέρος στο δημοψήφισμα του 1974 με το οποίο απαλλαγήκαμε από το πολίτευμα της βασιλευομένης δημοκρατίας. Η άβολη αυτή επέτειος, που παρακάτω θα φανεί γιατί τη χαρακτηρίζω έτσι, μού δίνει την αφορμή για μερικές σκόρπιες σκέψεις. Με μεγάλο ενδιαφέρον θα διαβάσω τα σχόλιά σας.

Η επέτειος του ελληνικού δημοψηφίσματος έχει προσλάβει μιαν απροσδόκητη χροιά επικαιρότητας καθώς πριν από λίγες μέρες είχαμε το βρετανικό δημοψήφισμα για την έξοδο του Ηνωμένου Βασιλείου από την ΕΕ -και έγιναν πολλοί, εύστοχοι ή όχι, παραλληλισμοί ανάμεσα στις δύο εκλογικές μάχες, ιδίως όταν φάνηκε ότι η νικήτρια πλευρά, του Μπρέξιτ, δεν βιαζόταν καθόλου να κινήσει τη διαδικασία εξόδου από την Ένωση και όταν την εύλογη παραίτηση του Ντέιβιντ Κάμερον ακολούθησαν οι αναπάντεχες παραιτήσεις δυο πρωτοπαλίκαρων της παράταξης που πλειοψήφησε, του Μπόρις Τζόνσον που αρνήθηκε να διεκδικήσει την ηγεσία των Συντηρητικών, και του Νάιτζελ Φαράτζ που εγκατέλειψε την ηγεσία του UKIP για να… αφιερωθεί στην οικογένειά του και στην ιδιωτική του ζωή.

Γράφτηκε λοιπόν, σοβαρά ή αστεία, ότι οι Βρετανοί πολιτικοί πρέπει να δανειστούν τεχνογνωσία από τον Αλέξη Τσίπρα για να μάθουν πώς να μετατρέψουν το Όχι της λαϊκής ετυμηγορίας σε Ναι, έτσι ώστε να μην υλοποιηθεί το βρετανικό Μπρέξιτ. Η θέση αυτή θεωρει δεδομενο πως το περσινό ελληνικό Όχι μετατράπηκε σε Ναι, και με μια πρώτη ματιά τούτο επιβεβαιώνεται. Διότι, ναι μεν δεν εφαρμόστηκε η πρόταση Γιούνκερ (η οποία απορρίφθηκε στο δημοψήφισμα) αλλά ο συμβιβασμός που επιτεύχθηκε περιείχε διαφορετικούς αλλά σε αρκετά σημεία επαχθέστερους όρους.

Η σύγκριση αυτή ωστόσο παραβλέπει ότι η πρόταση Γιούνκερ είχε πολύ περιορισμένο χρονικόν ορίζοντα, λίγων μηνών, ενώ η σημερινή αναμφισβήτητα επώδυνη διευθέτηση είναι πιο μακροπρόθεσμη και αγκαλιάζει πολύ περισσότερα ζητήματα -οπότε, είναι άτοπο να γίνεται σύγκριση με την πρόταση Γιούνκερ, που αν την δεχόταν η ελληνική πλευρά είναι βέβαιο πως μετά τη λήξη της θα δεχόταν τελεσίγραφα να υλοποιήσει και όλα τα άλλα μέτρα.

Ο δεύτερος σεισμός

Λέγεται ότι οι συντάκτες που γράφουν τα κύρια άρθρα των εφημερίδων, όταν ετοιμάζουν το άρθρο τους ενώ περιμένουν να ανοίξει η κάλπη, συχνά ετοιμάζουν δυο σχέδια άρθρων, το πρώτο για την περίπτωση που οι κάλπες αναδείξουν το ένα αποτέλεσμα και το δεύτερο αν έρθει το αντίθετο. Το ιστολόγιό μας δεν έχει αναπτύξει τέτοιον επαγγελματισμό, κι έτσι δεν ετοίμασα από τα πριν δυο εναλλακτικά προσχέδια -αλλά κι αν είχα και πάλι άχρηστα θα μου φαίνονταν, αφού από το χτεσινό δημοψήφισμα προέκυψε ένα τρίτο, εντελώς απροσδόκητο αποτέλεσμα.

