Ζώα, κτήνη και θηρία

Εννοείται ότι αφιερώνουμε το σημερινό σημείωμα στον καλό μας φίλο το Χτήνος, που είχε τα γενέθλιά του τις προάλλες. Και οι τρεις λέξεις του τίτλου, που δηλώνουν ζωντανά πλάσματα, μπορούν να χρησιμοποιηθούν μεταφορικά και για τον άνθρωπο -στις δύο πρώτες περιπτώσεις σχεδόν πάντα υποτιμητικά, στην τρίτη με θετικές αποχρώσεις, αφού συχνά τα άγρια ζώα κερδίζουν τον σεβασμό της φρασεολογίας μας περισσότερο από τα εξημερωμένα (έχουμε γράψει άρθρο).

Ζώο είναι, βέβαια, ο γενικός όρος, και έτσι ήταν από την αρχαιότητα. Δεν είναι ομηρική λέξη, αλλά τη βρίσκουμε πριν από την κλασική αρχαιότητα, στον Σημωνίδη. Ετυμολογείται, βέβαια, από το ρήμα ζω.

Το ζῷον έπαιρνε περισπωμένη και υπογεγραμμένη, που κάποτε προσγραφόταν, π.χ. ζώιων (ζώων). Με τον ορισμό του Πλάτωνα «πᾶν ὅ τι περ ἂν μετάσχῃ τοῦ ζῆν ζῷον ἂν λέγοιτο», ένας ορισμός που δεν αποκλείει τον άνθρωπο. Όταν όμως ο Πλάτωνας όρισε τον άνθρωπο ως «ζώον δίπουν άπτερον» ο κυνικός Διογένης μάδησε έναν κόκορα και τον έφερε στη σχολή του Πλάτωνα φωνάζοντας «να ο άνθρωπος του Πλάτωνα» -και τότε, αυτός πρόσθεσε στον ορισμό «και πλατυώνυχον» (έτσι το έχει ο Διογένης Λαέρτιος -αλλού έχω δει «και γελαστικόν»).

Στα αρχαία ελληνικά το ζώον είναι αυτό που έχει μέσα του ζωή, ενώ στα λατινικά το animale είναι το πλάσμα που αναπνέει, από το anima, αναπνοή, ψυχή -από εκεί και οι λέξεις σε πολλές νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Η λέξη ζωγράφος ετυμολογείται από το ζώον + γράφω, αλλά στην κλασική αρχαιότητα, προκειμένου για τις τέχνες, ο όρος «ζώα» μπορούσε να σημαίνει οποιεσδήποτε εικόνες, όχι απαραίτητα ζώων. Ζώδιον, πάλι στα αρχαία, ήταν η μικρή εικόνα (ζώου) και επειδή πολλοί αστερισμοί συμβολίζονταν από εικόνες ζώων, τελικά ζώδια ονομάστηκαν οι αστερισμοί και οι αναπαραστάσεις τους.

Advertisement

Η γλώσσα έχει κέφια στο Παλαιό Φάληρο

Το σημερινό άρθρο είναι, φοβάμαι, περιαυτολογικό -έχω όμως καθιερώσει τη συνήθεια να ανεβάζω στο ιστολόγιο τις ομιλίες και άλλο υλικό από εκδηλώσεις στις οποίες συμμετέχω, κι έτσι, επειδή φέτος τα Χριστούγεννα έγιναν μερικές τέτοιες εκδηλώσεις, επόμενο είναι να δημοσιευτούν και τα αντίστοιχα άρθρα.

Λοιπόν, στις 20 Δεκεμβρίου, στο βιβλιοπωλείο Booktalks του Παλαιού Φαλήρου (που έχει καθιερωθεί και ως χώρος βιβλιοφιλικών εκδηλώσεων και με είχε φιλοξενήσει και για μιαν ανάλογη παρουσίαση πριν από τέσσερα χρόνια) έγινε η παρουσίαση του πρόσφατου βιβλίου μου «Η γλώσσα έχει κέφια». Η εκδήλωση ήταν πολύ πετυχημένη από άποψη προσέλευσης και χάρηκα πολύ επειδή είδα παιδικούς φίλους και φίλες από τη γειτονιά ενώ συμμετείχε και πολυμελές κλιμάκιο φίλων του ιστολογίου.

Την εκδήλωση τη διοργάνωσε η Ριζοσπαστική Αριστερή Κίνηση Παλαιού Φαλήρου, η δημοτική παράταξη που βρίσκεται στη μείζονα αντιπολίτευση του δήμου και που διοργανώνει συχνά πολιτιστικές εκδηλώσεις -πλησιάζουν βέβαια και οι δημοτικές εκλογές. Προλόγισε ο υποψήφιος δήμαρχος, ο φίλος Κώστας Μερκουράκης, ενώ στο πάνελ της παρουσίασης συμμετείχαν η φιλόλογος/ερευνήτρια Αμαλία Πορτάλιου και η συγγραφέας Ελένη Στεφανοπούλου.

Η δομή της εκδήλωσης είχε κάτι πρωτότυπο, που μάλιστα δεν ήταν προσχεδιασμένο αλλά το αποφασίσαμε λίγο πριν αρχίσει. Δηλαδή, μετά την πρώτη εισήγηση της Ελ. Στεφανοπούλου, αντί να μιλήσει η Α. Πορτάλιου και μετά εγώ, είχαμε διάλογο μεταξύ των δύο μας, με ερωτήσεις δικές της και απαντήσεις δικές μου. Αυτό έδωσε ζωντάνια στην εκδήλωση και έτερψε τους θεατές, αλλά έχει την παράπλευρη συνέπεια ότι δεν μπορώ να παραθέσω το κείμενο της συνομιλίας αυτής διότι δεν υπάρχει σε γραπτή μορφή.

Oπότε, στο σημερινό άρθρο θα παραθέσω το γραπτό κείμενο που είχα ετοιμάσει για την εκδήλωση και που μικρή σχέση έχει με όσα πράγματι ειπώθηκαν, αλλά και το ηχητικό αρχείο όλης της εκδήλωσης, ανεπιμέλητο βέβαια αλλά σε ποιότητα υποφερτή. Επίσης, το συνεργείο εξωτερικών μεταδόσεων του ιστολογίου φρόντισε για δύο σύντομα βίντεο από την εκδήλωση.

