Μπήκε ο χειμώνας…

Από χτες στις 6 μμ, που είχαμε το χειμερινό ηλιοστάσιο, μπήκαμε επισήμως στον χειμώνα -εννοώ όσους βρισκόμαστε στο βόρειο ημισφαίριο βέβαια, διότι οι άλλοι έχουν την αρχη του καλοκαιριού. Και βέβαια, η φωτογραφία που συνοδεύει το άρθρο δείχνει τον χειμώνα σε κάποια βορειότερη χώρα -δεν είναι έτσι ο ελληνικός χειμώνας, όχι τουλάχιστον στην Αττική.

Πάντως, ημερολογιακά ο χειμώνας θα διαρκέσει από χτες έως τις 20 Μαρτίου, που θα έχουμε την εαρινή ισημερία. Αυτές τις μέρες η νύχτα έχει τη μεγαλύτερη διάρκεια του χρόνου και η ημέρα τη μικρότερη: σήμερα ο ήλιος ανέτειλε στις 07.37 και θα δύσει στις 17.09, δηλαδή η μέρα θα διαρκέσει μόλις 9 ώρες και 32 λεπτά, απέναντι στις 14 ώρες και 28 λεπτά της νύχτας. Από αύριο-μεθαύριο θα αρχίσει η μέρα να τσιμπάει από ένα-δυο λεπτά κάθε εικοσιτετράωρο.

Βέβαια, στα δικά μας κλίματα στα μέσα Μαρτίου δύσκολα θα πει κανείς πως έχουμε χειμώνα -για να θυμηθούμε και την παροιμία, «Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα» και, όπως συνηθίζουν οι παροιμίες να αλληλοδιαψεύδονται, «Μήτ’ ο Μάρτης καλοκαίρι, μήδ’ ο Αύγουστος χειμώνας». (Αλλά να θυμόμαστε πως όταν βγήκαν αυτές οι παροιμίες ο Μάρτιος ήταν καμιά δεκαριά μέρες νωρίτερα).

Ακριβώς επειδή από σήμερα αρχίζει η μέρα να μεγαλώνει ή έστω σταματάει να μικραίνει, το ηλιοστάσιο ήταν μεγάλη γιορτή για τους παλιότερους ανθρώπους που δεν είχαν τις σημερινές ανέσεις κι έτσι δικαίως αντιπαθούσαν και φοβούνταν τα σκοτάδια και το κρύο του χειμώνα περισσότερο από εμάς. Οι Ρωμαίοι γιόρταζαν στις 25 Δεκεμβρίου, διότι τα χρόνια εκείνα τότε έπεφτε το ηλιοστάσιο, τον Sol Invictus, τον ακατανίκητο ήλιο, που από τη μέρα εκείνη θα άρχιζε το ταξίδι της επιστροφής του. Διόλου τυχαία λοιπόν η επιλογή της ημέρας των Χριστουγέννων.

Τόσα χρόνια που υπάρχει το ιστολόγιο, έχουμε γράψει άρθρο για τις άλλες τρεις εποχές, περιέργως όμως ο χειμώνας μάς ξέφυγε (ή μάλλον, δεν είναι και τόσο περίεργο: οι 21 και 22 Δεκεμβρίου είναι μέρες χριστουγεννιάτικες, οπότε συχνά αφιερώνονται σε άρθρα για τις λέξεις των γιορτών). Τέλος πάντων, το χρέος το ξοφλάμε σήμερα, που θα λεξιλογήσουμε για τον χειμώνα.

Η λέξη «χειμώνας» της νέας ελληνικής προέρχεται από την αρχαία «χειμών», όταν, τον μεσαίωνα, η αιτιατική (τον χειμώνα) έδωσε νέα ονομαστική. Η αρχαία λέξη σήμαινε ό,τι και η σημερινή, είχε όμως και την επιπλέον σημασία «χειμωνιάτικος καιρός, θυελλώδης καιρός». Τη βρίσκουμε ήδη στον Όμηρο, ας πούμε «χειμῶνος δυσθαλπέος ὅς ῥά τε ἔργων ἀνθρώπους ἀνέπαυσεν επί χθονί» δηλαδή «[σημάδι] βαριού χειμώνα αβάσταγου, που των ξωμάχων κόβει κάθε δουλειά» [Ρ549] στη μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή.

Ως προς την ετυμολογία, η λέξη «χειμών» θεωρείται παράλληλος τύπος της λέξης «χείμα» (με περισπωμένη), που σήμαινε «ψύχος, παγετός» και στη συνέχεια χειμώνας (χείματος ώρη στον Ησίοδο), που ανάγεται σε ινδοευρωπαϊκή ρίζα *gheim, «χειμώνας – παγετός, χιόνι». Άλλωστε και η ίδια η λέξη «χιών» στην ίδια ρίζα ανάγεται, όπως και η χίμαιρα, που αρχικά σήμαινε την κατσίκα που είχε γεννηθεί τον προηγούμενο χειμώνα και μετά πήρε τη σημασία του μυθικού τέρατος», αλλά και ο χείμαρρος.

Μπήκαν στην Καμπούλ οι Ταλιμπάν…

Μετά την αποχώρηση των Αμερικανών, το καθεστώς του Αφγανιστάν κατέρρευσε μέσα σε λίγες μέρες και προχτές μπήκαν στην Καμπούλ οι Ταλιμπάν.

Κι ενώ ο πρόεδρος Ασράφ Γκάνι κατέφευγε στο Τατζικιστάν με συνοδεία ένα ελικόπτερο τιγκαρισμένο στα χαρτονομίσματα, χιλιάδες Αφγανοί προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να φύγουν από τη χώρα -είδαμε τις εικόνες με ανθρώπους να κρέμονται σαν τσαμπιά από αεροπλάνα στο αεροδρόμιο και αναφέρθηκε ότι κάποιοι που είχαν γαντζωθεί σε αεροπλάνο που απογειώθηκε έπεσαν και βρήκαν τον θάνατο, είδαμε γυναίκες να τρέχουν να αγοράσουν μπούρκα, που η τιμή της δεκαπλασιάστηκε, είδαμε τα Σινούκ να εκκενώνουν πολίτες δυτικών χωρών, ενώ ομολογώ ότι δεν έμαθα τι απέγιναν οι δέκα Αφγανοί διερμηνείς που δούλευαν επί μια δεκαετία ως διερμηνείς στο ελληνικό τμήμα της Νατοϊκής δύναμης. Οι Ταλιμπάν τούς θεωρούν προδότες και, αν τους πιάσουν, θα τους εκτελέσουν. Τους είχαμε υποσχεθεί μεταφορά και άσυλο στην Ελλάδα αλλά δεν ξέρω αν η υπόσχεση τηρήθηκε (Σχετικό ρεπορτάζ, που προκαλεί κάποια ανησυχία, αν κάποιος ξέρει ας ενημερώσει).