Αντί για την αμφίρροπη επικράτηση του Όχι ή του Ναι, οι κάλπες έβγαλαν μια πεντακάθαρη νίκη, που δεν επιδέχεται καμιά αμφισβήτηση, καμιά στρεψοδικία, καμιά παρερμηνεία. Αυτός είναι ο σεισμός τον οποίο υπαινίσσομαι στον τίτλο -και είναι δεύτερος σεισμός μετά τον πρώτο, του Μαΐου 2012, που εκτίναξε τον ΣΥΡΙΖΑ στη δεύτερη θέση και σε τροχιά εξουσίας.

Θα καταγράψω μερικές σκόρπιες σκέψεις, χωρίς να φιλοδοξώ να καλύψω το θέμα (είναι και περασμένη η ώρα). Ευχαρίστως να ακούσω τα δικά σας σχόλια, είτε συμφωνείτε είτε διαφωνείτε, είτε θέλετε να θίξετε πτυχές που δεν τις κάλυψα.

Περιμένοντας να ανοίξει η κάλπη

Σήμερα ψηφίζουμε. Από τον Φλεβάρη του 2009 που λειτουργεί το ιστολόγιο έχουμε περάσει όχι λίγες εκλογικές Κυριακές: τέσσερις βουλευτικές εκλογές (το 2009, δυο φορές το 2012 και οι φετινές), δύο ευρωεκλογές (του 2009 και του 2014), και δυο περιφερειακές και δημοτικές εκλογές από δυο γύρους (το 2010 και το 2014, αν και ο πρώτος γύρος συνέπιπτε με τις ευρωεκλογές) -σήμερα όμως έχουμε μια πρωτόγνωρη διαδικασία, το δημοψήφισμα. Πρωτόγνωρη για το ιστολόγιο, αλλά πρωτόγνωρη και για τους επισκέπτες του, αφού μόνο όσοι έχουν περάσει τα 60 θα έχουν προλάβει να ψηφίσουν στο προηγούμενο δημοψήφισμα του 1974 -τότε το εκλογικό δικαίωμα ήταν στα 21, και πιθανόν να μην είχαν και όλοι οι δικαιούχοι μπορέσει να βγάλουν βιβλιάριο.

Μια παράδοση που έχει το ιστολόγιο τέτοιες εκλογικές Κυριακές είναι να δημοσιεύει γελοιογραφίες εποχής από παλαιότερες συναφείς εκλογικές αναμετρήσεις.

Ιδού λοιπόν αριστερά, μια και αναφερθήκαμε στο δημοψήφισμα του 1974,  μια γελοιογραφία του Κώστα Μητρόπουλου από το Βήμα της 8.12.1974. Θυμίζω ότι τότε το ερώτημα ήταν Αβασίλευτη ή Βασιλευόμενη Δημοκρατία, και τα ψηφοδέλτια είχαν χρώμα πράσινο για την Αβασίλευτη και καφέ για τη Βασιλευόμενη. «Αγαπάτε το πράσινο» και «Ο καφές κάνει κακό», έλεγε ο πατέρας μου, θυμάμαι. Κάτι ανάλογο λέει και ο τσολιάς του Μητρόπουλου, παίζοντας με τον Σταμάτη και τον Γρηγόρη της τροχαίας.

Το σημερινό δημοψήφισμα, όπως έχουμε ξαναπεί, είναι το όγδοο στην ιστορία του νεοελληνικού κράτους. Όπως ξαναγράψαμε, έχουν προηγηθεί άλλα εφτά δημοψηφίσματα, από το 1920 έως το 1974: το 1920 για να γυρίσει ο Κωνσταντίνος, το 1924 για την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας, το 1935 για την παλινόρθωση της βασιλείας, το 1946 για την επάνοδο του Γεωργίου Β’ στον θρόνο, το 1968 και το 1973 τα δυο δημοψηφίσματα της χούντας, και το 1974 για την αβασίλευτη δημοκρατία. Τα περισσότερα από αυτά κάθε άλλο παρά δίκαια και ελεύθερα ήταν, πάντως όλα τους αφορούσαν τη μορφή του πολιτεύματος ή έστω το Σύνταγμα της χώρας -οπότε και πάλι, έμμεσα, το πολίτευμα. Το σημερινό, το όγδοο δημοψήφισμα είναι το πρώτο δημοψήφισμα του ελληνικού κράτους που δεν αφορά τη μορφή του πολιτεύματος ή τον ανώτατο άρχοντα.