Ωστόσο, πριν προχωρήσω θα ήθελα να ξεχωρίσω ένα θέμα που αναδείχτηκε στην εκδήλωση. Παίρνοντας αφορμή από κάτι που είπε η Ελ. Στεφανοπούλου στην εισήγησή της, σχολίασα κάνοντας αναφορά στο αρχαίο αστείο για τον «άνθρωπο του Πλάτωνα». Ο Πλάτωνας, είπα, όρισε τον άνθρωπο ως ζώον δίπουν και άπτερον, οπότε ο κυνικός Διογένης πήρε έναν κόκορα, τον μάδησε και τον αμόλησε στην αγορά, λέγοντας «Ιδού ο άνθρωπος του Πλάτωνα». Οπότε, είπα, σύμφωνα με μια παράδοση, ο Πλάτων πρόσθεσε στον ορισμό και το «γελαστικόν». Το γέλιο, δηλαδή, είναι ειδοποιός διαφορά του ανθρώπου από τα ζώα.

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 13 – Ήταν Έλληνας διανοητής ο Πλάτων;

Εδώ και κάμποσο καιρό άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη, αλλά τούτη τη φορά η δημοσίευση μετατεθηκε κατά δυο μερες.

Η σημερινή συνέχεια είναι η δέκατη τρίτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Έχουμε πια περάσει στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, που έχει εργοβιογραφικά σκιαγραφήματα διανοητών. (Θυμίζω πως δεν δημοσιεύω ολόκληρο το βιβλίο αλλά επιλεγμένα κεφάλαια).

Ο σημερινός τίτλος θέτει ένα ερώτημα που, οπως αναγνωρίζει και ο πατέρας μου, μπορει να ακουστεί βλάσφημο. Ας πούμε ότι τον επέλεξα για να τραβήξω την προσοχή, αντί για έναν ουδέτερο τίτλο, οπως «Πλάτων».

Πλάτων. Γεννήθηκε στην Αθήνα και ανήκε σε επιφανή αριστοκρατική αθηναϊκή οικογένεια. Πατέρας του ήταν ο Αρίστων, ο οποίος καταγόταν από το γένος του Κόδρου, και μητέρα του η Περικτιόνη, η οποία καταγόταν από το γένος του νομοθέτη Σόλωνα. Η Περικτιόνη ήταν αδελφή του Χαρμίδη και ανιψιά του Κριτία, που και οι δύο ανήκαν στους Τριάκοντα Τυράννους. Αδελφοί του Πλάτωνα ήταν ο Αδείμαντος και ο Γλαύκων. Ο ίδιος λεγόταν Αριστοκλής, αλλά αργότερα ονομάστηκε Πλάτων, γιατί είχε ευρύ στέρνο και πλατύ μέτωπο. Γνώρισε τον Σωκράτη σε ηλικία 20 ετών και έμεινε κοντά του μέχρι τον θάνατο του μεγάλου δασκάλου (399 π.Χ.). Ο άδικος θάνατος του Σωκράτη αποτέλεσε το κίνητρο που τον έσπρωξε να καταπολεμήσει τον χαρακτήρα και τις λειτουργίες της αθηναϊκής δημοκρατίας, και να προτείνει με το έργο Πολιτεία την υποκατάστασή της με άλλο πολίτευμα.

Μετά τη θανάτωση του Σωκράτη για λίγο καιρό κατέφυγε στα Μέγαρα, κοντά στον συμμαθητή του τον Ευκλείδη. Ύστερα γύρισε στην Αθήνα, και για δέκα χρόνια ασχολήθηκε με τη συγγραφή φιλοσοφικών έργων, τα οποία φέρουν τη σφραγίδα της σωκρατικής φιλοσοφίας. Στη συνέχεια ταξίδεψε στην Αίγυπτο και στην Κυρήνη, όπου σχετίστηκε με τον μαθηματικό Θεόδωρο, και τέλος στον Τάραντα της Ιταλίας, όπου γνώρισε τους Πυθαγόρειους, από τη φιλοσοφική σκέψη των οποίων επηρεάστηκε αποφασιστικά. Μετά πέρασε στη Σικελία. Στην αυλή του βασιλιά των Συρακουσών Διονυσίου Α΄ γνώρισε τον αδελφό του τον Δίωνα, με τον οποίον συνδέθηκε φιλικά. Η φιλία όμως αυτή προκάλεσε τις υποψίες του Διονυσίου για συνωμοσία, και γι’ αυτό έδιωξε τον Πλάτωνα από τη Σικελία. Στην επιστροφή του πιάστηκε στα ανοιχτά της Αίγινας, μεταφέρθηκε στο νησί και κινδύνεψε να πουληθεί ως δούλος αλλά τον εξαγόρασε ο Κυρηναίος φίλος του, ο Αννίκερις.

Επιστρέφοντας στην Αθήνα άνοιξε το 387 π.Χ. φιλοσοφική σχολή κοντά στο ιερό του Ακάδημου, που γι’ αυτό ονομάστηκε Ακαδημία. Η σχολή συνέχισε να λειτουργεί και η ακτινοβολία της ήταν μεγάλη ώς τις αρχές του πρώτου αιώνα π. Χ., αλλά κατά το τέλος της ελληνιστικής εποχής είχε μετατραπεί σε Σκεπτική σχολή.

Για δεύτερη φορά ταξίδεψε στην αυλή των Συρακουσών, και με τον φίλο του τον Δίωνα προσπάθησαν να προσηλυτίσουν στις ιδέες τους τον νέο ηγεμόνα Διονύσιο Β΄. Η προσπάθεια απέτυχε και ο Πλάτων γύρισε στην Αθήνα. Για τρίτη φορά πήγε στη Σικελία το 361 π.Χ., με σκοπό να συμφιλιώσει τον Δίωνα με τον Διονύσιο. Και πάλι, όχι μόνο απέτυχε, αλλά κινδύνεψε και η ζωή του. Τον έσωσε η επέμβαση του Πυθαγόρειου Αρχύτα, ενώ ο Δίων δολοφονήθηκε το 353 π.Χ.. Έτσι ο Πλάτων έχασε τον άνθρωπο στον οποίο στήριξε τις ελπίδες του για την επιβολή των πολιτικών του ιδεών. Από τότε και μέχρι τον θάνατό του ασχολήθηκε με τη διδασκαλία και με τη συγγραφή φιλοσοφικών έργων.