H επάνοδος των Ταλιμπάν στην εξουσία είναι μια παταγώδης αποτυχία της εικοσαετούς αμερικανικής ανάμιξης στη χώρα. Το τέρας που έθρεψαν οι Αμερικανοί για να αντιπαλέψουν τη σοβιετική επιρροή και επέμβαση στο Αφγανιστάν από το 1979 και μετά δεν άργησε να θεριέψει και να αυτονομηθεί.

Χρόνια πολλά, κύριε Ντίλαν!

Στα ταξίδια που κάνω με το αυτοκίνητο, ακούω (φυσικά) μουσική. Πριν από καναδυό βδομάδες είχα βάλει και άκουγα τους πρώτους δίσκους του Μπομπ Ντίλαν και σκέφτηκα πως θα έπρεπε να γράψω κάτι στο ιστολόγιο για τον πολύ σημαντικό -αλλά και αγαπημένο μου, από μια άποψη- τραγουδοποιό. Μερικές μέρες αργότερα, είδα στο Φέισμπουκ μιαν ανακοίνωση του φίλου Βασιλη Μανουσάκη, κι έτσι έμαθα ότι σήμερα ο Μπομπ Ντίλαν γιορτάζει τα 80 του χρόνια. Οπότε, το θεώρησα σημαδιακό -και γράφω το σημερινό άρθρο, για να τιμήσουμε όλοι μαζί τον Ντίλαν, όπως θέλει ο καθένας, περίπου με τον ίδιο τρόπο που οι μαθητές ενός σπουδαίου καθηγητή, όταν συμπληρώνει τα 70, τα 75 ή τα 80 χρόνια του, συνηθίζουν να εκδίδουν τιμητικό τόμο, με εργασίες αφιερωμένες στον δάσκαλό τους.

Ο Μπομπ Ντίλαν γεννήθηκε Ρόμπερτ Άλεν Ζίμερμαν, στις 24 Μαΐου 1941, στη Μινεσότα. Η οικογένεια του πατέρα του ήταν Εβραίοι από την Οδησσό, της μητέρας του από τη Λιθουανία, που είχαν, και οι μεν και οι δε, φτάσει στις ΗΠΑ στις αρχές του 20ού αιώνα. (Η οικογένεια του πατέρα του είχε απώτερη καταγωγή από το Καρς, οπότε μπορούμε να τον θεωρήσουμε Πόντιο).

Εφηβος άρχισε να ενδιαφέρεται για το ροκ αλλά πιο πολύ για τη φολκ. Πήρε το ψευδώνυμο Bob Dylan όταν είδε τα ποιήματα του Dylan Thomas (αλλά ήδη σκεφτόταν το Dillon). Παράτησε το κολέγιο το 1961 και πήγε στη Νέα Υόρκη, όπου εντάχθηκε στην καλλιτεχνική σκηνή και το 1962 έβγαλε τον πρώτο του δίσκο, με το όνομά του: Bob Dylan, που είχε κυρίως παραδοσιακά τραγούδια. Ανάμεσά τους και το αργότερα πασίγνωστο House of the Rising Sun -η δική του διασκευή επηρέασε αργότερα τους Άνιμαλς -που βέβαια το ανέδειξαν σε παγκόσμια επιτυχία. (Κατά σύμπτωση, ο Έρικ Μπάρντον των Άνιμαλς πριν από καναδυό βδομάδες γιόρτασε κι αυτός τα ογδοηκοστά γενέθλιά του).

Στη Νέα Υόρκη συνάντησε το είδωλό του, τον Γούντι Γκάθρι -ήταν τότε άρρωστος και ο Ντίλαν τον επισκεπτόταν στο νοσοκομείο- και άλλους μουσικούς του κλίματος Γκάθρι. Ο δεύτερος δίσκος του, το 1963, The Freewheeling Bob Dylan, έχει πολλά τραγούδια διαμαρτυρίας, για επίκαιρα θέματα όπως οι φυλετικές διακρίσεις, όπως επίσης και ένα από τα πιο γνωστά τραγούδια του, το Blowing in the wind, αλλά και το δυσοίωνο αριστούργημα A Hard Rain’s gonna fall. Ο τρίτος δίσκος, το 1964, The Times they’re A-changing έχει επίσης σαφώς πολιτικό περιεχόμενο, ξεκινώντας από το ομότιτλο τραγούδι και προχωρώντας σε πιο απερίφραστες καταγγελίες. Την ίδια χρονιά δίνει το Another Side of Bob Dylan, με πιο πολλά ερωτικά τραγούδια.

Στη συνεχεια, υιοθετεί ηλεκτρικά όργανα -κάτι που κάποιοι φίλοι του της φολκ σκηνής το θεώρησαν προδοσία, και με αυτό το νέο ύφος παρουσιάζει τρεις αριστουργηματικούς δίσκους: Bringing it All Back Home (1965), Highway 61 Revisited (1965) και Blonde on Blonde (1966). (Ο αυτοκινητόδρομος 61 είναι εκείνος που πηγαίνει από τη γενέθλια Μινεσότα στη Νέα Ορλεάνη). Στους δίσκους αυτούς παρουσιάζει τραγούδια με διάρκεια πολύ μεγαλύτερη από το καθιερωμένο (περίπου) τρίλεπτο ενώ η στιχουργική του δεινότητα φτάνει στα ύψη, δημιουργώντας κόσμους παράνοιας οπως στο Desolation Row. Και βέβαια, δίνει μερικά από τα ωραιότερα ερωτικά τραγούδια του.

Το 1966 είχε το διάσημο όσο και μυστηριώδες ατύχημα με τη μοτοσικλέτα και ακολούθησε μια περίοδος εσωστρέφειας με ελάχιστες δημόσιες εμφανίσεις. Στις επόμενες δεκαετίες ο Ντίλαν πέρασε από πολλές φάσεις, μεταξύ άλλων ασπάστηκε τον χριστιανισμό, αλλά, όσο κι αν είναι σημαντικό το μετέπειτα έργο του εγώ δεν θα μιλήσω γι’ αυτό για τον απλό λόγο ότι δεν το ξέρω.

