Μηνολόγιον Νοεμβρίου έτους 2022

Το Μηνολόγιο, που το δημοσιεύω εδώ συνήθως την πρώτη του μηνός, ήταν ιδέα του πατέρα μου, του αξέχαστου Δημήτρη Σαραντάκου, ο οποίος αρχικά το δημοσίευε στο περιοδικό Φιστίκι, που έβγαζε επί πολλά χρόνια στην Αίγινα. Στο εδώ ιστολόγιο, το Μηνολόγιο άρχισε να δημοσιεύεται τον Οκτώβρη του 2010 και βέβαια μέσα σε 12 μήνες έκλεισε τον κύκλο. Τότε, αποφάσισα να εξακολουθήσω να το δημοσιεύω στις αρχές κάθε μήνα, επειδή έχει γίνει το σταθερό σημείο αναφοράς για τα γεγονότα του μήνα, που ενημερώνεται συνεχώς με δικά σας σχόλια μέσα στη διάρκεια του μήνα, σχόλια που συνήθως αφορούν επισήμανση ημερομηνιών, αν και κυρίως αγγελτήρια θανάτων.

Οπότε, συνεχίζω τις δημοσιεύσεις όσο θα υπάρχει ενδιαφέρον, προσθέτοντας πάντοτε δικές σας προτάσεις από πέρυσι. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις η επέτειος έχει εσκεμμένα μετατεθεί κατά μία ημέρα.

Τρ 1	Των Αγίων Αναργύρων – Ημέρα  πατάξεως της δωροδοκίας – Διεθνής μέρα βεγκανισμού
Τε  2	Θαλού, Αναξιμένους και Αναξιμάνδρου των Μιλησίων φιλοσόφων, Οδυσσέα Ελύτη και Νικοκύρη γενέθλια
Πε  3	† Ανδρέου Κάλβου του ασυμβιβάστου
Πα   4	† Κοίμησις Αυγούστου Ροντέν
Σα  5	† Γεωργίου Πλήθωνος Γεμιστού
Κυ   6	Θανή Μαρίας Ιορδανίδου, εγγονής της Λωξάντρας
Δε  7	Της δευτέρας προς τον ουρανόν εφόδου
Τρ   8	Των εν ερημίαις και όρεσιν αγωνισθέντων
Τε   9	† Έκτορος Κακναβάτου
Πε 10	† Αρθούρου Ρεμπώ
Πα 11	Σαπφούς και Αλκαίου των Λεσβίων ποιητών -και Ιωάννη Ρίτσου τελευτή
Σα 12	† Τελευτή Τέλλου Άγρα
Κυ 13	Γενέσιον Ρόμπερτ Λούις Στήβενσον
Δε 14	Επικούρου του Ελευθερωτού των ανθρώπων εκ του φόβου
Τρ 15	Της «Ελληνικής Νομαρχίας»· και Λουκρητίας της στιχουργού γενέσιον.
Τε 16	Διεθνής  ημέρα κατά της μισαλλοδοξίας – Βολταίρου  του φιλοσόφου
Πε 17	Των εν Πολυτεχνείω αναιρεθέντων
Πα 18	Πυθέου του Μασσαλιώτου και θαλασσοπόρου
Σα 19	Διγενή του Ακρίτα
Κυ 20	Παγκόσμια ημέρα των δικαιωμάτων των παιδίων· και Χρόνη Μίσσιου τελευτή
Δε 21	Πρώτη ανύψωσις επηνδρωμένου αεροστάτου
Τρ 22	Μαρτύριον Ιωάννας της Λωρραίνης και τελευτή Αργύρη Κουνάδη του συνθέτη
Τε 23	Φρίξου και Έλλης
Πε 24	† Εμπεδοκλέους του Ακραγαντίνου εις Αίτναν κατάβασις
Πα 25	Της Εθνικής Αντιστάσεως
Σα 26	Μαρτύριον Υπατίας, του αχράντου άστρου της σοφής παιδεύσεως
Κυ 27	†Τεύκρου Ανθία και των συριγμών του αλήτου
Δε 28	Είσπλους Μαγελάνου εις τον Ειρηνικόν ωκεανόν
Τρ 29	Διεθνής ημέρα αλληλεγγύης προς τον  παλαιστινιακόν λαόν
Τε 30	Ανδρέου Λασκαράτου

Ο Νοέμβριος ή Νοέμβρης είναι ο ενδέκατος μήνας του ημερολογίου μας, παρόλο που το όνομά του παραπέμπει ολοφάνερα στον αριθμό εννιά, novem. Για την ανακολουθία φταίνε οι Ρωμαίοι -διότι τα ονόματα των μηνών, όλα, είναι δάνειο από τα λατινικά. Το παλιό ρωμαϊκό μηνολόγιο άρχιζε από τον Μάρτιο και ο November ήταν ο ένατος μήνας. Όταν αργότερα μεταρρυθμίστηκε το ημερολόγιο και μπήκαν στις δυο πρώτες θέσεις ο Ιανουάριος και ο Φεβρουάριος, η αντιστοιχία χάλασε μια και ο Νοέμβρης είναι πια ο ενδέκατος μήνας.

Advertisement

Όλα όσα θέλατε να μάθετε για τη Σταχτοπούτα (μια συνεργασία του Spiridione)

Με μεγάλη χαρά παρουσιάζω σήμερα μια ακόμα συνεργασία του φίλου μας του Spiridione.

Οι τακτικοί αναγνώστες του ιστολογίου ξέρουν ότι οι συνεργασίες του Spiridione είναι από τα διαμάντια που κοσμούν το ιστολόγιο -αναφέρω με χρονολογική σειρά το άρθρο για τους Μόρτηδες, το άρθρο για τους Τραμπούκους, τη μελέτη για τους 200 της Καισαριανής, ή το άρθρο για την Ψωροκώσταινα, ενώ και σε άλλα άρθρα η συμβολή του υπήρξε πολύτιμη.

Πριν από λίγο καιρό είχαμε συζητήσει στο ιστολόγιο, και όχι για πρώτη φορά, την ετυμολογία της λέξης Σταχτοπούτα, του γνωστού παραμυθιού. Η συζήτηση (στα σχόλια αυτού του άρθρου) είχε δώσει κάποια στοιχεία. Ο Spiridione στο σημερινό του άρθρο ανακεφαλαιώνει και συνοψίζει τις παλαιότερες συζητήσεις μας και προσθέτει κάποια ακόμη στοιχεία από τη δική του έρευνα. Έτσι, αν και δεν δίνει οριστική απάντηση στην ετυμολογία της λέξης, ωστόσο προσφέρει στοιχεία που μας επιτρέπουν να αποκλείσουμε την εκδοχή των λεξικών (μεταφορά του γερμανικού Aschenputtel) ενώ επίσης, και αυτό είναι σημαντικό, μας γνωρίζει τον πυρήνα του λαϊκού παραμυθιού που είναι διαφορετικός από τη Σταχτοπούτα όπως τη γνωρίσαμε π.χ. από τον Ντίσνεϊ ή από την όπερα του Ροσίνι. Στο τέλος, ως επίμετρο, ο Spiridione παραθέτει έναν κατάλογο με πολλές δεκάδες παραλλαγές του ονόματος της ηρωίδας του παραμυθιού, όπως έχουν καταγραφεί σε διάφορες πηγές.

Ο τίτλος είναι δικός μου, όπως και η εικόνα από ξυλογραφία του Ντορέ. Όλα τα άλλα είναι του Spiridione, που τον ευχαριστώ πολύ για ένα ακόμα εξαιρετικό άρθρο.

Το θέμα της Σταχτοπούτας μάς έχει απασχολήσει αρκετές φορές στο ιστολόγιο, τόσο από λαογραφικής, όσο και από γλωσσολογικής πλευράς. Με το σημείωμα αυτό επιχειρώ μια σύνοψη διαφόρων παλιότερων συζητήσεων, με κάποιες ακόμη προσθήκες.