Τα έργα του Πλάτωνος είναι 36 και όλα, εκτός από την Απολογία, διαλογικά. Και στη συγγραφή ο φιλόσοφος μιμήθηκε τη διδασκαλία του Σωκράτη, ο οποίος δίδασκε διαλογικά. Οι διάλογοί του επιγράφονται με το όνομα κάποιου από τα διαλεγόμενα πρόσωπα, π.χ. Τίμαιος, Γοργίας, Πρωταγόρας κλπ. Τρεις μόνο διάλογοι, το Συμπόσιο, η Πολιτεία και οι Νόμοι, τιτλοφορούνται από το περιεχόμενό τους. Σε όλους τους διαλόγους τη συζήτηση διευθύνει ο Σωκράτης. Στους παλαιότερους διαλόγους διατηρεί την εικόνα του πραγματικού Σωκράτη, ενώ στους νεότερους κάτω από το πρόσωπο του δασκάλου κρύβεται ο ίδιος ο μαθητής. Το σύνολο του πλατωνικού έργου διακρίνεται σε τρεις περιόδους με βάση τη χρονολογική σειρά:

α) Περίοδος νεότητας (400-387 π.Χ.): Απολογία, Κρίτων, Χαρμίδης, Πρωταγόρας, Λάχης, Ευθύφρων, Ιππίας Μείζων, Ιππίας Ελάσσων, Ίων, Λύσις.

β) Περίοδος ωριμότητας (386-367 π.Χ.): Μενέξενος, Κρατύλος, Ευθύδημος, Γοργίας, Μένων, Παρμενίδης, Φαίδων, Φαίδρος, Πολιτεία, Συμπόσιον, Θεαίτητος.

γ) Περίοδος γήρατος (366-348 π.Χ.): Σοφιστής, Πολιτικός, Φίληβος, Κριτίας, Τίμαιος, Νόμοι, Έβδομη επιστολή.

Η πλατωνική φιλοσοφία είναι δυϊστική, χωρίζοντας τον κόσμο σε μία υλική και μία ιδεατή σφαίρα ύπαρξης. Αυτό γίνεται με την εισαγωγή της θεωρίας των ιδεών, οι οποίες κατά τον Πλάτωνα είναι τα αιώνια αρχέτυπα των αισθητών, υλικών πραγμάτων, υπερβατικά σχήματα τα οποία γίνονται αντιληπτά μόνο με τη λογική και όχι με τις αισθήσεις. Τα αισθητά αντικείμενα τα θεωρεί κατώτερα, υλικά και φθαρτά είδωλα των ιδεών, οι οποίες τα μορφοποιούν. Έτσι π.χ. κάθε άλογο είναι υλικό στιγμιότυπο, ή αντανάκλαση, της άυλης ιδέας «άλογο», η οποία συγκεντρώνει τα αναλλοίωτα και κοινά χαρακτηριστικά όλων των αλόγων (αφηρημένες έννοιες όπως η δικαιοσύνη ή η ομορφιά έχουν επίσης τις δικές τους αρχετυπικές ιδέες).

Ο Πλάτων λοιπόν αναγνωρίζει δύο διαφορετικούς κόσμους, τον αισθητό, ο οποίος διαρκώς μεταβάλλεται και βρίσκεται σε αδιάκοπη ροή κατά τον Ηράκλειτο, και τον νοητό κόσμο, τον αναλλοίωτο, δηλαδή τις ιδέες, οι οποίες υπάρχουν σε τόπο επουράνιο. Αυτές είναι τα αρχέτυπα του ορατού κόσμου, τα αιώνια πρότυπα και υποδείγματα τα οποία συντηρούν τη μορφή των υποκείμενων υλικών σωμάτων. Πρόκειται δηλαδή για ένα δυϊστικό, ιεραρχικό μεταφυσικό σύστημα.

Ο Πλάτων ανέπτυξε συστηματικά τις διδασκαλίες του Πυθαγορισμού, δίνοντας μεγάλη σημασία, όπως και ο Πυθαγόρας, στα μαθηματικά, τα οποία έβλεπε ως «παράθυρο» στον κόσμο των ιδεών, αφού ασχολούνται με άυλες και αναλλοίωτες έννοιες οι οποίες διαμορφώνουν τον κόσμο. Κατηγορήθηκε ότι με τη θεωρία των ιδεών αποκάλυπτε «τα μυστικά των Μυστηρίων» στα οποία προφανώς ήταν μυημένος.

Η γνωσιολογία του ήταν καθαρά ορθολογική, καθώς πίστευε ότι μόνο με τον νου μπορούν να προσεγγιστούν οι ιδέες, και άρα η πραγματική, βαθύτερη φύση του κόσμου. Η εμπειρία των αισθήσεων για τον Πλάτωνα ήταν από αβέβαιη έως ψευδής, ενώ αντιθέτως η λογική διερεύνηση αποκάλυπτε έμφυτη γνώση, ενόραση των ανάλογων υπερβατικών ιδεών, η οποία προϋπήρχε με λανθάνουσα μορφή στον νου λόγω της θείας καταγωγής της ψυχής πριν την ενσάρκωσή της. Υψηλότερη ιδέα θεωρούσε την ιδέα του Αγαθού, από την οποία απέρρεαν όλες οι άλλες.

Στην ψυχή ο Πλάτωνας διακρίνει τρία μέρη, το λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό. Γι’ αυτό και αναγνωρίζει τρεις αρετές, τη σοφία, την ανδρεία και τη σωφροσύνη, η καθεμία από τις οποίες αντιστοιχεί και σε ένα από τα τρία μέρη της ψυχής. Τις τρεις αυτές αρετές της ψυχής τις παραλληλίζει με τις τρεις χορδές της λύρας, την υπάτη, τη μέση και τη νήτη. Αλλά οι τρεις αυτές αρετές πρέπει να αναπτύσσονται αρμονικά, ώστε το λογιστικό ως θείον να κυβερνά, το θυμοειδές να υπακούει σ’ αυτό ως βοηθός, και τα δύο μαζί να διευθύνουν το επιθυμητικό, για να μην επιχειρεί να άρχει αυτό, αφού είναι το πιο άπληστο και το κατώτερο μέρος της ψυχής. Από τη σωστή ανάπτυξη των αρετών αποτελείται η δικαιοσύνη, η οποία είναι αρμονία και των τριών τους μαζί.