O δικός μου λοιπόν Ντίλαν τελειώνει περίπου στο John Wesley Harding, αν και περιλαμβάνει επίσης όλα τα τραγούδια του με τους Band, που κυκλοφόρησαν αργότερα. Φαίνεται παράλογο, ίσως και εντελώς άστοχο, να διαλέγει κανείς μια πενταετία (ή έστω εφταετία) από μια δημιουργική σταδιοδρομία που σε λίγο συμπληρώνει έξι δεκαετίες, αλλά νομίζω ότι αυτή η πρώτη πενταετία είναι που καθοριστικά χρωματίζει όλο του το έργο. Άλλωστε, και ο ίδιος πολύ συχνά επέστρεφε στη δεκαετία του 60, εκδίδοντας τα πάμπολλα τραγούδια που είχε ηχογραφήσει σε ταινίες μαγνητοφώνου από εκείνη την εποχή (The Basement Tapes) και τα διάφορα bootleg της εποχής. Θα περιμένω όμως από τα σχόλιά σας, και ιδίως από τον φίλο μας τον Τζι που είναι ειδήμονας πρώτης γραμμής για τα ντιλανικά, να συμπληρώσετε την εικόνα.

Ανοίγουν τα λύκεια

Η είδηση της ημέρας είναι ασφαλώς ότι από σήμερα επαναλειτουργούν με διά ζώσης διδασκαλία τα λύκεια -η πρώτη βαθμίδα της γενικής εκπαίδευσης για την οποία χαλαρώνουν οι περιορισμοί ύστερα από μήνες με διδασκαλία εξ αποστάσεως.

Το ιστολόγιο ενδιαφέρεται ζωηρά για την εκπαίδευση γενικά και επιπλέον έχει τη χαρά να περιλαμβάνει στους σχολιαστές του και αρκετούς εκπαιδευτικούς (μεταξύ άλλων και σε λύκεια) οπότε ειναι λογικό να αφιερώσουμε στην εξέλιξη αυτή το σημερινό άρθρο. Επαναλειτουργούν επίσης από σήμερα τα πρακτορεία Προπό, αλλά στον τομέα δεν έχουμε ειδίκευση. Ο τίτλος βέβαια έχει μιαν αμφισημία που οφείλεται στο ότι το ρήμα «ανοίγω» είναι εργαστικό δηλ. χρησιμοποιείται και ως μεταβατικό και ως αμετάβατο χωρίς να αλλάξει φωνή. Ανοίγουν τα λύκεια -ή καποιοι ανοίγουν τα λύκεια;

Τα λύκεια θα επαναλειτουργήσουν με όπλο τα αυτοτέστ, αφού κάθε μαθητής θα πρεπει να έχει προμηθευτεί και να έχει κάνει αυτοτέστ (χτες το βράδυ ή σήμερα το πρωί) πριν πάει στο σχολείο του. Τις λεπτομέρειες της διαδικασίας μπορείτε να τις δείτε εδώ.

Και βέβαια, όσο έμεναν κλειστά τα λύκεια, η ταξική ανισότητα διογκωνόταν αφού τα ιδιωτικά σχολεία είχαν πολύ μεγαλύτερες δυνατότητες στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση, για να μην πούμε για τα φροντιστήρια ή τα ιδιαίτερα μαθήματα.

Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε -οπότε, παρόλο που τα σχόλιά σας μπορούν (και το περιμένω) να αναφερθούν στα προβλήματα ή στις επιφυλάξεις ή στην ορθότητα της απόφασης για επαναλειτουργία των λυκείων, εγώ στο υπόλοιπο άρθρο θα εστιαστώ στη λέξη «λύκειο».

Στην αρχή της λέξης βρίσκεται το Λύκειο της αρχαίας Αθήνας, όπως ονομαζόταν ένας κήπος με σκεπασμένους περιπάτους στην αρχαία Αθήνα, καθώς και ένα γυμναστήριο της αρχαίας πόλης. Ο κήπος αυτός, στον οποίο δίδασκε ο Αριστοτέλης, πήρε το όνομά του από τον γειτονικό ναό του Λυκείου Απόλλωνα. Από τους περιπάτους πήρε το όνομά της η σχολή του Αριστοτέλη: ονομάστηκε περιπατητική, και περιπατητικοί οι φιλόσοφοι που ακολουθούσαν τις διδαχές του.

Γιατί λύκειος ο Απόλλων; Η προφανής εξήγηση, ότι προέρχεται από τον λύκο, δεν αποκλείεται. Στο ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη αναφέρεται ότι ο Απόλλωνας ονομαζόταν λυκοκτόνος ως προστάτης από τους λύκους. Ωστόσο, μπορεί επίσης να προέρχεται από το αμάρτυρο *λύκη (η χαραυγή, πρβλ. λυκαυγές) ενώ κάποιοι το συνδέουν με τη Λυκία θυμίζοντας ότι ο Απόλλων ονομαζόταν επίσης Λύκιος και Λυκηγενής. Στο etymonline θεωρείται βέβαιη η σύνδεση του Απόλλωνα με τους λύκους -με αναφορά στον Frazer και στα σχόλιά του στον Παυσανία.

Όπως και να έχει η ετυμολογία, αν θυμηθούμε ότι τα αρχαία γυμναστήρια τα έλεγαν γυμνάσια μπορούμε να πούμε ότι το αρχαίο Λύκειο ήταν γυμνάσιο χωρίς να μας κατηγορήσουν ότι παραδοξολογούμε.

Το Λύκειο του Αριστοτέλη έχει αποκαλυφθεί και αυτό έγινε μπροστά στα μάτια μας, κατά κάποιο τρόπο. Ακριβέστερα, το 1996, κατά τη διάρκεια των σωστικών ανασκαφών της Γ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων σε οικόπεδο εμβαδού 11 στρεμμάτων, που είχε παραχωρηθεί από το ελληνικό Δημόσιο στο Ίδρυμα Γουλανδρή για την ανέγερση Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, αποκαλύφθηκε η παλαίστρα του Λυκείου -κι έτσι το μουσείο δεν χτίστηκε σε αυτό τον χώρο, αλλά η Αθήνα απέκτησε έναν πολύ όμορφο αρχαιολογικό χώρο.

Τα σχολεία μας όμως τα είχαμε πει λύκεια από νωρίτερα. Όμως δεν μεταφέραμε την αρχαία λέξη Λύκειον στα νέα ελληνικά -χρειάστηκε η μεσολάβηση άλλων γλωσσών. Οπότε, ας δούμε την ιστορία της λέξης.

Γιατί βρόμικος;

Η ερώτηση του τίτλου είναι βέβαια ελλειπτική, λείπει το ρήμα -κι έτσι ο τίτλος επιδέχεται κάμποσες ερμηνείες, ας πούμε «γιατί ήρθες έτσι βρόμικος στο σπίτι;» (θα μπορούσε να επιπλήττει μια μητέρα τον γιο της ή τον άντρα της) ή «γιατί να είναι βρόμικος ο κόσμος;», φιλοσοφική δηλαδή απορία. Όμως επειδή εδώ λεξιλογούμε, θα πρέπει να στρέψουμε αλλού τον προβολέα μας. Και η ερωτηση του τίτλου σημαίνει «Γιατί γράφουμε βρόμικος με όμικρον και όχι βρώμικος με ωμέγα;» και δεν έχει καμία απολύτως σχέση με τον Τσαρλς Μπουκόφσκι και το βιβλίο του.