Η Σταχτοπούτα είναι ένα από τα πιο γνωστά και τα πιο διαδεδομένα παγκοσμίως παραμύθια. Παρότι σήμερα οι περισσότεροι το ξέρουμε από τις ταινίες της Ντίσνεϊ, το παραμύθι αυτό έχει μια παλιά και ενδιαφέρουσα ιστορία. Για την λαογραφική ιστορία του που παρατίθεται στη συνέχεια, σε συντομία όμως γιατί το θέμα είναι μεγάλο, έχω βασιστεί κυρίως σε ένα παλιό άρθρο του Δημ. Λουκάτου που δεν υπάρχει ονλάιν, «Το παραμύθι της Σταχτοπούτας στις ελληνικές και στις ξένες παραλλαγές» (Παρνασσός, 1959) και στο βιβλίο των Άννας Αγγελοπούλου, Μαριάνθης Καπλάνογλου και Εμμανουέλας Κατρινάκη «Επεξεργασία παραμυθιακών τύπων και παραλλαγών AT 500-559».

Τα στοιχεία δείχνουν ότι τα μοτίβα του παραμυθιού και η σύνθεσή του πρωτοεμφανίστηκαν στην Ανατολή. Στον πυρήνα του παραμυθιού βρίσκεται ένα πανάρχαιο μοτίβο, του κατατρεγμένου ορφανού παιδιού που τρέφεται από ένα ζώο, και γύρω απ’ αυτό συντέθηκαν διάφορα άλλα, όπως της μετεμψύχωσης της μητέρας σε αγαπημένο και προστατευτικό για την ηρωίδα ζώο, του χαμένου παπουτσιού και της εκλογής της νύφης του βασιλιά απ’ αυτό κ.α., που σύμφωνα με τον Λουκάτο θυμίζουν δοξασίες ανατολικές. Η πιο παλιά παραλλαγή του παραμυθιού αυτού, με τα βασικά στοιχεία του, έχει καταγραφεί στην Κίνα τον 9ο αιώνα μ.Χ. (το παραμύθι της Ye Xian). Βέβαια, το χαρακτηριστικό μοτίβο του χαμένου παπουτσιού έχει καταγραφεί αρκετά νωρίτερα, από τον Στράβωνα, στην ιστορία της Ροδώπιδας που εκτυλίσσεται στην Αίγυπτο. Σύμφωνα με τον Λουκάτο, επικρατεί η άποψη ότι το παραμύθι στην πορεία του από την Ανατολή προς τη Δύση πρωτοπέρασε από τον βυζαντινό ελληνισμό, προχώρησε στα Βαλκάνια και τη Ρωσία, ύστερα στην Κεντρική Ευρώπη, και παράλληλα πέρασε στις μεσογειακές χώρες. Επειδή μάλιστα στον τουρκικό πληθυσμό το παραμύθι δεν έχει μεγάλη διάδοση, τούτο είναι ένδειξη κατ’ αυτόν ότι πέρασε απ’ τη Μικρά Ασία πριν από την έλευση των Τούρκων. Αλλά, όλα τα θέματα αυτά που αφορούν την καταγωγή του παραμυθιού, σηκώνουν πολλή συζήτηση.

Η πρώτη καταγραφή του παραμυθιού στην Ευρώπη είναι από τον Giambattista Basile το 1634 με τον τίτλο «La gatta cenerentola» (Η γάτα η σταχτιάρω). Λίγο αργότερα, το 1697, δημοσιεύτηκε από τον Charles Perrault το παραμύθι με τον τίτλο «Cendrillon», που είναι και σήμερα η πιο δημοφιλής παραλλαγή της Σταχτοπούτας παγκοσμίως, και σ’ αυτή βασίζονται θεατρικά έργα, όπερες, όπως του Ροσίνι La Cenerentola, οι ταινίες της Ντίσνει, του Χόλιγουντ κτλ. Η διήγηση του Περό είναι περισσότερο εξευγενισμένη και ηθικοδιδακτική, απευθυνόμενη στα σαλόνια της εποχής και στα παιδιά του Παρισιού και σ’ αυτήν υπάρχουν στοιχεία που δεν απαντώνται σε άλλες παραλλαγές, όπως η νεράιδα που βοηθά την ηρωίδα, η μεταμόρφωση της κολοκύθας και των ποντικών μέχρι τα μεσάνυχτα κτλ. Το 1812, δημοσιεύτηκε από τους αδελφούς Jacob & Wilhelm Grimm η πρώτη γερμανική παραλλαγή του παραμυθιού, με τον τίτλο Aschenputtel, πολύ γνωστή και αυτή, αλλά αρκετά πλησιέστερη προς τα λαϊκά μοτίβα σε σχέση με του Περό.

Μηνολόγιον Νοεμβρίου έτους 2021

Το Μηνολόγιο, που το δημοσιεύω εδώ συνήθως την πρώτη του μηνός, ήταν ιδέα του πατέρα μου, του αξέχαστου Δημήτρη Σαραντάκου, ο οποίος αρχικά το δημοσίευε στο περιοδικό Φιστίκι, που έβγαζε επί πολλά χρόνια στην Αίγινα. Στο εδώ ιστολόγιο, το Μηνολόγιο άρχισε να δημοσιεύεται τον Οκτώβρη του 2010 και βέβαια μέσα σε 12 μήνες έκλεισε τον κύκλο. Τότε, αποφάσισα να εξακολουθήσω να το δημοσιεύω στις αρχές κάθε μήνα, επειδή έχει γίνει το σταθερό σημείο αναφοράς για τα γεγονότα του μήνα, που ενημερώνεται συνεχώς με δικά σας σχόλια μέσα στη διάρκεια του μήνα, σχόλια που συνήθως αφορούν επισήμανση ημερομηνιών, αν και κυρίως αγγελτήρια θανάτων.

Οπότε, συνεχίζω τις δημοσιεύσεις όσο θα υπάρχει ενδιαφέρον, προσθέτοντας πάντοτε δικές σας προτάσεις από πέρυσι. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις η επέτειος έχει εσκεμμένα μετατεθεί κατά μία ημέρα.

Δε 1	Των Αγίων Αναργύρων – Ημέρα  πατάξεως της δωροδοκίας – Διεθνής μέρα βεγκανισμού
Τρ  2	Θαλού, Αναξιμένη και Αναξιμάνδρου των Μιλησίων φιλοσόφων, Οδυσσέα Ελύτη και Νικοκύρη γενέθλια
Τε  3	† Ανδρέου Κάλβου του ασυμβιβάστου
Πε   4	† Κοίμησις Αυγούστου Ροντέν
Πα  5	† Γεωργίου Πλήθωνος Γεμιστού
Σα   6	Θανή Μαρίας Ιορδανίδου, εγγονής της Λωξάντρας
Κυ  7	Της δευτέρας προς τον ουρανόν εφόδου
Δε   8	Των εν ερημίαις και όρεσιν αγωνισθέντων
Τρ   9	† Έκτορος Κακναβάτου
Τε 10	† Αρθούρου Ρεμπώ
Πε 11	Σαπφούς και Αλκαίου των Λεσβίων ποιητών -και Ιωάννη Ρίτσου τελευτή
Πα 12	† Τελευτή Τέλλου Άγρα
Σα 13	Γενέσιον Ρόμπερτ Λούις Στήβενσον
Κυ 14	Επικούρου του Ελευθερωτού των ανθρώπων εκ του φόβου
Δε 15	Της «Ελληνικής Νομαρχίας»· και Λουκρητίας της στιχουργού γενέσιον.
Τρ 16	Διεθνής  ημέρα κατά της μισαλλοδοξίας – Βολταίρου  του φιλοσόφου
Τε 17	Των εν Πολυτεχνείω αναιρεθέντων
Πε 18	Πυθέου του Μασσαλιώτου και θαλασσοπόρου
Πα 19	Διγενή του Ακρίτα
Σα 20	Παγκόσμια ημέρα των δικαιωμάτων των παιδίων· και Χρόνη Μίσσιου τελευτή
Κυ 21	Πρώτη ανύψωσις επηνδρωμένου αεροστάτου
Δε 22	Μαρτύριον Ιωάννας της Λωρραίνης και τελευτή Αργύρη Κουνάδη του συνθέτη
Τρ 23	Φρίξου και Έλλης
Τε 24	† Εμπεδοκλέους του Ακραγαντίνου εις Αίτναν κατάβασις
Πε 25	Της Εθνικής Αντιστάσεως
Πα 26	Μαρτύριον Υπατίας, του αχράντου άστρου της σοφής παιδεύσεως
Σα 27	†Τεύκρου Ανθία και των συριγμών του αλήτου
Κυ 28	Είσπλους Μαγελάνου εις τον Ειρηνικόν ωκεανόν
Δε 29	Διεθνής ημέρα αλληλεγγύης προς τον  παλαιστινιακόν λαόν
Τρ 30	Ανδρέου Λασκαράτου