Επειδή και η πόλη αποτελεί μία αντανάκλαση του ανθρώπου, διακρίνει και σ’ αυτήν τρία γένη: το βουλευτικό, το πολεμικό και το χρηματικό, τα οποία αντιστοιχούν προς τα τρία μέρη της ψυχής. Όπως στον άνθρωπο, έτσι και στην πόλη πρέπει να υπάρχει η δικαιοσύνη, δηλαδή η αρμονία, που κατορθώνεται όταν και στην πόλη το καθένα από τα γένη εκτελεί το δικό του έργο και δεν επιδιώκει τα ξένα.

Ο Πλάτων δεν αναφέρει πουθενά στα γραπτά του τον Δημόκριτο ή τους άλλους ατομικούς φιλοσόφους, μολονότι έπρεπε να γνωρίζει καλά την ατομική θεωρία, αφού σε ορισμένους διαλόγους (κυρίως στον Τίμαιο και τους Νόμους) καταπολεμούνται απόψεις οι οποίες ανήκουν στους ατομικούς. Σύμφωνα μάλιστα με μία πληροφορία, ο Πλάτων θέλησε να κάψει όσα βιβλία του Δημόκριτου μπόρεσε να συγκεντρώσει, τον συγκράτησαν όμως την τελευταία στιγμή οι Πυθαγόρειοι Αμύκλας και Κλεινίας, με το επιχείρημα ότι τα βιβλία του Δημόκριτου υπήρχαν ήδη στα χέρια πολλών.

Παρά τη μεγάλη διαφορά που χωρίζει το πλατωνικό σύστημα από το ατομικό, υπάρχουν σημεία στα οποία οι δύο θεωρίες παραδόξως συγκλίνουν. Έτσι, ο Πλάτων δανείστηκε από τον Δημόκριτο την έννοια της ιδέας, η οποία αποτελεί το κέντρο του πλατωνικού συστήματος. Απλώς απέκοψε την ταύτιση της μορφής με τα υλικά σώματα και την ανύψωσε σε έναν ξεχωριστό και αληθέστερο κατά τη γνώμη του κόσμο. Αλλά και η πλατωνική αντίληψη της μαθηματικής δομής των στοιχείων της φύσης, αποτελεί συνδυασμό της ατομικής θεωρίας και της πυθαγόρειας αριθμολογίας: η έννοια των ατμήτων επιπέδων φαίνεται να αντλεί την έμπνευσή της κατευθείαν από την ατομική έννοια των ατμήτων ελάχιστων μεγεθών. Η επίδραση του Πλάτωνα στην εξέλιξη των φιλοσοφικών θεωριών υπήρξε πάρα πολύ μεγάλη. Όλοι σχεδόν οι μεταγενέστεροι φιλόσοφοι επηρεάστηκαν από αυτόν, είτε αποδεχόμενοι τις απόψεις του είτε απορρίπτοντάς τες. Ο μαθητής του ο Αριστοτέλης διαμόρφωσε ένα τμήμα του έργου του ως απάντηση στον πλατωνισμό.

Στα τέλη του 5ου αιώνα, μαζί με το τέλος του Χρυσού Αιώνα της Αθήνας, σημειώνεται μια σοβαρή τομή στην εξέλιξη του ελληνικού πνεύματος. Η τομή αυτή λέγεται Σωκράτης. Ο Πλάτων υπήρξε ο διασημότερος μαθητής του, αλλά όπως προανέφερα δεν είμαστε βέβαιοι αν απέδωσε με πιστότητα και ειλικρίνεια τις ιδέες του δασκάλου του. Άλλωστε από τα μέσα του 19ου αιώνα τέθηκε το ερώτημα.

Η επίδραση της σωκρατικής διδασκαλίας, σε συνδυασμό με τη συναισθηματική φόρτιση, είχαν επηρεάσει τη σκέψη του Πλάτωνα κατά τη συγγραφή των διαλόγων αυτών, όπως είναι εύλογο και όντως εύκολα μπορεί κανείς να διαπιστώσει από τους ίδιους τους διαλόγους. Είναι εξάλλου γνωστό, και μας επιτρέπει ο ίδιος ο Πλάτων να αντιληφθούμε, ότι ο θάνατος του Σωκράτη ήταν το συγκλονιστικότερο γεγονός της ζωής του έως τότε, ίσως και ολόκληρης της ζωής του ώς το τέλος της. Ένα ανεξιλέωτο έγκλημα των Αθηναίων, για το οποίο ο ίδιος ποτέ δεν τους συγχώρησε, όπως μας αφήνει να εννοήσουμε στην Έβδομη επιστολή του. Υπό το κράτος αυτών των συναισθημάτων και σε χρόνο περισσότερο από μια δεκαετία γράφει τους δέκα πρώτους διαλόγους, που η έρευνα δέχεται ως «σωκρατικούς». Μετά, όπως είναι φυσικό, απαλλάσσεται από τη συναισθηματική φόρτιση που του προκάλεσε ο θάνατος του Δασκάλου, αλλά και από την επιρροή της σωκρατικής διδασκαλίας.

Ήταν έλληνας διανοητής ο Πλάτων;

Το ερώτημα εκ πρώτης όψεως μοιάζει βλάσφημο. Ο θείος Πλάτων, από τα μεγαλύτερα μυαλά που γέννησε αυτός ο τόπος, και να αμφισβητείται η ελληνικότητα του;

Κατ’ αρχήν βεβαίως κανείς δεν αμφισβήτησε την ελληνικότητά της καταγωγής του. Γόνος παλαιότατης και επιφανέστατης αθηναϊκής οικογένειας, ήταν χωρίς αμφιβολία Έλλην εξ Ελλήνων. Το ερώτημα δεν αναφέρεται στην καταγωγή του αλλά στο περιεχόμενο της φιλοσοφίας του. Θα μπορούσε να μπει διαφορετικά: η πλατωνική φιλοσοφία έχει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του αρχαίου ελληνικού πνεύματος;

Ας θυμηθούμε τα πέντε χαρακτηριστικά γνωρίσματα του αρχαίου ελληνικού πνεύματος:

– Η αγάπη για το ωραίο.
– Το μέτρον.
– Η ευθύτητα και η παρρησία.
– Ο ανθρωπισμός.
– Ο έρως της ελευθερίας.