Δημοψήφισμα, λοιπόν

Όπως αναμενόταν, η Βουλή προχτές δέχτηκε την εισήγηση της κυβέρνησης κι έτσι την επόμενη Κυριακή θα γίνει δημοψήφισμα, όπου το ερώτημα θα είναι αν γίνεται δεκτή η πρόταση συμφωνίας των εταίρων μας -κι αυτό αυτόματα και αναγκαστικά μετέβαλε άρδην την κατάσταση, οπότε και το ιστολόγιό μας έχει από το Σάββατο μπει σε δημοψηφισματικούς ρυθμούς, αν μη τι άλλο για να συζητάμε τις εξελίξεις. Βέβαια, τα άρθρα του ιστολογίου δεν έχουν ούτε τη βούληση ούτε τη δυνατότητα να συμβαδίζουν πάντοτε με την επικαιρότητα, κι έτσι, ας πούμε, τα σχετικά με τις τράπεζες δεν τα θίγω καθόλου -βέβαια, εσείς στα σχόλιά σας έχετε το ελεύθερο να σχολιάσετε και τα τραπεζικά και οτιδήποτε άλλο.

Μια από τις αγαπημένες φράσεις του λεξιλογίου είναι ότι «εμείς εδώ λεξιλογούμε». Κι έτσι, στο σημερινό άρθρο θα λεξιλογήσουμε για το δημοψήφισμα. Μοιραία, θα επαναλάβουμε αρκετά στοιχεία από ένα παλιότερο άρθρο, που είχα δημοσιεύσει στις αρχές Νοεμβρίου 2011, τότε που δενέγινε το δημοψήφισμα που είχε προτείνει ο τότε πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου.

Το δημοψήφισμα, σύμφωνα με τη Συναγωγή νέων λέξεων που εκπόνησε ο Στέφανος Κουμανούδης στα 1900, υπάρχει στη γλώσσα μας από τα τέλη του 19ου αιώνα, παρόλο που ο επιφανής λεξικογράφος Σκαρλάτος Βυζάντιος την είχε αποδοκιμάσει. Δεν είναι δηλαδή αρχαία λέξη (οι αρχαίοι είχαν μόνο το ψήφισμα) αλλά νεότερος λόγιος σχηματισμός προς απόδοση του γαλλικού plebiscite, που προέρχεται από τα λατινικά. Η ελληνική λέξη είναι δηλαδή μεταφραστικό δάνειο από το λατινικό plebis scitum (κατά λέξη: δήμου ψήφισμα). Στην πρώτη λέξη θα αναγνωρίσουμε τη δική μας πλέμπα ή πλεμπάγια, αλλά και τους πληβείους, δηλαδή το λαό· η αρχική λατινική λέξη είναι plebs, που σημαίνει «όχλος, λαός».

Εσείς είστε υπέρ της ανεξαρτησίας της Σκοτίας;

Μεθαύριο οι Σκοτσέζοι ψηφίζουν σε δημοψήφισμα με ερώτημα την ανεξαρτησία της χώρας τους από το Ηνωμένο Βασίλειο και, όπως δείχνουν όλες οι δημοσκοπήσεις η αναμέτρηση είναι εξαιρετικά αμφίρροπη. Όπως και κάθε καφ… ιστολόγιο που σέβεται τον εαυτό του, σκέφτηκα ότι πρέπει να το συζητήσουμε κι εδώ το θέμα, ότι μάλλον θα θέλετε να το σχολιάσετε.

Βέβαια, από πίτα που δεν τρώμε δεν μας μέλει και πολύ κι αν καεί, θα έλεγε κανείς, αλλά οι συζητήσεις για την ανεξαρτησία της Σκοτίας δεν είναι τόσο ακαδημαϊκές όσο ήταν, τον καιρό της μπελ επόκ, οι συζητήσεις των Αθηναίων καφενόβιων για τους ελιγμούς που έπρεπε να κάνει o Ρώσος στρατηγός Κουροπάτκιν στον ρωσοϊαπωνικό πόλεμο -συζητήσεις που αποτυπώθηκαν στον θρυλικό τίτλο «Δεξιότερα Κουροπάτκιν» μιας εφημερίδας. (Και ν΄ αρπάξω την ευκαιρία για να πω ότι, ως τώρα, δεν έχω βρει την εφημερίδα όπου δημοσιεύτηκε ο πηχυαίος αυτός τίτλος, αν και ακόμα δεν το έχω ψάξει τόσο ώστε να υποψιάζομαι ότι πρόκειται για κάποιου είδους μύθο. Δείτε και σχετική συζήτηση στη Λεξιλογία). Πάντως, ακόμα και τότε, η αμεριμνησία των Αθηναίων καφενόβιων λίγα χρόνια αργότερα επρόκειτο να ταραχτεί από αλλεπάλληλους πολέμους.