Ο Νοέμβριος ή Νοέμβρης είναι ο ενδέκατος μήνας του ημερολογίου μας, παρόλο που το όνομά του παραπέμπει ολοφάνερα στον αριθμό εννιά, novem. Για την ανακολουθία φταίνε οι Ρωμαίοι -διότι τα ονόματα των μηνών, όλα, είναι δάνειο από τα λατινικά. Το παλιό ρωμαϊκό μηνολόγιο άρχιζε από τον Μάρτιο και ο November ήταν ο ένατος μήνας. Όταν αργότερα μεταρρυθμίστηκε το ημερολόγιο και μπήκαν στις δυο πρώτες θέσεις ο Ιανουάριος και ο Φεβρουάριος, η αντιστοιχία χάλασε μια και ο Νοέμβρης είναι πια ο ενδέκατος μήνας.

Μεγάλη Πέμπτη του 1923 στ’ Αργοστόλι (αφήγημα του Δημήτρη Λουκάτου)

Φτάσαμε στα μισά της Μεγαλοβδομάδας και στο ιστολόγιο δεν έχουμε ακόμα δει πασχαλινό άρθρο. Κι επειδή τα άρθρα με τα λεξιλογικά και τα φρασεολογικά του Πάσχα τα έχω ξαναβάλει σχετικά πρόσφατα, για σήμερα διαλέγω κάτι άλλο. Ένα αφήγημα του Δημήτρη Λουκάτου, από τον τόμο του «Πασχαλινά και της Άνοιξης», με τίτλο «Μεγάλη Πέμπτη στ’ Αργοστόλι» και υπότιτλο «Προσεισμικό του 1923» -πράγματι, για τους κατοίκους των δυο νησιών, Κεφαλονιάς και Ζακύνθου, οι σεισμοί του 1953 ήταν πολύ σημαντικό ορόσημο.

Ο αφηγητής θυμάται τη Μεγάλη Πέμπτη του 1923 στη μητρόπολη τ’ Αργοστολιού, όπου ο πατέρας του ήταν ψάλτης ονομαστός για τη μελωδική του φωνή. Τότε ο Λουκάτος (1908-2003) ήταν 15 χρονών. Μεταφερόμαστε δηλαδή σε μια εποχή πριν από εκατό περίπου χρόνια -98 για την ακρίβεια- όταν η εκκλησία έπαιζε πολύ πιο σπουδαίο ρόλο ιδίως στην επαρχία, όπου οι ευκαιρίες διασκέδασης ήταν πολύ λιγότερες (αλλά και επαφής με το άλλο φύλο -αυτός ο ρόλος της εκκλησίας αναφέρεται συχνά σε κείμενα και αναμνήσεις των προπολεμικών ιδίως χρόνων).

Μονοτονίζω αλλά κατά τα άλλα διατηρώ την ορθογραφία. Όπως είχα γράψει σε ένα άλλο αφήγημα του Λουκάτου από τον ίδιο τόμο, που είχα δημοσιεύσει εδώ παλιότερα, την Πασχαλιάτικη οδό Αιόλου το 1953, αξιοπρόσεκτη θεωρώ τη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Λουκάτος, που δεν ήταν ακραίος δημοτικιστής -κι όμως γράφει «οι Σύνοψες», «ο Σταυρωμένος», όπως το έλεγαν τότε, ή «κατανυχτικός».

ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΜΠΤΗ ΣΤ’ ΑΡΓΟΣΤΟΛΙ

Είχαμε ακόμα κλειστές τις μεγάλες πόρτες της εκκλησιάς και ταχτοποιούσαμε με προσοχή τον πένθιμο διάκοσμό της. Ο «Σωτήρας» ήταν η μητρόπολη τ’ Αργοστολιού, κι ο παπάς της φιλοδοξούσε πάντα να τη δείχνει πλουσιοστόλιστη και καθαρή. Είχαμε βάλει στους πολυελαίους και στα πολυκάντηλα μαύρα σουφρωτά μεγάλα «τούλια», είχαμε δέσει στα χέρια των αγγελουδιών μαβιές ταινίες, κι είχαμε καρφώσει στα κεριά παντού «κονκάρδες» στρογγυλές, με μακριές ασπρόμαυρες κορδέλες.

Στη μέση της εκκλησιάς, λίγο πιο πάνω από τον ανάγλυφο δικέφαλο αετό της, είχαμε κουβαλήσει κι είχαμε βάλει σε σειρά τις πέντε μεγάλες λαξεμένες «γοργοθόπετρες»: μια μεγαλύτερη στο κέντρο για το Σταυρό — μαρμάρινη, βαριά ως 400 λίτρες — και γύρω της τέσσαρες πιο μικρές, με μπηγ­μένα μέσα τους τα ξύλινα μανάλια και τα ξαφτέρούγα.

Είμαστε τέσσαροι «μαθητάδες», που βοηθούσαμε τον παπά Λαγγούση. Εγώ ήμουν ο πιο μεγάλος ανάμεσά τους, κι είχα πάρει μεγαλύτερη πρωτοβουλία στην εσωτερική υπηρεσία της εκκλησιάς. Εκτός από την εύνοια του παπά, είχα και το θάρρος του πατέρα μου, πού ήταν ψάλτης εκεί. Έμπαινα και έβγαινα στο ιερό με τουπέ, κανόνιζα ποια άλ­λα παιδιά θα έμπαιναν μαζί μου, ανέβαινα στο καμπαναριό και σήμαινα, πήγαινα με εμπιστευτικές αποστολές στα μα­κρινά σπίτια της ενορίας (1).

Εκείνο λοιπόν τ’ απόγευμα ετοιμάσαμε την εκκλησιά για τα «Δώδεκα Ευαγγέλια» με πάστρα και με φροντίδα. Σουρούπωνε πια, κι ακούαμε τον κόσμο που μαζευόταν στο λιθόστρατο ή χτυπούσε τις πόρτες αδημονώντας. Ήταν καιρός ν’ ανοίξουμε. Κοιτάξαμε να μη βρίσκεται τίποτα αταχτοποίητο ή ριγμένο καταγής, κρεμάσαμε τη σημαία στο γυναιτίκι «μετζάστρα», σιάξαμε λίγο τις κουρτίνες του θρόνου της Παναγίας, πλύναμε τα χέρια μας, κι ανοίξαμε…

Η ακολουθία άρχισε στις οκτώ το βράδυ. Ο κόσμος γέμιζε πάντα «πήχτρα» την εκκλησιά. Οι επίτροποι -μεγαλέμποροι τ’ Αργοστολιού, ο Σπυράγγελος ο «Αβλιχάκης» κι ο Βαγγελάκης ο «Γάλλος» — υποδέχονταν τους ενορίτες και τούς τακτοποιούσαν, σαν τελετάρχες. Εμείς οι «μαθητάδες» τρέχαμε από δω κι από κει να προλάβουμε ένα σωρό δουλειές, που μας παρουσιάζονταν. Είχαμε να παραλαβαί­νουμε τα κεριά και τα «φιόρα» που έφερναν οι ενορίτισσες για το Σταυρό — χύμα λουλούδια κι όχι στεφάνια— είχαμε να σβήνουμε τα κεριά των πολυελαίων, που ξελαμπάδιζαν, είχαμε να κουβαλάμε καρέκλες στις ηλικιωμένες κυρίες και στους γέροντες, που δεν βρήκαν στασίδι. Ο παπά Λαγγούσης ήταν σκυμμένος διαρκώς πίσω από τις τρύπες του ξυλό­γλυπτου Τέμπλου, και από κει παρακολουθούσε την κίνηση του εκκλησιάσματος. Κάθε τόσο μου φώναζε:

—    Μίμη, καρέκλα τση σιόρα-Μπάρμπαρας!