Χωρίς αμφιβολία το πρώτο χαρακτηρίζει, αν όχι τη φιλοσοφία, οπωσδήποτε όμως το ύφος και την τεχνική του Πλάτωνα. Η πλατωνική καλλιέπεια είναι αναμφισβήτητη. Η υψηλή λογοτεχνική αξία των πλατωνικών κειμένων είναι το μεγαλύτερό τους προσόν. Αλλά και το ωραίο, αυτό καθεαυτό, δεν τον αφήνει ασυγκίνητο. Η περιγραφή του κάλλους του νεαρού Χαρμίδη στον Φαίδρο είναι απαράμιλλη.

Για το μέτρον επίσης, μπορούμε να πούμε πως ο Πλάτων το τηρεί με συνέπεια. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, από το έργο του λείπουν οι υπερβολές και οι περιττολογίες.

Το ίδιο όμως δεν συμβαίνει πάντα και παντού με την ευθύτητα. Ο Πλάτων, αντίθετα από τους περισσότερους έλληνες φιλοσόφους και ποιητές, δεν είναι ευθύς στα θέματα που εξετάζει. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον έρωτα, όπως τον αντιμετωπίζει στο Συμπόσιο και στον Φαίδρο. Για τον Πλάτωνα η μεγαλύτερη και δυνατότερη συγκίνηση που νιώθει στη ζωή του ο άνθρωπος, ντύνεται με περίπλοκες μυστικιστικές έννοιες. Γίνεται θεία δωρεά που προϋπάρχει στην ανθρώπινη ψυχή, πριν αυτή φυλακιστεί στο φθαρτό της σώμα. Πόσο διαφορετικά (και πόσο πιο ανθρώπινα) περιγράφει τον έρωτα ο Όμηρος, μιλώντας π.χ. για τον Έκτορα και την Ανδρομάχη, ή ακόμα περισσότερο η Σαπφώ, στα αθάνατα ποιήματά της, υποδείγματα της ελληνικής ευθύτητας.

Όσο για τον ανθρωπισμό, ο Πλάτων απομακρύνεται ακόμα περισσότερο από τις αρχές του ελληνικού πνεύματος. Δυσπιστεί στον άνθρωπο, δεν τον έχει ικανό για μεγάλα έργα. Εκ των προτέρων τον αποκλείει από την κατανόηση της βαθύτερης ουσίας του κόσμου. Είναι δεμένος με την πλάτη στον τοίχο μιας σπηλιάς. κι όσα βλέπει να διαδραματίζονται στον απέναντι τοίχο. είναι οι αντανακλάσεις όσων γίνονται στην πραγματικότητα, όχι η ίδια η πραγματικότητα, που θα μείνει για πάντα έξω από τον έλεγχο του.

Ο Πλάτων πιστεύει πως μέσα στον άνθρωπο υπάρχει ένα στοιχείο κακό, που μόνο η θεία χάρη θα μπορούσε να το εξαλείψει, αλλά αυτό συμβαίνει πολύ σπάνια. Για τον Πλάτωνα το ανθρώπινο σώμα είναι η φυλακή και το βάρος της ψυχής. Όλα αυτά ηχούν σ’ εμάς οικεία, γιατί μεσολάβησαν δυο χιλιάδες χρόνια χριστιανισμού, αλλά βρίσκονται πολύ μακριά από τον ελληνικό ανθρωπισμό, που ήθελε τον άνθρωπο μέτρο των πάντων, και που πίστευε πως τίποτα δεν είναι τόσο θαυμαστό όσο ο άνθρωπος.

Ο Πλάτων δεν υπήρξε πολίτης με την έννοα που έδιναν στον όρο οι σύγχρονοί του, και όπως υπήρξε ο δάσκαλός του. Όπως φαίνεται δεν έλαβε ποτέ μέρος σε εκστρατεία, δεν πήρε δημόσια αξιώματα, δεν συμμετείχε στην Εκκλησία του Δήμου. Ουσιαστικά αποστρεφόταν τη Δημοκρατία και δεν πίστευε στην ελευθερία. Η κοινωνία που προτείνει στην Πολιτεία ή στους Νόμους είναι μια ταξική κοινωνία, με πολλά δάνεια στοιχεία από την αιγυπτιακή και τη σπαρτιατική. Οι άνθρωποι στην πλατωνική κοινωνία είναι απόλυτα διαστρωματωμένοι και έχουν αυστηρά καθορισμένα καθήκοντα, άφθονες υποχρεώσεις και ελάχιστα δικαιώματα. Ουσιαστικά ζουν σε περιβάλλον στρατώνα, χωρίς να έχουν τη δυνατότητα να κάνουν κάτι με δική τους πρωτοβουλία, δεν ορίζουν την περιουσία τους, δεν εκλέγουν ούτε ελέγχουν τους άρχοντες τους, δεν κατέχουν ούτε καν τα παιδιά τους, τα οποία η Πολιτεία εκπαιδεύει όπως αυτή θέλει και έχει το δικαίωμα να τα θανατώνει όταν κρίνει ότι μπορεί να γίνουν βάρος της.

Στην Πολιτεία που προτείνει, και όπου «θα κυβερνούν οι φιλόσοφοι», θα υπάρχει ένα ειδικό σώμα ασφαλείας (που το ονομάζει χαρακτηριστικά «Νυκτερινόν Ξύλλογον») το οποίο με τους κατασκόπους του θα παρακολουθεί όλους τους ανθρώπους. Αν κάποιος καταγγελθεί ότι επιδιώκει να μάθει κάτι πέραν των όσων τού έχει καθορίσει η ταξική του προέλευση, ή ότι γενικώς παραβιάζει τους σιδερένιους νόμους, τα όργανα του «Ξυλλόγου» θα τον συλλαμβάνουν και θα τον στέλνουν για πέντε χρόνια στο «Σωφρονιστήριον», σε αυστηρή απομόνωση και συνεχή αναμόρφωση, «επί νουθετήσει τε και τη της ψυχής σωτηρία». Αν στο διάστημα αυτό ανανήψει, έχει καλώς: διαφορετικά, μετά τα πέντε χρόνια θα θανατώνεται. Για τους υπότροπους, τους άθεους ή τους «μιαρούς ασεβείς», η ποινή θα είναι η άμεση θανάτωση και η εγκατάλειψη των πτωμάτων τους άταφων εκτός των ορίων της πολιτείας.

Δείγμα του αυταρχισμού και της μισαλλοδοξίας του Πλάτωνα είναι και η προαναφερθείσα απόπειρά του να κάψει τα βιβλία του μεγάλου Αβδηρίτη.