Πριν από τριάμισι χρόνια, είχαμε συζητήσει σε ένα άρθρο μας ένα σημείωμα στο οποίο κάποιος, ίσως δάσκαλος, θρηνούσε διάφορες αλλαγές στην ορθογραφία. Και έγραφε ο ίσως δάσκαλος:

Ενός λεπτού σιγή για εκείνο το μαντήλι που ξηλώθηκε κι έμεινε «μαντίλι», για την εταιρεία που διαλύθηκε κι έγινε «εταιρία», για τη βρωμιά που λερώθηκε κι έγινε «βρομιά»…..

Απαντώντας, τότε, εξέτασα μία προς μία τις ορθογραφικές αλλαγές που τόσο πόνο ψυχης είχαν προκαλέσει στον συντάκτη του σημειώματος. Και σχετικά με τη βρωμιά ή βρομιά είχα γράψει: Αξίζει άρθρο για τη λέξη αυτή.

Χρειαζόταν όμως και μια ακόμα σκουντιά για να το αποφασίσω. Πολύ πρόσφατα είδαμε το κατηγορητήριο της κ. Αφροδίτης Μάνου κατά του Γ. Μπαμπινιώτη, και ανάμεσα στα εγκλήματα κατά της ελληνικής γλώσσας για τα οποία η κ. Μάνου κατηγορεί τον κ. Μπαμπινιώτη είναι ακριβώς και η γραφή «βρομιά». Οπότε, ήρθε το πλήρωμα του χρόνου για να ξοφλήσω αυτό το χρέος.

Ο σταυρός του Σταύρου

Του Σταυρού είναι σήμερα, μεγάλη γιορτή της Ορθοδοξίας για όσους πιστεύουν. Του Σταυρού, αλλά και του Σταύρου, όπως και της Σταυρούλας, που γιορτάζουν σήμερα. Στο ιστολόγιο συνηθίζουμε να δημοσιεύουμε άρθρα, αφιερωμένα σε ονόματα, τη μέρα της γιορτής τους, και με τον καιρό έχουμε καλύψει τα περισσότερα διαδεδομένα αντρικά και γυναικεία ονόματα -τη Μαρία και την Άννα, τον Δημήτρη και τη Δήμητρα, τον Γιάννη, τον Γιώργο, τον Νίκο, τον Κώστα και την Ελένη, τον Στέλιο και τη Στέλλα, τον Χρίστο (ή Χρήστο) και την Κατερίνα. Από τα λιγότερο συχνά έχουμε αφιερώσει άρθρο στον Σπύρο και στον Θανάση και παλιότερα στον Θωμά και στον Στέφανο. Τελευταίο τέτοιο άρθρο ήταν, πριν από 6-7 μήνες, για τον Χαράλαμπο, εκτός αν έχω ξεχάσει κανένα.

Πέρυσι η μέρα του Σταυρού έπεφτε Σάββατο και τα μεζεδάκια της ημέρας τα είχα πει «Σταυρομεζεδάκια» και αστόχαστα υποσχέθηκα του χρόνου να βάλω άρθρο για τον Σταύρο, οπότε φέτος ο φίλος μας ο Σταύρος το υπενθύμισε έγκαιρα και καίρια, την πρώτη του μήνα, και κατάφερα να το θυμηθώ, οπότε έρχομαι να εκπληρώσω την υπόσχεση με τούτο το άρθρο.

Ο Σταύρος είναι όνομα μέσης συχνότητας. Σύμφωνα με μια μελέτη, βρισκεται στην 22η θέση των αντρικών ονομάτων. Με αξιοσημείωτη αντιστοιχία, η Σταυρούλα βρίσκεται στην 23η των γυναικείων -αλλά στη γενική κατάταξη η Σταυρούλα βρίσκεται αρκετές θέσεις πιο πάνω από τον Σταύρο (33η έναντι 58ης). Δεν έχω υπόψη μου μελέτες που να δείχνουν τοπική κατανομή των ονομάτων κι έτσι δεν ξέρω να σας πω αν σε ποια περιοχή έχει το όνομα πολύ αυξημένη συχνότητα -ίσως στη Μακεδονία.

Ο Σταύρος και η Σταυρούλα βεβαίως, ετυμολογούνται από τον σταυρό -φυσικά τον σταυρό του Ιησού Χριστού, με ανέβασμα του τόνου, που ήταν καθιερωμένο τα χρονια εκείνα για να μη συμπίπτει το όνομα με την κοινή λέξη (λαμπρός-Λάμπρος, ξανθός-Ξάνθος, χρηστός-Χρήστος, φαιδρός-Φαίδρος κτλ.) Όσο για την ετυμολογία του σταυρού, όσο κι αν φαίνεται απίθανο τόσα χρόνια ΔΕΝ έχουμε γράψει άρθρο για το θέμα. Το 2015 είχα γράψει ότι το θέμα είναι τεράστιο και ακόμα δεν έχω βρει το θάρρος να καταπιαστώ -πέρασαν κι άλλα πέντε χρόνια και δεν το βρήκα.

Ο Σταύρος έχει δυο χαρακτηριστικά που μειώνουν την έκταση του άρθρου. Το ένα είναι πως δεν έχει αντίστοιχα σε άλλες γλώσσες. Όχι μόνο στις δυτικές, αλλά ούτε καν στις γλώσσες της ορθόδοξης ανατολικής Ευρώπης.

Όταν ο Σαββόπουλος συνάντησε τον Ζακ Πρεβέρ

Το σημείωμα που διαβάζετε σήμερα έπρεπε να το βάλω την προηγούμενη εβδομάδα, που ήταν η επέτειος της γέννησης του μεγάλου Γάλλου ποιητή Ζακ Πρεβέρ (γεννήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 1900), αλλά για τεχνικούς λόγους δεν στάθηκε αυτό μπορετό -οπότε, το διαβάζετε σήμερα, ανεπίκαιρο. Ας το αφιερώσω στον παλιό μας φίλο που δεν γράφει πια και που είχε το χρηστώνυμο «Να διαβάζετε τον Ζακ Πρεβέρ».

Κάποιοι θα μου πουν ότι κομίζω γλαύκα στην Αθήνα με το άρθρο, αφού θα ασχοληθώ με ένα θέμα που είναι πασίγνωστο -αλλά προηγούμενη πείρα από το ιστολόγιο έχει δείξει πως το πασίγνωστο για τον έναν είναι άγνωστο για άλλους (και τούμπαλιν). Επίσης, έχω να εισφέρω μιαν άγνωστη ψηφιδούλα στη σχετική συζήτηση, οπότε το σημερινό άρθρο ίσως δεν είναι, έτσι κι αλλιώς, περιττό.