Η ανεξαρτησία της Σκοτίας είναι λογικό να μας ενδιαφέρει πολύ περισσότερο και να μας επηρεάσει αμεσότερα. Βέβαια, σε επίπεδο διεθνούς πολιτικής δεν θα αλλάξουν άμεσα πολλά πράγματα. Η ανεξάρτητη Σκοτία, αν υπάρξει, θα εξακολουθήσει να είναι μέλος της ΕΕ ενώ θα παραμείνει και στο ΝΑΤΟ. Το νέο κράτος θα έχει δικό του νόμισμα, αλλά η σκοτσέζικη λίρα θα είναι,τουλάχιστον σε πρώτο χρόνο, ισότιμη και ανταλλάξιμη με την αγγλική. Μπορεί κανείς να υποθέσει ότι η εξασθένηση του Ηνωμένου Βασιλείου θα σημαίνει έμμεσα ενίσχυση της Γερμανίας, ενώ ασφαλώς το διαζύγιο, όσο βελούδινο και να είναι, θα συνοδευτεί από μια σειρά πρακτικά προβλήματα, που κάποια θα είναι πρωτότυπα. Να σημειωθεί επίσης πως είναι η πρώτη φορά που ένα κράτος μέλος της ΕΕ θα διασπαστεί σε δύο. Όχι όμως ένα κράτος της Ευρώπης: η Τσεχοσλοβακία είχε επίσης χωριστεί με «βελούδινο διαζύγιο» το 1992 αν θυμάμαι καλά.

Κατά σύμπτωση, η Σκοτία έχει πληθυσμό σχεδόν όσο και η Σλοβακία, 5,3 εκατομμύρια. Το νέο κράτος εκ πρώτης όψεως θα είναι βιώσιμο, αλλά ομολογώ ότι δεν έχω προβληματιστεί πολύ για το θέμα και δεν έχω κάποια σθεναρή άποψη -ευχαρίστως να ακούσω τη δική σας.

Δημοψήφισμα, μια αυτεπίστροφη ρουκέτα

Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε χτες, 6.11.2011, στην κυριακάτικη Αυγή, στη μηνιαία στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Βέβαια, το άρθρο είχε γραφτεί λίγες μέρες νωρίτερα, οπότε δεν παίρνει υπόψη τις τελευταίες εξελίξεις, ούτε (πολύ περισσότερο) τα χτεσινοβραδινά.

Παρεμπιπτόντως, χτες ήμουν καλεσμένος στον ραδιοφωνικό σταθμό «Στο κόκκινο 105,5 fm», στην εκπομπή Κόκκινο πιπέρι του φίλου Στέλιου Ελληνιάδη. Μπορείτε να κατεβάσετε την εκπομπή από εδώ ή να την ακούσετε ζωντανά ονλάιν από αυτή τη σελίδα με κλικ στην ημερομηνία (6 Νοε 2011). Ήθελα να την ανεβάσω εδώ, αλλά επειδή είναι, μαζί με τις ειδήσεις που προηγήθηκαν, λίγο μεγαλύτερη από 100 ΜΒ, που είναι το όριο, δεν τη δέχεται το fileden. (Αν βέβαια κάποιος έχει γνώσεις να αφαιρέσει τις ειδήσεις και να μου στείλει λινκ του fileden, ευχαρίστως την ανεβάζω!)