Ο Νίτσε ονόμασε τον Πλάτωνα «προϋπάρξαντα χριστιανό» και ο Ένγκελς τον θεωρεί τον μεγάλο πρόδρομο του χριστιανισμού. Ο χαρακτηριστικότερος εκπρόσωπος της πλατωνικής φιλοσοφίας του 1ου αιώνα, ο Φίλων ο Αλεξανδρεύς, ελληνόφωνος Εβραίος, για τον οποίο έλεγαν «ή Φίλων πλατωνίζει ή Πλάτων φιλωνίζει», αναπτύσσει τόσο πολλές χριστιανικές ιδέες στη φιλοσοφία του, (όπως το ότι ο Θεός είναι ο Λόγος και πλήθος άλλα), ώστε πολλοί θεολόγοι του Μεσαίωνα τον θεωρούσαν χριστιανό και κάποιοι είχαν επινοήσει μια (πλαστή όπως αποδείχτηκε) αλληλογραφία του με τον Παύλο.

Ο Πλάτων δεχόταν την αθανασία της ψυχής, που οι περισσότεροι έλληνες φιλόσοφοι (και ο Αριστοτέλης) τη θεωρούσαν φθαρτό συστατικό του σώματος. Πίστευε πως ο άνθρωπος κουβαλά κάποιο είδος προπατορικού αμαρτήματος (σύλληψη αδιανόητη για το σύνολο των ελλήνων διανοητών), απεχθανόταν την υλικότητα του σώματος και τις αδυναμίες που αυτή συνεπάγεται, προέτρεπε την περιφρόνηση του σώματος και κήρυσσε τον ασκητισμό και την αφιέρωση των ανθρώπων σε μιαν επίμονη, αδιάκοπη μελέτη του θανάτου και προετοιμασία τους γι’ αυτόν. Πόσο αλλόκοτα ηχούσαν αυτά στα αυτιά των Ελλήνων, φαίνεται από μια περικοπή του Αριστοτέλη στα Ηθικά Νικομάχεια, όπου ο μαθητής, αναφερόμενος σαφώς στον δάσκαλό του, διδάσκει πως ο άνθρωπος με τον θάνατό του χάνεται οριστικά και αμετάκλητα, και ότι ο πλούτος, η καλή εμφάνιση, η καλή οικογένεια και μια λογική διάρκεια της ζωής είναι προϋποθέσεις της ευτυχίας.

Ο Πλάτων προσπάθησε να εφαρμόσει τις θεωρίες του στην πράξη αλλά στην κυρίως Ελλάδα δεν βρήκε απήχηση ούτε καν στη Σπάρτη, την οποία τόσο θαύμαζε. Εκτιμώντας τις πολιτικές απόψεις του Δίωνα, τυράννου των Συρακουσών, κατέφυγε στην αυλή του, αλλά γρήγορα απογοητεύτηκε και γύρισε πίσω. Ξαναπήγε στις Συρακούσες όταν την εξουσία πήρε ο θαυμαστής του, ο Διονύσιος Β΄, αλλά και πάλι γύρισε στην Αθήνα απογοητευμένος. Οι βασιλείς δεν εννοούσαν να φιλοσοφήσουν ούτε να αφήσουν τους φιλόσοφους να βασιλέψουν.

Ο κυνικός φιλόσοφος Διογένης, κήρυκας της απόλυτης και απεριόριστης ελευθερίας, αντιμετώπισε τον Πλάτωνα με το χαρακτηριστικό του χιούμορ και την σατιρική του διάθεση. Πλήθος σχετικά ανέκδοτα έχουν φτάσει ώς εμάς.

Όταν ο Πλάτων έδωσε τον περίφημο ορισμό του ανθρώπου «Ζώον δίπουν άπτερον», ο Διογένης μάδησε έναν πετεινό και τον εμφάνισε στην αγορά λέγοντας: «Ιδού ο άνθρωπος του Πλάτωνος».  Ύστερα από αυτό ο Πλάτωνας προσέθεσε στον ορισμό και το «πλατώνυχον».

Περιγελώντας την αγάπη της πολυτέλειας που είχε ο (θεωρητικά ασκητικός) Πλάτων, μπήκε μια μέρα σπίτι του και με τα ξυπόλητα (και βρόμικα) πόδια του πατούσε στα χαλιά, λέγοντας:  «Πατώ τον του Πλάτωνος τύφον» (δηλαδή τη βλακεία, την έπαρση του Πλάτωνα).

Ο Πλάτων, θέλοντας να του ανταποδώσει τα συνεχή πειράγματα, όταν τον είδε κάποτε να πλένει λάχανα για να τα φάει, του είπε ειρωνικά: «Αν πήγαινες με τον Διονύσιο, δεν θα έπλενες τώρα λάχανα». Ο Διογένης όμως δεν του τη χάρισε: «Κι εσύ αν έτρωγες λάχανα, δεν θα χρειαζόταν να κολακεύεις τον Διονύσιο» του είπε αμέσως. (Πλάτων θεασάμενος αὐτὸν λάχανα πλύνοντα, προσελθὼν ἡσυχῆ εἴποι αὐτῷ, εἰ Διονύσιον ἐθεράπευες, οὐκ ἂν λάχανα ἔπλυνες· τὸν δ’ ἀποκρίνασθαι ὁμοίως ἡσυχῆ, καὶ σὺ εἰ λάχανα ἔπλυνες,  οὐκ ἂν Διονύσιον ἐθεράπευες).

Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους (Δημ. Σαραντάκος) 8 – Διογένης ο κύων

Εδώ και λίγο καιρό δημοσιεύω αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, «Οι αρχαίοι είχαν την πλάκα τους» που κυκλοφόρησε το 2009 από τις εκδόσεις Γνώση. Οι δημοσιεύσεις αυτές συνήθως γινονται κάθε δεύτερη Τρίτη, οπότε σήμερα είναι η σειρά για δημοσίευση, έστω κι αν είναι μέρα αργίας.

Η σημερινή συνέχεια είναι η όγδοη αλλά φυσικά πρόκειται για αυτοτελείς ιστορίες.  Η προηγούμενη δημοσίευση βρίσκεται εδώ. Ξεκινήσαμε με ιστορίες από τον Ηρόδοτο μετά από τον Λουκιανό και στη συνέχεια περάσαμε σε ιστορίες από τον Διογένη Λαέρτιο, που βρίσκονται στο έργο του «Βίοι φιλοσόφων». Η σημερινή ιστορία βασίζεται στο 6ο βιβλίο, παρ. 20-81.