—    Μίμη, η κυρία Άντζολα!

—    Μίμη, ο γιατρός ο Μικελώτος!

Κι όλο έτρεχα να στείλω ή να κουβαλήσω από μια καρέ­κλα στις προσωπικότητες, που μου παράγγελνε. Ευτυχώς είχαμε κάμει από νωρίς προμήθεια από το καφενείο του «Τσαμεναράκη», κι έτσι περίσσευαν για να πάρουν όλοι. Κι ακόμα για να περιποιηθώ κι εγώ δικούς μου ευνοούμενους, ιδιαίτερα τις μητέρες των γνωστών μου κοριτσιών.

Τούτα τα βράδια της Μεγάλης Βδομάδας, έτσι καθώς πέφτουν μέσα στις πρώτες μέρες της Άνοιξης, λες κι είναι ειδικά φτιαγμένα για τον παιδόκοσμο, να του γεννάνε τις πρώτες ερωτικές συγκινήσεις, να του γεμίζουν την ψυχή από ρομαντική διάθεση… Παρακολουθούσαμε με το κερί στο χέρι τις «Σύνοψες», καθώς ο παπάς διάβαζε ένα-ένα τα Ευαγγέλια, μα τα μάτια μας ξέφευγαν πάντα προς τα αντι­κρινά πρόσωπα των κοριτσιών, που κόκκινα και όμορφα κάτω από τα φώτα, μας κοίταζαν ξαφνιασμένα.

Μηνολόγιον Νοεμβρίου έτους 2020

Το Μηνολόγιο, που το δημοσιεύω εδώ συνήθως την πρώτη του μηνός, ήταν ιδέα του πατέρα μου, του αξέχαστου Δημήτρη Σαραντάκου, ο οποίος αρχικά το δημοσίευε στο περιοδικό Φιστίκι, που έβγαζε επί πολλά χρόνια στην Αίγινα. Στο εδώ ιστολόγιο, το Μηνολόγιο άρχισε να δημοσιεύεται τον Οκτώβρη του 2010 και βέβαια μέσα σε 12 μήνες έκλεισε τον κύκλο. Τότε, αποφάσισα να εξακολουθήσω να το δημοσιεύω στις αρχές κάθε μήνα, επειδή έχει γίνει το σταθερό σημείο αναφοράς για τα γεγονότα του μήνα, που ενημερώνεται συνεχώς με δικά σας σχόλια μέσα στη διάρκεια του μήνα, σχόλια που συνήθως αφορούν επισήμανση ημερομηνιών, αν και κυρίως αγγελτήρια θανάτων.

Οπότε, συνεχίζω τις δημοσιεύσεις όσο θα υπάρχει ενδιαφέρον, προσθέτοντας πάντοτε δικές σας προτάσεις από πέρυσι. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις η επέτειος έχει εσκεμμένα μετατεθεί κατά μία ημέρα. Επίσης, αυτόν το μήνα η πρώτη του μηνός πέφτει Κυριακή -που σημαίνει ότι δεν θα έχουμε το καθιερωμένο λογοτεχνικό μας θέμα. Αλλά είχαμε θέμα λογοτεχνικό την Παρασκευή, για τον Λαπαθιώτη.

Κυ 1	Των Αγίων Αναργύρων – Ημέρα  πατάξεως της δωροδοκίας – Διεθνής μέρα βεγκανισμού
Δε  2	Θαλού, Αναξιμένη και Αναξιμάνδρου των Μιλησίων φιλοσόφων, Οδυσσέα Ελύτη και Νικοκύρη γενέθλια
Τρ  3	† Ανδρέου Κάλβου του ασυμβιβάστου
Τε   4	† Κοίμησις Αυγούστου Ροντέν
Πε  5	† Γεωργίου Πλήθωνος Γεμιστού
Πα   6	Θανή Μαρίας Ιορδανίδου, εγγονής της Λωξάντρας
Σα  7	Της δευτέρας προς τον ουρανόν εφόδου
Κυ   8	Των εν ερημίαις και όρεσιν αγωνισθέντων
Δε   9	† Έκτορος Κακναβάτου
Τρ 10	† Αρθούρου Ρεμπώ
Τε 11	Σαπφούς και Αλκαίου των Λεσβίων ποιητών -και Ιωάννη Ρίτσου τελευτή
Πε 12	† Τελευτή Τέλλου Άγρα
Πα 13	Γενέσιον Ρόμπερτ Λούις Στήβενσον
Σα 14	Επικούρου του Ελευθερωτού των ανθρώπων εκ του φόβου
Κυ 15	Της «Ελληνικής Νομαρχίας»· και Λουκρητίας της στιχουργού γενέσιον.
Δε 16	Διεθνής  ημέρα κατά της μισαλλοδοξίας – Βολταίρου  του φιλοσόφου
Τρ 17	Των εν Πολυτεχνείω αναιρεθέντων
Τε 18	Πυθέου του Μασσαλιώτου και θαλασσοπόρου
Πε 19	Διγενή του Ακρίτα
Πα 20	Παγκόσμια ημέρα των δικαιωμάτων των παιδίων· και Χρόνη Μίσσιου τελευτή
Σα 21	Πρώτη ανύψωσις επηνδρωμένου αεροστάτου
Κυ 22	Μαρτύριον Ιωάννας της Λωρραίνης και τελευτή Αργύρη Κουνάδη του συνθέτη
Δε 23	Φρίξου και Έλλης
Τρ 24	† Εμπεδοκλέους του Ακραγαντίνου εις Αίτναν κατάβασις
Τε 25	Της Εθνικής Αντιστάσεως
Πε 26	Μαρτύριον Υπατίας, του αχράντου άστρου της σοφής παιδεύσεως
Πα 27	†Τεύκρου Ανθία και των συριγμών του αλήτου
Σα 28	Είσπλους Μαγελάνου εις τον Ειρηνικόν ωκεανόν
Κυ 29	Διεθνής ημέρα αλληλεγγύης προς τον  παλαιστινιακόν λαόν
Δε 30	Ανδρέου Λασκαράτου

Ο Νοέμβριος ή Νοέμβρης είναι ο ενδέκατος μήνας του ημερολογίου μας, παρόλο που το όνομά του παραπέμπει ολοφάνερα στον αριθμό εννιά, novem. Για την ανακολουθία φταίνε οι Ρωμαίοι -διότι τα ονόματα των μηνών, όλα, είναι δάνειο από τα λατινικά. Το παλιό ρωμαϊκό μηνολόγιο άρχιζε από τον Μάρτιο και ο November ήταν ο ένατος μήνας. Όταν αργότερα μεταρρυθμίστηκε το ημερολόγιο και μπήκαν στις δυο πρώτες θέσεις ο Ιανουάριος και ο Φεβρουάριος, η αντιστοιχία χάλασε μια και ο Νοέμβρης είναι πια ο ενδέκατος μήνας.