Αλλά να ξεκινήσουμε από την αρχή. Ένα από τα δημοφιλέστερα τραγούδια της πρώτης περιόδου του Διονύση Σαββόπουλου είναι, θαρρώ, το «Ήλιε, ήλιε αρχηγέ» που περιλαμβάνεται στον πρώτο του δίσκο, Το φορτηγό.

Ας το ακούσουμε:

Και ας θυμηθούμε τα λόγια:

Ήλιος κόκκινος ζεστός στάθηκε στην κάμαρά μου.

Ξύπνησε όλη η πολιτεία κάτω απ’ τα παράθυρά μου.

Το παιδί πάει στο σχολειό του κι ο εργάτης στην δουλειά.

Πρωινά δυο μάτια ανοίγει όμορφη μια κοπελιά.

Ε, ε, Ήλιε, ήλιε, αρχηγέ,

δώσ’ το σύνθημα εσύ κι η χαρά θ΄αναστηθεί.

Ε, ε, το σκοτάδι θα πεθάνει και θ’ ανάψ’ η χαραυγή.

Ο εργάτης βλαστημάει και τραβάει για τον σταθμό.

Να, ο ήλιος ανεβαίνει σαν σημαία στον ουρανό.

Μπρος στης φάμπρικας την πύλη ο εργάτης σταματά.

Όμορφη η μέρα γνέφει κι απ’ το ρούχο τον τραβά.

Ε, ε, σύντροφέ μου, αχ τι κακό,

μέρα μ᾿ ήλιο σαν κι αυτό να την τρώει τ’ αφεντικό.

Σήκω ήλιε πιο ψηλά να σε δούνε τα παιδιά

δες χορεύει η κοπελιά με στεφάνι στα μαλλιά

τα παιδιά θα μεγαλώσουν θ’ αγαπούν την κοπελιά

κι όλα τότε θα `ν’ δικά μας: ήλιος, ουρανός, χαρά.

Ε, ε, Ήλιε, ήλιε, αρχηγέ,

δώσ’ το σύνθημα εσύ κι η χαρά θ΄αναστηθεί.

Ε, ε, το σκοτάδι θα πεθάνει κι θ’ ανάψ’ η χαραυγή.

Και μόνο αυτό το τραγούδι να είχε γράψει κάποιος, θα κέρδιζε μια θέση στην ιστορία του ελληνικού τραγουδιού.

Ο Διον. Σαββόπουλος και το πρόπλασμα του μύθου για τη «δήλωση Κίσινγκερ»

Ένας από τους πιο ανθεκτικούς ελληναράδικους μύθους είναι, χωρίς αμφιβολία, ο μύθος για τη «δήλωση Κίσινγκερ». Όπως πιθανότατα θα ξέρετε, ο μύθος συνίσταται στο ότι ο Αμερικανός πολιτικός είχε πει:

Ο ελληνικός λαός είναι δυσκολοκυβέρνητος και γι’ αυτό πρέπει να τον πλήξουμε βαθιά στις πολιτισμικές του ρίζες. Τότε ίσως συνετισθεί. Εννοώ, δηλαδή, να πλήξουμε τη γλώσσα, τη θρησκεία, τα πνευματικά και ιστορικά του αποθέματα, ώστε να εξουδετερώσουμε κάθε δυνατότητά του να αναπτυχθεί, να διακριθεί, να επικρατήσει, για να μη μας παρενοχλεί στα Βαλκάνια, να μη μας παρενοχλεί στην Ανατολική Μεσόγειο, στη Μέση Ανατολή, σε όλη αυτή τη νευραλγική περιοχή μεγάλης στρατηγικής σημασίας για μας, για την πολιτική των ΗΠΑ.

Τον μύθο τον έκανε γνωστό η Λιάνα Κανέλλη, σήμερα βουλεύτρια του ΚΚΕ, το 1997 (λίγα χρόνια πριν αρχίσει να συνεργάζεται με το ΚΚΕ). Η Κανέλλη εξέδιδε τότε το (εθνικιστικό και τουρκοφαγικό, λέω εγώ) περιοδικό Νέμεσις και στο τεύχος του Φεβρουαρίου 1997 δημοσίευσε την πλαστή δήλωση, φυσικά παρουσιάζοντάς την για αληθινή, που έγινε τάχα το 1994.

Κι ένα μικρό παιδί καταλαβαίνει πως για έναν διπλωμάτη καριέρας τέτοιες δηλώσεις είναι αδιανόητες. Επιπλέον, όπως αναφέρω σε παλιό άρθρο του ιστολογίου, ο ίδιος ο Κίσινγκερ διέψευσε τον ισχυρισμό ενώ όταν προκλήθηκε να τον τεκμηριώσει η κ. Κανέλλη επικαλέστηκε ένα φύλλο της Turkish Daily News το οποίο τελικά βρέθηκε αλλά δεν περιέχει τίποτα σχετικό (Είμαστε στην εποχή όπου δεν έχουν περάσει τα πάντα στο Διαδικτυο κι έτσι η κ. Κανέλλη μπορούσε να διατηρεί για καιρό το ψέμα της).

Η δήλωση Κίσινγκερ λοιπόν αποδείχτηκε πέρα από κάθε αμφιβολία πλαστή, αν και αυτό δεν εμπόδισε πολλούς να την αναπαράγουν -και να την «τεκμηριώνουν» με το «επιχείρημα»: Μήπως δεν επαληθεύτηκαν τα όσα λέει;

Μια περιπλοκή στο θέμα είναι πως, όπως αποκάλυψαν οι ερευνητές της ομάδας του Ιού, τον Ιανουάριο του 1987, ο δικηγόρος Θ. Σταυρόπουλος, σε άρθρο του στην Ελευθεροτυπία υπέρ της επαναφοράς των αρχαίων στο γυμνάσιο από το πρωτότυπο, παρέθεσε μια συντομότερη, αλλά σαφώς ιδίου κλίματος δήλωση του Κίσινγκερ, η οποία, κατ’ αυτόν, είχε ειπωθεί το 1973, αμέσως μετά τη σφαγή του Πολυτεχνείου! Συγκεκριμένα, η δήθεν δήλωση είναι: «Τους Έλληνες δεν μπορούμε να τους δαμάσουμε. Είναι μη κυβερνήσιμοι (ingouvernables). Πρέπει να τους χτυπήσουμε στις πολιτικές τους βάσεις» Henry Kissinger (Νοέμβρης 1973).

Σε δεύτερο άρθρο του ιστολογίου θέλησα να βρω τις απαρχές των ψευτοδηλώσεων Κισινγκερ και βρήκα μια ρήση του Κάστλρι, λόρδου Λοντόντερι, όπως την παραθέτει ο Αμερικανός διπλωμάτης Τσαρλς Τάκερμαν: Lord Londonderry, who wished to render Greece » as harmless as possible, and to make her people like the spiritless nations of Hindostan.»