Διογένης ο κύων

Ο Διογένης ο Σινωπεύς, που ονομάστηκε «κύων» (δηλαδή σκύλος) είναι ο επιφανέστερος εκπρόσωπος της κυνικής σχολής, που ίδρυσε ο Αντισθένης, ένας από τους πιο διαπρεπείς μαθητές του Σωκράτη. Οι κυνικοί φιλόσοφοι πρέσβευαν την απεριόριστη αμφισβήτηση των πάντων, απέρριπταν κάθε εξουσία και θέλανε την απόλυτη ελευθερία του ανθρώπου.

Ο Διογένης γεννήθηκε στη Σινώπη του Πόντου αλλά πολύ νέος ήρθε στην Αθήνα και έγινε μαθητής του Αντισθένη. Λέγεται ότι οι Σινωπείς τον εξόρισαν γιατί παραχάραξε το τοπικό νόμισμα. Άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι ακολούθησε στην εξορία τον πατέρα του Ικεσία, επόπτη του νομισματοκοπείου της Σινώπης, όταν αυτός κατηγορήθηκε σαν παραχαράκτης. Πάντως, όταν αργότερα κάποιοι τον κατηγόρησαν λέγοντας «οι Σινωπείς σε καταδίκασαν να φύγεις» εκείνος απάντησε «κι εγώ τους καταδίκασα να μείνουν».

Ο Διογένης πίστευε πως ο άνθρωπος είναι από τη Φύση εφοδιασμένος με όλα όσα χρειάζεται και δεν έχει ανάγκη από περιττά πράγματα. Μόνος του δημιουργεί για τον εαυτό του πλήθος τεχνητές ανάγκες και επιθυμίες, που τελικά τον υποδουλώνουν. Εφαρμόζοντας στην πράξη τις αρχές του κυκλοφορούσε στην Αθήνα ξυπόλυτος, φορώντας  χειμώνα καλοκαίρι το ίδιο ρούχο και μόνο στα μεγάλα κρύα δανειζόταν από κάποιο φίλο του ένα μανδύα και είχε στην πλάτη του ένα σακούλι όπου έβαζε τίποτε τρόφιμα και ένα τάσι για να πίνει νερό. Όταν μάλιστα, μια μέρα είδε ένα παιδί να πίνει νερό από τη βρύση χρησιμοποιώντας τις παλάμες του, το πέταξε κι αυτό. Κοιμόταν χωρίς να μεταχειρίζεται στρωσίδια μέσα σε ένα … πιθάρι, που άλλοτε το κυλούσε στη Βασίλειο Στοά κι άλλοτε στο Μητρώο, κάτω από την Ακρόπολη.

Λογοπαίγνια και καλαμπούρια

Το σημερινό σημείωμα είναι γραμμένο κάπως βιαστικά και έτσι κι αλλιώς δεν έχει τη φιλοδοξία να καλύψει το πραγματικά τεράστιο πεδίο των λογοπαιγνίων, αλλά πιο πολύ να δώσει εναύσματα και αφορμές για να καλυφθούν στα σχόλια οι διάφορες πτυχές του ζητήματος.

Λογοπαίγνιο, σύμφωνα με το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, είναι λεκτικό παιχνίδι του προφορικού λόγου κατά το οποίο, με τη χρησιμοποίηση φωνητικών ομοιοτήτων, αναγραμματισμών, αντιστροφής συλλαβών κτλ., μια λέξη ή μια φράση γίνεται διφορούμενη ή αλλάζει το νόημά της, π.χ. Σήκω Tάκη να φας που μπορεί να ερμηνευτεί και ως συκωτάκι να φας.

Η λέξη λογοπαίγνιο είναι μεταφραστικό δάνειο από το γαλλικό jeu de mots, παιχνίδι λέξεων. Υπάρχει και μια άλλη γαλλική λέξη, συνώνυμη, που την έχουμε δανειστεί, η λέξη calembour που έδωσε το δικό μας «καλαμπούρι». Στα γαλλικά calembour και jeu de mots είναι συνώνυμα, αλλά στα ελληνικά το καλαμπούρι έχει κάπως επεκταθεί μια και μπορεί να σημαίνει κάθε λεκτικό αστείο, κι ας μην περιλαμβάνει λογοπαίγνιο.

Η ετυμολογία του γαλλικού calembour έχει βασανίσει τους μελετητές χωρίς να έχει δοθεί ικανοποιητική εξήγηση. Στα αγγλικά, το λογοπαίγνιο λέγεται pun, μια λέξη επίσης σκοτεινής ετυμολογίας.

Στα αρχαία ελληνικά υπήρχε ο όρος «παρονομασία», κι ένας αρχαίος γραμματικός, ο Αλέξανδρος, στο βιβλίο «Περί σχημάτων», όπου εξετάζει τα ρητορικά σχήματα, ορίζει ως εξής την παρονομασία: Παρονομασία δὲ γίνεται͵ ὅταν τι τῶν ληφθέντων εἰς τὴν διάνοιαν ὀνομάτων ἢ ῥημάτων βραχὺ μεταποιήσαντες ἑτέραν κινήσωμεν ἔννοιαν͵ ὡς ἔχει τὸ ῥηθὲν ὑπό τινος πρὸς τὸν ἀμπελουργὸν τὸν δικαζόμενον συνεχῶς͵ αἱ ἄμπελοί σου οὐ κλήματα φέρουσιν͵ ἀλλ΄ ἐγκλήματα. Με μια μικρή μεταβολή μιας λέξης θέτουμε σε κίνηση μιαν άλλη σημασία, λέει ο Αλέξανδρος, όπως αυτό που είπε κάποιος σε έναν αμπελουργό που συνεχώς έμπλεκε σε δίκες: τα αμπέλια σου δεν βγάζουν κλήματα αλλά εγκλήματα, θα μεταφράζαμε.

Το λογοπαίγνιο πρέπει να είναι σκόπιμο· έτσι, τα σαρδάμ δεν είναι λογοπαίγνια, ούτε το είδος γλωσσικών σφαλμάτων που οι Άγγλοι αποκαλούν malapropism. Και στα αγγλικά, αν τύχει και χρησιμοποιήσει κανείς τυχαία δυο περίπου ομόηχες λέξεις κατά τρόπο που να μπορούσε να θεωρηθεί λογοπαίγνιο, μπορεί να προσθέσει «(no pun intended)» για να δηλώσει ότι ήταν συμπτωματικό και όχι σκόπιμο.