Ζωή χαρισάμενη και άλλες εκφράσεις από τη Μεγαλοβδομάδα, ξανά

Tελειώνει η Μεγαλοβδομάδα και λεξιλογικό πασχαλινό άρθρο δεν έχουμε βάλει. Επανορθώνουμε με το σημερινό -βέβαια, επειδή οι λέξεις και οι φράσεις της Μεγάλης Εβδομάδας είναι περιορισμένες, τις έχουμε ήδη καλύψει σχεδόν όλες, οπότε το σημερινό άρθρο είναι επανάληψη, και μάλιστα πολυεπανάληψη: τελευταία φορά, το είχαμε δημοσιεύσει το 2016. Έβαλα πάντως και μερικά πράγματα ακόμη, ενσωματώνοντας σχόλιά΄σας.

Μια και βρισκόμαστε στη Μεγάλη Εβδομάδα, ταιριάζει να ασχοληθούμε με την επίδραση της εκκλησιαστικής γλώσσας στη φρασεολογία μας. Αν κοιτάξετε μια συλλογή ιδιωματικών ή παγιωμένων εκφράσεων (π.χ. το βιβλίο μου Λόγια του αέρα, για να κάνω και ρεκλάμα), θα δείτε ότι είναι πάρα πολλές οι λαϊκές εκφράσεις που προέρχονται από την εκκλησιαστική γλώσσα, πράγμα που οφείλεται στο ότι επί αιώνες όλος ο πληθυσμός εκκλησιαζόταν ταχτικά και οπωσδήποτε μέσα στη Μεγαλοβδομάδα. Όπως γράφει ο μεγάλος λαογράφος Δημ. Λουκάτος, στο άρθρο του «Οι ακολουθίες της Μεγ. Εβδομάδας και η επίδρασή τους στη νεοελληνική γλώσσα», από το οποίο αντλώ αρκετά στοιχεία του άρθρου μου:

Τα δώδεκα Ευαγγέλια και τα τροπάρια που ψάλλονται τη Μ. Εβδομάδα στην εκκλησία, έδωκαν στο λαό μας πολύ υλικό να πλουτίσει το λεξικό του. Είναι γνωστό πως ο κόσμος θέλει συχνά να λογιωτατίζει με αρχαϊκότερα ρητά, είτε για να στολίσει τις κουβέντες του, είτε για να τούς δώσει μεγαλύτερο κύρος. Και δανείζεται τότε λέξεις ή φράσεις ολόκληρες από κείμενα γνωστά, που έχουν πάρει κάποια επίσημη θέση στη συνείδησή του και που τα θεωρεί, χωρίς αμφιβολία, σοφά.

Ο λαός μας, ιδίως στα χρόνια της σκλαβιάς του, έζησε πολύ μέσα στο περιβάλλον της εκκλησίας και του εντυπώθηκε βαθιά κάθε τι που του διηγήθηκαν τα βιβλία της, τα Ευαγγέλια κι οι Υμνωδίες. Η φρασεολογία τους, πλαισιωμένη από θρησκόληπτο μυστικισμό, έπαιρνε την αίγλη μιας ανώτερης γλώσσας, θεόπνευστης και σοφής. Έτσι, ο λαός μεταχειριζόταν στις συζητήσεις του φράσεις και λέξεις εκκλησιαστικές, που του έκαναν ρητορικότερη την ομιλία, έστω κι αν δεν καταλάβαινε πολλές φορές τη σημασία τους. Τις χρησιμοποίησε στην αρχή σα για να παίξει ή να δείξει κάποια εγκυκλοπαιδική κατάρτιση στους άλλους. Μα σιγά-σιγά, οι ξένες αυτές έννοιες αφομοιώθηκαν κι έγιναν μέλη οργανικά της νεοελληνικής γλώσσας.

Παράδειγμα τέτοιας έκφρασης που δημιουργήθηκε από παρανόηση είναι η έκφραση «ζει/περνάει ζωή χαρισάμενη». Γεννήθηκε από το δοξαστικό της Ανάστασης, ένα από τα γνωστότερα εκκλησιαστικά τροπάρια, που το ξέρω ακόμα κι εγώ: Χριστός Ανέστη εκ νεκρών θανάτω θάνατον πατήσας και τοις εν τοις μνήμασι ζωήν χαρισάμενος. Χάρισε ζωή σ’ αυτούς που βρίσκονται στα μνήματα. Χαρισάμενος, μετοχή του χαρίζομαι, που τότε σήμαινε «χαρίζω», αλλά σήμερα επιβιώνει με τη σημασία «μεροληπτώ υπέρ κάποιου, δείχνω εύνοια, υποχωρώ», όπως όταν λέμε π.χ. ότι κάποιος πέρασε χαριστικά τις εξετάσεις.

Όπως εξηγεί ο Δ. Λουκάτος: Χαριτωμένες, όσο και αστείες, είναι μερικές παρεξηγήσεις που έκανε ο λαός σε ορισμένες φράσεις. Δεν κατάλαβε σε πολλές την έννοιά τους, και ή τις παραμόρφωσε ή τις μεταχειρίστηκε με άλλη έννοια. (…) Ανάλογη παρεξήγηση έγινε και στη φράση «ζωή χαρισάμενη», που είναι παρμένη από το Χριστός Ανέστη. Ο λαός πρόσεξε το «ζωή» και τις δυο πρώτες συλλαβές τού «χαρισάμενος» και βιάστηκε να δώσει την εξήγηση: ζωή γεμάτη χαρά.

Η πασχαλιάτικη οδός Αιόλου το 1953 (άρθρο του Δημ. Λουκάτου)

Μέρες που είναι, δημοσιεύω σήμερα ένα λαογραφικό κείμενο του κορυφαίου λαογράφου Δημήτρη Λουκάτου (1908-2003) που γράφτηκε το 1953 και περιγράφει την πασχαλιάτικη αγορά στο κέντρο της τότε Αθήνας, στην οδόν Αιόλου. Το κείμενο είχε αρχικά δημοσιευτεί στη Νέα Εστία και μετά στον τόμο «Πασχαλινά και της Άνοιξης» (εκδόσεις Φιλιππότη).

Η αγορά που περιγράφει ο Λουκάτος μάλλον δεν υπάρχει πια -και δεν ξέρω ποιος θα περιγράψει τη σημερινή κατάσταση. Ενδιαφέρον είναι ότι το κείμενο εστιάζει στη Μεγάλη Πέμπτη, δηλαδή στη σημερινή μέρα.

Μονοτόνισα αλλά σε γενικές γραμμές διατήρησα την ορθογραφία. Αξιοπρόσεκτη θεωρώ τη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Λουκάτος, που δεν ήταν ακραίος δημοτικιστής -κι όμως γράφει «οι δέησες» και «ο Σταυρωμένος».

Κατά απίστευτη σύμπτωση, βρήκα στο Φέισμπουκ (σε αυτη τη σελίδα) μια φωτογραφία της οδού Αιόλου και της πασχαλιάτικης αγοράς της, βγαλμένη επίσης το 1953 -την προσθέτω πιο κάτω.

Ο Λουκάτος αργότερα έγραψε ανάλογο κείμενο για τη χριστουγεννιάτικη οδό Αιόλου -πρέπει να θυμηθώ να το ανεβάσω κάποια Χριστούγεννα.

Η ΠΑΣΧΑΛΙΑΤΙΚΗ ΟΔΟΣ ΑΙΟΛΟΥ

(Μεγαλοβδόμαδο του 1953)

Η όδός Αίολου στην Αθήνα είναι ο πιο χαρακτηριστικός  δρόμος, για όσους θέλουν να μελετήσουν το πρωτευουσιάνικο φολκλόρ, στις δυο μεγάλες γιορτές του χρόνου, την Πρωτοχρονιά με τα Χριστούγεννα, και τη Λαμπρή με τη Μεγάλη Βδομάδα. Πάνω σε κείνα τα ομοιόμορφα τραπεζάκια, που στήνονται από επινοητικούς μικροεπιχειρηματίες, (οικογένειες συνήθως, που βοηθιούνται από τα μέλη τους η από νεαρούς συνεταίρους), βρίσκει κανείς συγκεντρωμένα όλα τα μικροπράγματα που απαιτούν σαν έθιμο οι μέρες αυτές, και που είναι η σύνθεση του πατροπαράδοτου με την επιχειρηματική επινοητικότητα των πουλητάδων. Και τα δύο είναι στοιχεία λαογραφικά. Έργο λαϊκό δεν είναι μόνο ό,τι δημιουργεί ο λαός, αλλά και ό,τι του φτιάχνουν οι άλλοι, μαντεύοντας τις προτιμήσεις του, και του αρέσει. Από τη συνεργασία μάλιστα αυτή βγαίνει συχνά και το χαρούμενο αποτέλεσμα της άνανέωσης μιας παράδοσης, που αλλιώς θα χανόταν με τις παλιότερες γενεές.