Η ρήση αυτη έχει συμπεριληφθεί στο βιβλίο του Γεωργίου Φιλάρετου «Ξενοκρατία και βασιλεία εν Ελλάδι», που έχει διαβαστει αρκετά και που επανεκδόθηκε μετά την πτώση της δικτατορίας, και στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε από διάφορους δημοσιολόγους όπως ο Μάριος Πλωρίτης.

Οπότε, η υπόθεση εργασίας που κάνω είναι πως η ρήση αυτή χρησίμεψε σαν έναυσμα για να χαλκευθει, άγνωστο από ποιον και πότε ακριβώς, η δήλωση Κισινγκερ που εμφανίζεται αθορυβα και απαρατήρητη το 1987 στο άρθρο του Θ. Σταυρόπουλου και δέκα χρόνια αργότερα με τυμπανοκρουσίες από τη Λιανα Κανέλλη.

Ως εδώ έχετε διαβάσει μια απαραίτητη (και αναπόφευκτη) περίληψη των δύο προηγούμενων άρθρο μου για τον μύθο της δήλωσης Κίσινγκερ. Από εδώ και πέρα, το νέο στοιχείο.

Το νέο στοιχείο δεν ανατρέπει τα πράγματα αλλά προσθέτει μια νέα ψηφίδα στην ανίχνευση του μύθου. Το οφείλουμε εξ ολοκλήρου σε ένα εύρημα του φίλου Παναγιώτη Ανδριόπουλου, που το αποκάλυψε με διαδοχικές δημοσιεύσεις στο Τουίτερ και στην ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ. Ο ίδιος έκανε και όλη την υπολοιπη έρευνα που θα παρουσιάσω.

Λοιπόν, όσοι έζησαν στη δεκαετία του 1980 θα θυμούνται ότι το 1986, τότε που δεν υπήρχε ακόμα ιδιωτική τηλεόραση, ο Διονύσης Σαββόπουλος άρχισε στην ΕΡΤ μιαν εκπομπή «Ζήτω το ελληνικό τραγούδι». Την έβλεπα και μου άρεσε. Θα θυμούνται επίσης οι ίδιοι ότι την ευλογημένη εκείνη εποχή οι μαθητές Γυμνασίου δεν διδάσκονταν αρχαία από το πρωτότυπο αλλά μόνο από μετάφραση. Αρχαία κείμενα μάθαιναν στο Λύκειο -και αυτό δεν εμπόδισε πολλούς να γίνουν άριστοι κλασικοί φιλόλογοι. Το μέτρο αυτό είχε αρχίσει από το 1976 με τη μεταρρύθμιση Ράλλη, ωστόσο το 1986 ο τότε υπουργός Παιδείας Αντώνης Τρίτσης άκουγε ευμενώς τις εισηγήσεις συντηρητικών κύκλων όπως η Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων και ο Γ. Μπαμπινιώτης και είχε εκφράσει τον προβληματισμό μήπως πρεπει να επανέλθει η διδασκαλία των αρχαίων στο γυμνάσιο ώστε να αντιμετωπιστεί η (ανύπαρκτη) νόσος της λεξιπενίας.

Μην ανησυχείτε, φτάνω στο ψητό. Στις 27 Δεκεμβριου 1986, και ενώ έχει ανάψει η συζήτηση για τα αρχαια ελληνικά, στο 6ο επεισόδιο της εκπομπής «Ζήτω το ελληνικό τραγούδι» ο Διον. Σαββόπουλος αφιερώνει τη μισή εκπομπή στη γλώσσα (την εκπομπή μπορείτε να τη δείτε εδώ) και μεταξύ άλλων λέει τα εξής:

Μηνολόγιον Δεκεμβρίου λοιπόν

Το Μηνολόγιο, που το δημοσιεύω εδώ συνήθως την πρώτη του μηνός, ήταν ιδέα του πατέρα μου, του αξέχαστου Δημήτρη Σαραντάκου, ο οποίος αρχικά το δημοσίευε στο περιοδικό Φιστίκι, που έβγαζε επί πολλά χρόνια στην Αίγινα. Στο εδώ ιστολόγιο, το Μηνολόγιο άρχισε να δημοσιεύεται τον Οκτώβρη του 2010 και βέβαια μέσα σε 12 μήνες έκλεισε τον κύκλο. Τότε, αποφάσισα να εξακολουθήσω να το δημοσιεύω στις αρχές κάθε μήνα, επειδή έχει γίνει το σταθερό σημείο αναφοράς για τα γεγονότα του μήνα, που ενημερώνεται συνεχώς με δικά σας σχόλια μέσα στη διάρκεια του μήνα, σχόλια που συνήθως αφορούν επισήμανση ημερομηνιών, αν και κυρίως αγγελτήρια θανάτων.

Οπότε, συνεχίζω τις δημοσιεύσεις όσο θα υπάρχει ενδιαφέρον, προσθέτοντας πάντοτε δικές σας προτάσεις από πέρυσι. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις η επέτειος έχει εσκεμμένα μετατεθεί κατά μία ημέρα.

Το μηνολόγιο τούτου του μήνα έχει μιαν ιδιαιτερότητα, μια και στις 17 του Δεκέμβρη κλείνουν τα έξι χρόνια από τότε που χάσαμε τον πατέρα μου. Δεν θεώρησα άτοπο να μνημονέψω τον πατέρα μου στο μηνολόγιο, που ήταν άλλωστε δικη του ιδέα: ανάμεσα σε έναν ποιητή που αγαπούσε και σ’ έναν επαναστάτη που θαύμαζε πιστεύω πως θα έχει καλή παρέα.