Διωτογένης, όχι Διογένης, ούτε Διονύσιος! (Μια συνεργασία του Κορνήλιου)

Tο σημερινό άρθρο είναι προσφορά του Κορνήλιου και σ’ αυτόν ανήκει ο όποιος έπαινος. Η δική μου συμβολή βρίσκεται στο ότι τον ενθάρρυνα να ψάξει το θέμα και να το γράψει, καθώς και σε μερικά δευτερεύοντα που αναζήτησα. Το κείμενο ο Κορνήλιος το έστειλε σε πολυτονικό, αλλά στη συζήτηση που κάναμε τον ρώτησα «Να το μονοτονίσω;» Δεν μου απάντησε, και επειδή σύμφωνα με το ρωμαϊκό δίκαιο «ο σιωπών δοκεί συναινείν» το μονοτόνισα.

Το κείμενο το θεωρώ σημαντικό διότι, όπως θα δείτε, βρίσκει την πατρότητα ενός αποφθέγματος που ακούγεται αρκετά και που έχει φτάσει είτε με άγνωστο είτε με λάθος πατέρα ίσαμε τη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου. Η αναζήτηση μάλιστα είναι συναρπαστική και θυμίζει λίγο τη δουλειά του ντετέκτιβ, αφού έχει και απροσδόκητη ανατροπή της κατάστασης. Παρόλο που το άρθρο είναι μεγάλο, αξίζει να διαβαστεί ως το τέλος. Αλλά δεν λέω περισσότερα και δίνω τον λόγο στον Κορνήλιο:

Ήταν η αρχή της σχολικής περιόδου όταν σε μια βόλτα μου στήν πόλι μού μοίρασαν το διαφημιστικό φυλλάδιο που βλέπετε αριστερά.

Τρία πράγματα μου τράβηξαν την προσοχή και μου δημιούργησαν ισάριθμες απορίες.

α. Γιατί ένα αρχαίο ελληνικό ρητό να παρατίθεται αγγλιστί; Ναι, είναι γνωστή η εμπορική συνήθεια να χρησιμοποιούνται διάφορα σλόγκαν στα αγγλικά ακόμη κι όταν το κοινό στο οποίο αυτά απευθύνονται είναι αποκλειστικά ελληνικό: το ξενόγλωσσο περιτύλιγμα οπλίζει το προωθούμενο προΐόν με μια επίφασι κύρους στην συνείδησι του νεοέλληνα καταναλωτή. Όμως εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα αρχαίο ελληνικό ρητό νά πάρει ο διάολος, κι αν η επίκλησι στην αρχαία προγονική αυθεντία λειτουργεί κατά τους εμπνευστές τής διαφημίσεως αποτελεσματικά γιατί το απόφθεγμα να μην τσιτάρεται στο πρωτότυπο και ίσως με μια μετάφρασι από κάτω; Αυτό δεν θα ‘ταν πιο σύμφωνο με το όλο πνεύμα τού συγκεκριμένου διαφημιστικού σχεδιασμού;

β. Γιατί το όνομα του Διογένη, στον οποίο κατά τό φυλλάδιο αποδίδεται το ρητό, γράφεται κι αυτό στα αγγλικά; Και -το πιο αστείο- γιατί τα ελληνικά εμφανίζονται επιτέλους κάτω από το όνομα του Διογένη στο -ούτως είπείν- σύντομο βιογραφικό του;

 

γ. Αν η υπόθεσι περί των αγγλικών ως διαφημιστικού κόλπου ίσχυε, τότε πώς εξηγείται ότι σε ολόκληρο το εσωτερικό τού φυλλαδίου –με την εύλογη εξαίρεσι της διαδικτυακής διευθύνσεως- δεν συναντάμε όχι μόνο λέξι στα αγγλικά, αλλά ούτε λατινικό χαρακτήρα για δείγμα;

Σόμπα, η πολυταξιδεμένη

Στο προχτεσινό μας άρθρο για το τζάκι είχαμε πολλά να πούμε για τα φρασεολογικά και τα λαογραφικά του τζακιού, αλλά όχι και τόσο πολλά για την ετυμολογία του. Υπάρχει όμως μια άλλη θερμαντική συσκευή, που κι αυτή έχει κατηγορηθεί ότι χρησιμοποιείται «ασκόπως» από… ασυνείδητους που ρυπαίνουν την ατμόσφαιρα αντί να κάτσουν στωικά να ξεπαγιάσουν, η οποία, ετυμολογικά μιλώντας, είναι από τις πιο πολυταξιδεμένες λέξεις του λεξιλογίου μας. Διότι σήμερα θα λεξιλογήσουμε.

Αυτή λοιπόν η πολυταξιδεμένη λέξη είναι η σόμπα, τουλάχιστον σύμφωνα με την επικρατέστερη θεωρία για την ετυμολογία της. Η σόμπα είναι από τα πιο πολυταξιδεμένα αντιδάνεια, έχει κάνει μια από τις πιο μακριές διαδρομές στο χρόνο και στο χώρο μέχρι να παλιννοστήσει. Στην αρχή της αλυσίδας υπάρχει μια λέξη πολυσήμαντη, η αρχαία λέξη τῦφος, που σήμερα σημαίνει μια ομάδα λοιμωδών παθήσεων, αλλά στην αρχαιότητα σήμαινε πολλά και διάφορα, πέρα από τη σημασία των ασθενειών, ανάμεσα στ’ άλλα τον ατμό, τον καπνό, την ομίχλη που σε τυφλώνει (άλλωστε από την ίδια ρίζα είναι και ο τυφλός), αλλά και την οίηση, την αλαζονεία. Εδώ υπάρχει κι ένα αρχαίο ανέκδοτο, ένα από τα πολλά του Διογένη. Ο κυνικός φιλόσοφος, λέει το ανέκδοτο, είχε πάει στην Ολυμπία για τους Αγώνες, και  βλέποντας μερικούς Ροδίτες να είναι πολυτελέστατα ντυμένοι, είπε «τῦφος τοῦτό ἐστιν», αλλά όταν μετά είδε Σπαρτιάτες με άθλια και λερωμένα ρούχα, είπε «ἄλλος οὗτος τῦφος».