Για τα γιορταστικά μικροπράγματα, που σαν λατρευτικά σύνεργα αναζητιούνται τις μέρες αυτές από το λαό, η οδός Αιόλου είναι ένα ζεστό χωνευτήρι, όπου ανακατεύονται χρόνοι παλιοί και νεότεροι, επαρχίες απ’ όλη την Ελλάδα και την προσφυγική Ανατολή, ήθη, έθιμα κι επινοήσεις, όχι μονάχα ελληνικά αλλά κι ετρωπαϊκά και αμερικάνικα. Ο λαός πουλητής τα συγκεντρώνει όλα εκεί, αφού κάμει υποσυνείδητα την πρώτη επιλογή του, κι ο λαός αγοραστής ρυθμίζει με τις προτιμήσεις του και καθιερώνει το πέρασμα πολλών απ’ αυτά στή σύγχρονη εθνική ή πρωτευουσιάνικη παράδοσή του.

Ντράπου τον ένανε, ντράπου τον άλλονε….

Το λέει η παροιμία: Ντράπου τον ένανε, ντράπου τον άλλονε, δεν έκαμα με τον άντρα μου παιδί!

Εδώ, το «ντράπου» είναι προστακτική αορίστου του ρήματος ντρέπομαι, ένας τύπος αρκετά σπάνιος αλλά παρ’ όλ’ αυτά διάσημος, αφού τον βρίσκουμε σε ένα από τα γνωστότερα ποιήματα του Βάρναλη, τη Μπαλάντα του κυρ Μέντιου, όπου και το τετράστιχο:

—Δε βαστάω! Θα πέσω κάπου!
—Ντράπου! Τις προγόνοι ντράπου!
—Αντραλίζομαι!… Πεινώ!…
—Σουτ! Θα φας στον ουρανό!

Αυτό συχνά θα το βρείτε διορθωμένο στον δεύτερο στίχο («Ντράπου, τους προγόνους ντράπου!) αλλά ο Βάρναλης το έγραψε έτσι, ιδιωματικά, ίσως για να αποφύγει το κακόηχο «σντρ»).

Πάντως, το επίμαχο τετράστιχο δεν είναι τόσο διάσημο όσο άλλα του ίδιου ποιήματος διότι δεν έχει συμπεριληφθεί στην πολύ καλή αλλά όχι πλήρη μελοποίηση του ποιήματος από τον Λουκά Θάνο. Αυτή είναι η μοίρα των ποιημάτων που μελοποιούνται εν μέρει -να γίνονται μετά γνωστά εν μέρει.

Αλλά πλατειάζω. Έλεγα για την παροιμία:

Ντράπου τον ένανε, ντράπου τον άλλονε, δεν έκανα με τον άντρα μου παιδί!

Εδώ, το «ντράπου» είναι μεν προστακτική, αλλά δεν έχει σημασία προστακτικής. Σημαίνει: με το να ντρέπομαι τον ένανε και τον άλλονε…. (Το έχει αυτό η προστακτική, πρβλ. και «λέγε λέγε το κοπέλι….»)

Το κάψιμο του Ιούδα, φροντιστήριο ρατσισμού (του Πάνου Ζέρβα)

Διαβάζω ότι σε διάφορες περιοχές της χώρας θα τελεστεί και φέτος ένα απεχθές (κατά τη γνώμη μου) έθιμο, το λεγόμενο «κάψιμο του Ιούδα» ή «κάψιμο του Εβραίου», ας πούμε στην Ερμιόνη, στην Άρτα, στο Λεβίδι, στην Κρήτη. Αλλού αυτό γίνεται ανήμερα του Πάσχα, αλλού τη Μεγάλη Παρασκευή ή το Μέγα Σάββατο. Το έθιμο είναι βεβαίως παλιό, αλλά πολλές φορές είχε ατονήσει και είχε σταματήσει να γίνεται, αναβίωσε δε σχετικά πρόσφατα (στην Ερμιόνη, ας πούμε, αναβίωσε το 1971 όπως διαβάζω σε ιστοσελίδα της δημοτικής αρχής).

Η Εκκλησία της Ελλάδος είχε καταδικάσει το έθιμο με αλλεπάλληλες εγκυκλίους αλλά σε μακρινές εποχές -το 1891, το 1910 ή το 1918, αλλά όχι πιο πρόσφατα. Κορυφαίοι λαογράφοι, όπως ο αείμνηστος Δημ. Λουκάτος, το έχουν αποδοκιμάσει και έχουν συμφωνήσει να μη γίνεται πια, μετά το Ολοκαύτωμα (γράφω μακριά από τα χαρτιά μου κι έτσι δεν έχω το ακριβές παράθεμα).

Θα μου πείτε, είναι έθιμο. Αλλά δεν είναι όλα τα έθιμα αυτομάτως αποδεκτά. Υπάρχουν έθιμα που, με τα σημερινά μέτρα, κρίνονται αναχρονιστικά, βλακώδη, υποτιμητικά για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, εγκληματικά: η βεντέτα, η έκθεση των ματωμένων σεντονιών μετά την πρώτη νύχτα του γάμου, η δημόσια διαπόμπευση ή ο λιθοβολισμός των μοιχών -η κλειτοριδεκτομή αν πάμε και σε άλλους τόπους. Και το κάψιμο του Εβραίου σε αυτήν την κατηγορία εμπίπτει. Ούτε «διορθώνεται» το έθιμο αν το εκσυγχρονίσουμε και το βαφτίσουμε «κάψιμο του τζιχαντιστή Ιούδα» όπως διάβασα πως έγινε πέρσι σε κάποιο κρητικό χωριό.

Αναδημοσιεύω λοιπόν ένα άρθρο του Πάνου Ζέρβα, αρχικά δημοσιευμένο στην… αείμνηστη Καλύβα και στη συνέχεια στο καινούργιο του ιστολόγιο. Βέβαια, πρόκειται για φωνή βοώντος εν τη ερήμω. Είναι πολλά τα λεφτά κι έτσι κατά πάσα πιθανότητα το φροντιστήριο ρατσισμού θα συνεχίσει να περνάει το άθλιο μήνυμά του και να δηλητηριάζει τις ψυχές…

H φωτογραφία, κι αυτή του Πάνου, προέρχεται από κάποιον Ιούδα της Χαλκιδικής.

Τα φρασεολογικά της Μεγαλοβδομάδας

Και το σημερινό άρθρο είναι επανάληψη ανάλογων άρθρων που έχουν δημοσιευτεί προηγούμενες χρονιές, με κάποια αναδιάταξη, προσθήκες και επικαιροποίηση του υλικού. Μια αρκετά συντομευμένη μορφή του άρθρου, θα δημοσιευτεί στο πασχαλινό φύλλο της Αυγής, το οποίο θα κυκλοφορήσει αύριο. Συνήθως, τα άρθρα αυτά τα δημοσιεύω στο ιστολόγιο μετά τη δημοσίευση στην εφημερίδα, αλλά σήμερα, εξαιτίας του ειδικού περιεχομένου θα κάνω μιαν εξαίρεση.