Όταν άρχισα να γράφω αυτές τις γραμμές, ο Έλληνας πρωθυπουργός (της στιγμής εκείνης) συμμετείχε στη σύνοδο κορυφής των G20 στις Κάννες, όχι επειδή είχε καταφέρει να κάνει τη χώρα μας μία από τις είκοσι ισχυρότερες οικονομίες του πλανήτη, αλλά επειδή με τη ρουκέτα περί δημοψηφίσματος, που εκτόξευσε τις προάλλες, είχε προκαλέσει πανικό στις διεθνείς αγορές και κλονισμούς στο διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα. Κι όσο κι αν πολλοί νοιώσαμε ένα περίεργο καμάρι που η μικρή Ελλάδα έκανε τους ισχυρούς να τρέμουν και τα χρηματιστήρια να καταρρέουν, όμοια με ποντίκι που μασουλώντας ένα καλώδιο προκαλεί βραχυκύκλωμα σε ολόκληρη μεγαλούπολη, η αλήθεια είναι ότι το ποντίκι δεν ζει για να δει τον θρίαμβό του. Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε, και μοιραία η λέξη που θα μας απασχολήσει είναι το δημοψήφισμα, έστω κι αν από τις τελευταίες εξελίξεις αυτό το ενδεχόμενο φαίνεται να απομακρύνεται.

Το δημοψήφισμα, σύμφωνα με τη Συναγωγή νέων λέξεων που εκπόνησε ο Στέφανος Κουμανούδης στα 1900, υπάρχει στη γλώσσα μας από τα τέλη του 19ου αιώνα, παρόλο που ο επιφανής λεξικογράφος Σκαρλάτος Βυζάντιος την είχε αποδοκιμάσει. Δεν είναι δηλαδή αρχαία λέξη (οι αρχαίοι είχαν μόνο το ψήφισμα) αλλά νεότερος λόγιος σχηματισμός προς απόδοση του γαλλικού plebiscite, που προέρχεται από τα λατινικά. Η ελληνική λέξη είναι δηλαδή μεταφραστικό δάνειο από το λατινικό plebis scitum (κατά λέξη: δήμου ψήφισμα). Στην πρώτη λέξη θα αναγνωρίσουμε τη δική μας πλέμπα ή πλεμπάγια, αλλά και τους πληβείους, δηλαδή το λαό· η αρχική λατινική λέξη είναι plebs, που σημαίνει «όχλος, λαός».

Το χάος είναι λέξη ελληνική

Άλλο άρθρο είχα λογαριάσει να ανεβάσω σήμερα, αλλά έχει και η επικαιρότητα τα δικαιώματά της -κάποτε την αγνοώ, άλλοτε υπακούω. Κι ενώ σκεφτόμουν τι να γράψω για το δημοψήφισμα που εξάγγειλε ο πρωθυπουργός μας, φέρνοντας τον πλανήτη πάνω-κάτω, είδα το εξώφυλλο της Λιμπερασιόν, με το ελληνικό Χάος στο εξώφυλλο, και σκέφτηκα να φρεσκάρω ένα παλιό μου άρθρο, για τη λέξη Χάος (και τις παραφυάδες της), που το είχα βάλει στον παλιό μου ιστότοπο (και στο βιβλίο μου) και το είχα ξαναπαρουσιάσει εδώ, το καλοκαίρι του 2009, αλλά έπεσε στα δίχτυα της ραστώνης και δεν διαβάστηκε πολύ, οπότε αντέχει την αναδημοσίευση -με κάποιες αλλαγές, είπαμε. Οπότε, σχόλια για το δημοψήφισμα μπορούν να γίνονται εδώ.

Το χάος λοιπόν, όπως μας θυμίζει η Λιμπερασιόν, είναι λέξη ελληνική. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες μεταγράφεται chaos, αλλά το αρχικό σύμφωνο δεν προφέρεται το ίδιο παντού. Στα αγγλικά, τα γαλλικά και τα γερμανικά θα ακούσετε ένα καθαρό κ, ενώ οι Ιταλοί που είναι πιο λογικοί  άνθρωποι όχι μόνο το προφέρουν το κ αλλά το γράφουν κιόλας: caos (και όχι kaos, όπως στην παλιά καλή ταινία των αδελφών Ταβιάνι). Στα ισπανικά νομίζω πως το προφέρουν Τσάος, ισπανότροπα. Στα ολλανδικά πάλι, προφέρουν καθαρότατα το Χ, εκείνο το χαραχτηριστικό λαρυγγικό ολλανδικό χι. Το ίδιο και στις περισσότερες σλάβικες γλώσσες, χ προφέρουν -οι ρώσοι μάλιστα το γράφουν κιόλας με το δικό μας χι, στο κυριλλικό: Хаос.