Πα  1	Παγκόσμια ημέρα κατά του AIDS  και γενέσιον Ιωάννου Συκουτρή
Σα 2	Αντιφώντος   του σοφιστού, Μαρίας Καλογεροπούλου της καλλιφώνου και Διονυσίου Σαββόπουλου της νιότης μας
Κυ 3	† Αυγούστου Ρενουάρ και γενέσιον Νίνου Ρότα του μουσουργού
Δε   4	Ο Θωμάς Έδισον εφευρίσκει τον ηλεκτρικόν λαμπτήρα
Τρ 5	Θεοφίλου Μόζαρτ τελευτή
Τε   6	Νικολάου Μύρων και των Διοσκούρων, προστατών των πλοϊζομένων και Αλεξάνδρου Γρηγοροπούλου αναίρεσις
Πε 7	Των τριών Χαρίτων
Πα 8	Δάμωνος και Φιντίου· και Ιωάννου Λένον του πολυκλαύστου αναίρεσις
Σα   9	Ιωάννου Βοκκακίου και της Ανθρωπίνης Κωμωδίας του
Κυ 10	Των ανθρωπίνων δικαιωμάτων  και τελευτή Άλκη Αλκαίου του στιχουργού
Δε 11	Γενέσιον Μαξίμου Γκόρκι
Τρ 12	Διογένους του  Κυνός
Τε 13	Γαλιλαίου ταπείνωσις και Μέντη Μποσταντζόγλου τελευτή
Πε 14	Ανάληψις Απολλωνίου του Τυανέως εκ του ιερού της Δικτύννης
Πα 15	Αναξαγόρου του φιλοσόφου
Σα 16	Τελευτή Κωνσταντίνου Βάρναλη, ποιητού των Μοιραίων
Κυ 17	† Δημητρίου Σαραντάκου του συγγραφέως και Σίμωνος Μπολιβάρ του ελευθερωτού
Δε 18	Του χορού του Ζαλόγγου
Τρ 19	Προμηθέως καθήλωσις επί του Καυκάσου
Τε 20	Της εν Επιδαύρω πρώτης Εθνοσυνελεύσεως
Πε 21	Χειμερινόν ηλιοστάσιον
Πα 22	Ησιόδου του Ασκραίου και των Έργων και Ημερών αυτού
Σα 23	Κρυσταλλοτριόδου της θαυματουργού γενέσιον
Κυ 24	Λουδοβίκου Αραγκόν τελευτή
Δε 25	Γέννησις Ιησού του Ναζωραίου, Ορφέως και Μίθρα
Τρ 26	Σωτηρίας Μπέλλου της υμνωδού
Τε 27	Πινδάρου του Θηβαίου
Πε 28	Κινηματογράφου γέννησις
Πα 29	Γενέσιον Παύλου Καζάλς
Σα 30	Ίδρυσις Σοβιετικής Ενώσεως
Κυ 31	Εφεύρεσις του τηλεσκοπίου

Κωνσταντίνος Μητσοτάκης (1918-2017)

Παρόλο που χαριτολογώντας λέγαμε ότι «θα μας θάψει όλους», ο επίτιμος αρχηγός της ΝΔ Κωνσταντίνος Μητσοτάκης επλήρωσε κι αυτός προχτές το κοινό χρέος, όπως ευφημιστικά έλεγε το παλιό κλισέ -εύλογα λοιπόν του αφιερώνεται το σημερινό άρθρο. Για τη ζωή και τη σταδιοδρομία του εκλιπόντος έχουν ήδη γραφτεί πάρα πολλά, οπότε εμείς εδώ θα εστιαστούμε σε πτυχές που έχουν να κάνουν με το χιούμορ και τη γλώσσα.

Παρόλο που τα βιογραφικά στοιχεία του Κ. Μητσοτάκη είναι γενικώς γνωστά, διάλεξα να παραθέσω το μεγαλύτερο μέρος από ένα συνοπτικό βιογραφικό του γραμμένο από τον συγγραφέα Γιώργο Αλεξάτο, από σαφώς αριστερή οπτική:

Από αστική οικογένεια πολιτικών της Κρήτης, με συγγενικούς δεσμούς με τον Ελευθέριο Βενιζέλο (ο οποίος φρόντισε με κληροδότημα για τις σπουδές του), ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης υπήρξε τυπικός εκπρόσωπος των συμφερόντων της τάξης του.

Στον δημόσιο βίο εμφανίστηκε σε νεαρή ηλικία, ως ηγετικό στέλεχος της Εθνικής Οργάνωσης Κρήτης, συμμετέχοντας στην Αντίσταση κατά των γερμανών κατακτητών, σε συνεργασία με το ΕΑΜ. Έχοντας συλληφθεί από τους Γερμανούς, απελευθερώθηκε με μυστική αγγλογερμανική συμφωνία, με την ταυτόχρονη απελευθέρωση αιχμαλώτων γερμανών αξιωματικών, χάρη στη δεδομένη αγγλοφιλία του και την κοινωνική του θέση.

Βουλευτής του Κόμματος των Φιλελευθέρων από το 1946, υπουργός στις κεντρώες κυβερνήσεις στα 1951-52, είχε τη φήμη του σταθερού αλλά μετριοπαθούς αντικομμουνιστή. Η εικόνα της μετριοπάθειας ενισχύθηκε ιδιαίτερα το 1955, όταν στη Βουλή υπερασπίστηκε τον Νίκο Καζαντζάκη από τις επιθέσεις της Εκκλησίας και της Δεξιάς, όπως και το 1962, όταν, με δημόσια δήλωσή του, τάχθηκε υπέρ της νομιμοποίησης του ΚΚΕ.

Η μέρα με τα δεκαπεντάρια

Σήμερα ο μήνας έχει δεκαπέντε, έχουμε δηλαδή 15 Οκτωβρίου του 2015, ή αλλιώς 15/10/15, μια μέρα με δύο δεκαπεντάρια. Κανονικά, το σημερινό άρθρο έπρεπε να μπει στις 15 Μαΐου, 15/5/15, αλλά το αμέλησα τότε -ένα μυαλό, κι αυτό ρωμέικο, κι έτσι παραλίγο να σπάσω μια μικροπαράδοση του ιστολογίου.

Οι ταχτικοί θαμώνες ίσως να θυμούνται ότι στις 12 Δεκεμβρίου του 2012 (στις 12/12/12) είχα γράψει ένα άρθρο για τη Μέρα με τα τρία δωδεκάρια, συνεχίζοντας μια παράδοση που ήδη μετρούσε τέταρτο χρόνο, αφού στις 11/11/2011 είχαμε τη μέρα με τα τρία εντεκάρια, στις 10/10/ 2010 είχαμε γράψει για τη  μέρα με τα τρία δεκάρια και στις 9/9/2009 για  την αντίστοιχη μέρα με τα τρία εννιάρια. Η ωραία αυτή παράδοση κινδύνεψε να σταματήσει το 2013, διότι μέρα με τρία 13άρια δεν υπάρχει, αφού δεν έχουμε δέκατο τρίτο μήνα, τελικά όμως σκέφτηκα ότι η 13/3/13 ήταν μια καλή προσέγγιση κι έτσι πρόπερσι έγραψα το άρθρο για τα δεκατριάρια, και πέρυσι το άρθρο για τα δεκατεσσάρια, στις 14/4/14. Οπότε, προκειμένου να σπάσει η παράδοση, ας δεχτούμε ότι η 15/10/15 είναι καλό υποκατάστατο της 15/5/15, και ελπίζω του χρόνου να θυμηθώ να βάλω το αντίστοιχο άρθρο στις 16 Ιουνίου και όχι αργότερα.