Μια και το φέρνει φέτος η σύμπτωση να γράψω στο πασχαλιάτικο φύλλο, σκέφτηκα, μέρα που είναι, να μην παρακολουθήσω την πολιτική επικαιρότητα, αλλά να μείνω στο κλίμα των ημερών. Το 2010 που είχε συμβεί κάτι ανάλογο, είχα εξετάσει τις λέξεις του Πάσχα, οπότε για να μην επαναλαμβάνομαι είπα σήμερα να φρασεολογήσω, δηλαδή να δούμε μερικές φράσεις που μπήκαν στη φρασεολογία μας από τις λειτουργίες της Μεγάλης Εβδομάδας.

Όπως γράφει στο άρθρο του «Οι ακολουθίες της Μεγ. Εβδομάδας και η επίδρασή τους στη νεοελληνική γλώσσα» ο Δημ. Λουκάτος:

Τα δώδεκα Ευαγγέλια και τα τροπάρια που ψάλλονται τη Μ. Εβδομάδα στην εκκλησία, έδωκαν στο λαό μας πολύ υλικό να πλουτίσει το λεξικό του. Είναι γνωστό πως ο κόσμος θέλει συχνά να λογιωτατίζει με αρχαϊκότερα ρητά, είτε για να στολίσει τις κουβέντες του, είτε για να τούς δώσει μεγαλύτερο κύρος. Και δανείζεται τότε λέξεις ή φράσεις ολόκληρες από κείμενα γνωστά, που έχουν πάρει κάποια επίσημη θέση στη συνείδησή του και που τα θεωρεί, χωρίς αμφιβολία, σοφά.

Ο λαός μας, ιδίως στα χρόνια της σκλαβιάς του, έζησε πολύ μέσα στο περιβάλλον της εκκλησίας και του εντυπώθηκε βαθιά κάθε τι που του διηγήθηκαν τα βιβλία της, τα Ευαγγέλια κι οι Υμνωδίες. Η φρασεολογία τους, πλαισιωμένη από θρησκόληπτο μυστικισμό, έπαιρνε την αίγλη μιας ανώτερης γλώσσας, θεόπνευστης και σοφής. Έτσι, ο λαός μεταχειριζόταν στις συζητήσεις του φράσεις και λέξεις εκκλησιαστικές, που του έκαναν ρητορικότερη την ομιλία, έστω κι αν δεν καταλάβαινε πολλές φορές τη σημασία τους. Τις χρησιμοποίησε στην αρχή σα για να παίξει ή να δείξει κάποια εγκυκλοπαιδική κατάρτιση στους άλλους. Μα σιγά-σιγά, οι ξένες αυτές έννοιες αφομοιώθηκαν κι έγιναν μέλη οργανικά της νεοελληνικής γλώσσας.

Ερωτήσεις και απαντήσεις

Ένας καλός φίλος του ιστολογίου (που γνωριζόμαστε όμως από αρκετά παλιότερα, και στην ‘πραγματική ζωή’) μου έστειλε χτες ένα ηλεμήνυμα και μου έκανε την εξής ερώτηση:

«και θάναι ντάλα μεσημέρι» – Πόθεν; [Είναι λακωνικός ο φίλος μου]

Του απάντησα, μάλλον λακωνικά κι εγώ:

Ο Κώστας Λουλές, ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ, είχε πει στη Βουλή, το 1978 περίπου, «Η Εθνική Αντίσταση θα αναγνωριστεί και θα είναι ντάλα μεσημέρι».
Αν προϋπήρχε η έκφραση δεν το ξέρω, αλλά αυτός την έκανε γνωστή.

Συμβαίνει συχνά να μου κάνουν ερωτήσεις, για γλωσσικά κυρίως θέματα, είτε γνωστοί είτε άγνωστοι, άλλοτε με ηλεμήνυμα κι άλλοτε στο Φέισμπουκ (κάποτε και σε σχόλια στο ιστολόγιο, είτε στο About είτε στο άρθρο της ημέρας). Όταν μπορώ απαντάω, όπως μπορώ, αλλά συνήθως δεν προλαβαίνω να το κοιτάξω σε βάθος το θέμα. Μια φορά στο τόσο, κρατάω σε ένα αρχείο την ερώτηση και την απάντηση, μήπως και έχει ενδιαφέρον να ξαναδώ το θέμα ή να το αναπτύξω σε άρθρο στο ιστολόγιο.

Σήμερα, με αφορμή την ερώτηση του καλού φίλου, σκέφτηκα ότι θα ήταν ωραίο να βλέπουν κι άλλοι την απάντηση, όχι για να μάθουν αλλά κυρίως γιατί μπορεί να έχουν κάτι να προσθέσουν -οπότε σκάλισα το αρχείο με τις ερωτήσεις (σας) και τις απαντήσεις (μου) και είπα να βάλω στο σημερινό άρθρο κάποιες από τις ερωτήσεις που μου γίνονται και τις απαντήσεις που δίνω. Θα μου πείτε, εδώ ο κόσμος καίγεται. Και συμφωνώ. Όμως, όταν η επικαιρότητα τρέχει ο καλύτερος τρόπος να την αντιμετωπίσεις είναι ένα άρθρο ανεπίκαιρο, ελπίζοντας ότι ως αύριο θα έχει κατακάτσει η σκόνη και θα ξέρεις τι να σχολιάσεις. Και βέβαια, κάθε συμπλήρωση καλοδεχούμενη.

Χρόνια πολλά, Άννα!

Σήμερα είναι 9 Δεκεμβρίου, της Αγίας Άννης, γιορτάζουν λοιπόν οι Άννες, με πρώτη και καλύτερη την κόρη μου, οπότε σκέφτηκα πως δεν θα ήταν παράταιρο να τους κάνει το ιστολόγιο ένα δώρο, δηλαδή να αφιερώσει ένα άρθρο στο όνομά τους, μια συνήθεια που την ξεκίνησα πέρυσι και τη συνεχίζω σε αραιά διαστήματα (π.χ. άρθρο για την Κατερίνα).

Η Άννα είναι αρκετά διαδεδομένο όνομα, αλλά δεν είναι από τα δημοφιλέστερα γυναικεία ονόματα, τουλάχιστον αν πιστέψουμε την έρευνα του Χ. Φουνταλή, που μου φαίνεται αξιόπιστη. Ομολογώ πάντως ότι δοκίμασα έκπληξη: ήξερα ότι η Άννα δεν είναι στα τρία συχνότερα ονόματα (Μαρία-Ελένη-Κατερίνα, όπως έχουμε και άλλοτε αναφέρει) αλλά δεν περίμενα να έρχεται μόλις στην 15η θέση της κατάταξης. Πάντως, όπως θα δούμε παρακάτω, σε έναν τομέα το όνομα Άννα υπερτερεί αισθητά.

Η Άννα είναι όνομα χριστιανικό, εβραϊκής προέλευσης. Σύμφωνα με τη χριστιανική παράδοση, Άννα ήταν η μητέρα της Παναγίας (και Ιωακείμ ο πατέρας της). Στα εβραϊκά, Hannah που σήμαινε «εύνοια, χάρη» (άρα Χαρούλα η Άννα). Από τα εβραϊκά πέρασε στα ελληνικά, αρχικά με δασεία, αλλά επειδή ο ξεπεσμός του έθνους είχε αρχίσει από νωρίς (δεν διάβαζαν και Γιανναρά, βλέπεις) η δασεία γρήγορα χάθηκε κι έτσι παλιότερα γραφόταν με ψιλή. Από τα ελληνικά πέρασε και στις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες όπου επίσης είναι αρκετά διαδεδομένο, αν και βρίσκεται σε υποχώρηση (π.χ. στις ΗΠΑ το Ann(e) ήταν το δεύτερο συχνότερο όνομα στα τέλη του 19ου αιώνα, ενώ σήμερα στις ονοματοδοσίες των κοριτσιών της Καλιφόρνιας βρίσκεται κάτω από την 50ή θέση). Οι ισπανόφωνοι βέβαια το γράφουν Ana επειδή δεν έχουν περάσει διαφωτισμό.

Αρσενικό τύπο δεν έχει η Άννα, αν και είχε στα εβραϊκά -θα θυμάστε τον Άννα από το Ευαγγέλιο που έστειλε δεμένο τον Ιησού στον αρχιερέα Καϊάφα, κι από εκεί κληρονομήσαμε την παγιωμένη έκφραση «από τον Άννα στον Καϊάφα», που τη λέμε για να καυτηριάσουμε περιπτώσεις όπου κάποιος παραπέμπεται από τον ένα στον άλλο (αν)αρμόδιο, ιδίως για πολίτη που ταλαιπωρείται στη γραφειοκρατία των δημόσιων υπηρεσιών. Αυτός ο Άννας είναι το θηλυκό της Άννας λοιπόν, αλλά δεν έχει περάσει στα ελληνικά απ’ όσο ξέρω. Να σημειώσω ότι ο Αννίβας ετυμολογικά είναι συγγενής με την Άννα (και τον Άννα), όχι όμως και το Αννόβερο.

Ζωή χαρισάμενη και άλλες εκφράσεις από τη Μεγαλοβδομάδα

Μια και βρισκόμαστε καταμεσίς στη Μεγάλη Εβδομάδα, ταιριάζει να ασχοληθούμε με την επίδραση της εκκλησιαστικής γλώσσας στη φρασεολογία μας. Αν κοιτάξετε μια συλλογή ιδιωματικών ή παγιωμένων εκφράσεων (π.χ. το βιβλίο μου Λόγια του αέρα, για να κάνω και ρεκλάμα), θα δείτε ότι είναι πάρα πολλές οι λαϊκές εκφράσεις που προέρχονται από την εκκλησιαστική γλώσσα, πράγμα που οφείλεται στο ότι επί αιώνες όλος ο πληθυσμός εκκλησιαζόταν ταχτικά και οπωσδήποτε μέσα στη Μεγαλοβδομάδα. Όπως γράφει ο μεγάλος λαογράφος Δημ. Λουκάτος, στο άρθρο του «Οι ακολουθίες της Μεγ. Εβδομάδας και η επίδρασή τους στη νεοελληνική γλώσσα», από το οποίο αντλώ αρκετά στοιχεία του άρθρου μου:

Τα δώδεκα Ευαγγέλια και τα τροπάρια που ψάλλονται τη Μ. Εβδομάδα στην εκκλησία, έδωκαν στο λαό μας πολύ υλικό να πλουτίσει το λεξικό του. Είναι γνωστό πως ο κόσμος θέλει συχνά να λογιωτατίζει με αρχαϊκότερα ρητά, είτε για να στολίσει τις κουβέντες του, είτε για να τούς δώσει μεγαλύτερο κύρος. Και δανείζεται τότε λέξεις ή φράσεις ολόκληρες από κείμενα γνωστά, που έχουν πάρει κάποια επίσημη θέση στη συνείδησή του και που τα θεωρεί, χωρίς αμφιβολία, σοφά.

Ο λαός μας, ιδίως στα χρόνια της σκλαβιάς του, έζησε πολύ μέσα στο περιβάλλον της εκκλησίας και του εντυπώθηκε βαθιά κάθε τι που του διηγήθηκαν τα βιβλία της, τα Ευαγγέλια κι οι Υμνωδίες. Η φρασεολογία τους, πλαισιωμένη από θρησκόληπτο μυστικισμό, έπαιρνε την αίγλη μιας ανώτερης γλώσσας, θεόπνευστης και σοφής. Έτσι, ο λαός μεταχειριζόταν στις συζητήσεις του φράσεις και λέξεις εκκλησιαστικές, που του έκαναν ρητορικότερη την ομιλία, έστω κι αν δεν καταλάβαινε πολλές φορές τη σημασία τους. Τις χρησιμοποίησε στην αρχή σα για να παίξει ή να δείξει κάποια εγκυκλοπαιδική κατάρτιση στους άλλους. Μα σιγά-σιγά, οι ξένες αυτές έννοιες αφομοιώθηκαν κι έγιναν μέλη οργανικά της νεοελληνικής γλώσσας.

Παράδειγμα τέτοιας έκφρασης που δημιουργήθηκε από παρανόηση είναι η έκφραση «ζει/περνάει ζωή χαρισάμενη». Γεννήθηκε από το δοξαστικό της Ανάστασης, ένα από τα γνωστότερα εκκλησιαστικά τροπάρια, που το ξέρω ακόμα κι εγώ: Χριστός Ανέστη εκ νεκρών θανάτω θάνατον πατήσας και τοις εν τοις μνήμασι ζωήν χαρισάμενος. Χάρισε ζωή σ’ αυτούς που βρίσκονται στα μνήματα. Χαρισάμενος, μετοχή του χαρίζομαι, που τότε σήμαινε «χαρίζω», αλλά σήμερα επιβιώνει με τη σημασία «μεροληπτώ υπέρ κάποιου, δείχνω εύνοια, υποχωρώ», όπως όταν λέμε π.χ. ότι κάποιος πέρασε χαριστικά τις εξετάσεις.

Όπως εξηγεί ο Δ. Λουκάτος: Χαριτωμένες, όσο και αστείες, είναι μερικές παρεξηγήσεις που έκανε ο λαός σε ορισμένες φράσεις. Δεν κατάλαβε σε πολλές την έννοιά τους, και ή τις παραμόρφωσε ή τις μεταχειρίστηκε με άλλη έννοια. (…) Ανάλογη παρεξήγηση έγινε και στη φράση «ζωή χαρισάμενη», που είναι παρμένη από το Χριστός Ανέστη. Ο λαός πρόσεξε το «ζωή» και τις δυο πρώτες συλλαβές τού «χαρισάμενος» και βιάστηκε να δώσει την εξήγηση: ζωή γεμάτη χαρά.

Η καλτσοδέτα και η βουλευτίνα

Θα διαβάσατε ίσως ότι η βουλευτίνα του ΠΑΣΟΚ Εύα Καϊλή ζήτησε να συγκληθεί το πειθαρχικό συμβούλιο του κόμματός της και να παραπεμφθούν σ’ αυτό συνάδελφοί της βουλευτές που εκφράστηκαν υποτιμητικά για το πρόσωπό της, ιδίως δε ο βουλευτής Ξάνθης κ. Σωκρ. Ξυνίδης για τον οποίο λέγεται πως την αποκάλεσε «καλτσοδέτα» ή πως σχολίασε «σιγά την καλτσοδέτα» όταν η βουλευτίνα εξέφρασε τη διαφωνία της για το δημοψήφισμα.

Σχολιάζοντας στο ηλεΒήμα το συμβάν, η Λώρη Κέζα χαρακτήρισε «λεκτικό χούφτωμα» τις επιθέσεις κατά της κ. Καϊλή, και επικρότησε την κίνησή της να μην προσπεράσει την εναντίον της λεκτική επίθεση. Συμφωνώ γενικά με το άρθρο της και δεν έχω τίποτε να προσθέσω, πέρα ίσως από το ότι ο κ. Ξυνίδης στο προσωπικό του ιστολόγιο απάντησε (και) στο άρθρο της κ. Κέζα και κατάφερε να πει πολλά χωρίς να αρθρώσει λέξη για την καλτσοδ… ταμπακέρα. Αν είναι έτσι το νέο ήθος που φέρνουν οι νεότεροι σε ηλικία βουλευτές μας, ζήτω που καήκαμε.

Ωστόσο, στο άρθρο της Λώρης Κέζα υπάρχει κάτι που τράβηξε την προσοχή μου και μού έδωσε την ευκαιρία να ανακινήσω ένα από τα αγαπημένα μου θέματα, τα γλωσσικά μουστάκια εννοώ, αναδημοσιεύοντας ένα παλιότερο άρθρο μου, γραμμένο λίγο πριν ανοίξω το ιστολόγιο. Βέβαια, οι παλιοί θα έχετε ίσως βαρεθεί να διαβάζετε τα ίδια και τα ίδια: ζητώ συγνώμη.