Ο αριθμός 15 δεν έχει φοβερό ενδιαφέρον από αριθμολογική άποψη, εννοώ ότι δεν είναι πρώτος αριθμός ή τετράγωνο άλλου αριθμού, είναι πάντως ημιπρώτος (αφού είναι γινόμενο δύο πρώτων αριθμών, του 5 επί 3). Ωστόσο, επειδή είναι στρογγυλός αριθμός, τρεις πεντάδες ή πέντε τριάδες, εμφανίζεται πολύ συχνά στην καθημερινότητά μας αφού βρίσκεται, θα έλεγε κανείς, στο σταυροδρόμι δυο μεγάλων αριθμητικών συστημάτων, του δεκαδικού και του εξηκονταδικού.

Χρόνια πολλά, Άννα!

Σήμερα είναι 9 Δεκεμβρίου, της Αγίας Άννης, γιορτάζουν λοιπόν οι Άννες, με πρώτη και καλύτερη την κόρη μου, οπότε σκέφτηκα πως δεν θα ήταν παράταιρο να τους κάνει το ιστολόγιο ένα δώρο, δηλαδή να αφιερώσει ένα άρθρο στο όνομά τους, μια συνήθεια που την ξεκίνησα πέρυσι και τη συνεχίζω σε αραιά διαστήματα (π.χ. άρθρο για την Κατερίνα).

Η Άννα είναι αρκετά διαδεδομένο όνομα, αλλά δεν είναι από τα δημοφιλέστερα γυναικεία ονόματα, τουλάχιστον αν πιστέψουμε την έρευνα του Χ. Φουνταλή, που μου φαίνεται αξιόπιστη. Ομολογώ πάντως ότι δοκίμασα έκπληξη: ήξερα ότι η Άννα δεν είναι στα τρία συχνότερα ονόματα (Μαρία-Ελένη-Κατερίνα, όπως έχουμε και άλλοτε αναφέρει) αλλά δεν περίμενα να έρχεται μόλις στην 15η θέση της κατάταξης. Πάντως, όπως θα δούμε παρακάτω, σε έναν τομέα το όνομα Άννα υπερτερεί αισθητά.

Η Άννα είναι όνομα χριστιανικό, εβραϊκής προέλευσης. Σύμφωνα με τη χριστιανική παράδοση, Άννα ήταν η μητέρα της Παναγίας (και Ιωακείμ ο πατέρας της). Στα εβραϊκά, Hannah που σήμαινε «εύνοια, χάρη» (άρα Χαρούλα η Άννα). Από τα εβραϊκά πέρασε στα ελληνικά, αρχικά με δασεία, αλλά επειδή ο ξεπεσμός του έθνους είχε αρχίσει από νωρίς (δεν διάβαζαν και Γιανναρά, βλέπεις) η δασεία γρήγορα χάθηκε κι έτσι παλιότερα γραφόταν με ψιλή. Από τα ελληνικά πέρασε και στις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες όπου επίσης είναι αρκετά διαδεδομένο, αν και βρίσκεται σε υποχώρηση (π.χ. στις ΗΠΑ το Ann(e) ήταν το δεύτερο συχνότερο όνομα στα τέλη του 19ου αιώνα, ενώ σήμερα στις ονοματοδοσίες των κοριτσιών της Καλιφόρνιας βρίσκεται κάτω από την 50ή θέση). Οι ισπανόφωνοι βέβαια το γράφουν Ana επειδή δεν έχουν περάσει διαφωτισμό.

Αρσενικό τύπο δεν έχει η Άννα, αν και είχε στα εβραϊκά -θα θυμάστε τον Άννα από το Ευαγγέλιο που έστειλε δεμένο τον Ιησού στον αρχιερέα Καϊάφα, κι από εκεί κληρονομήσαμε την παγιωμένη έκφραση «από τον Άννα στον Καϊάφα», που τη λέμε για να καυτηριάσουμε περιπτώσεις όπου κάποιος παραπέμπεται από τον ένα στον άλλο (αν)αρμόδιο, ιδίως για πολίτη που ταλαιπωρείται στη γραφειοκρατία των δημόσιων υπηρεσιών. Αυτός ο Άννας είναι το θηλυκό της Άννας λοιπόν, αλλά δεν έχει περάσει στα ελληνικά απ’ όσο ξέρω. Να σημειώσω ότι ο Αννίβας ετυμολογικά είναι συγγενής με την Άννα (και τον Άννα), όχι όμως και το Αννόβερο.

Ο εκτσογλανισμός του κ. Β. Βενιζέλου

Στο ιστολόγιο συνεχίζεται η ψηφοφορία για τη λέξη της χρονιάς, υπάρχει όμως ένας νεολογισμός που θα έπαιρνε αρκετές ψήφους αν είχε μπει στο ψηφοδέλτιο, αλλά δεν μπήκε για τον απλούστατο λόγο ότι είδε το φως της δημοσιότητας πολύ πρόσφατα, ενώ είχε ήδη αρχίσει η ψηφοφορία. Θα καταλάβατε βέβαια ότι εννοώ τη λέξη εκτσογλανισμός, που λανσάρισε πριν από μερικές μέρες ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ και αντιπρόεδρος (οΘντκ) της (οΘντκ) κυβέρνησης της χώρας και η οποία, όπως ήταν ίσως φυσικό, έχει προκαλέσει πολλά σχόλια.

Συγκεκριμένα, ο κ. Βενιζέλος είπε, μιλώντας ενώπιον της Κεντρικής Πολιτικής Επιτροπής του Κόμματός του και αναφερόμενος, σε τι άλλο, στον ΣΥΡΙΖΑ: Καλλιεργούν το υπόστρωμα του εκχυδαϊσμού και του εκφασισμού της κοινωνίας. Για την ακρίβεια, θα μου επιτρέψετε να πω μια λέξη και ζητάω συγνώμη από εσάς και τους ακροατές μας, του εκτσογλανισμού της ελληνικής κοινωνίας. Του εκτσογλανισμού.

Βέβαια, ο κ. Βενιζέλος τα είπε αυτά ενώ ίσως για πρώτη φορά αισθανόταν τόσο απειλητικούς (αν και ακόμα υπόκωφους) τριγμούς στην καρέκλα του, καθώς η δυσαρέσκεια στελεχών του κόμματός του προς το πρόσωπό του συνεχώς εντείνεται -δεν είχε προλάβει να στεγνώσει το μελάνι στην επιστολή των επτά μελών της ΚΠΕ που ζητούσαν «απεμπλοκή από τη συγκυβέρνηση», οπότε η επίθεση στον ξορκισμένο ΣΥΡΙΖΑ ήταν επιβεβλημένη για λόγους εσωτερικής συσπείρωσης, ακόμα καλύτερα μ’ ένα ρητορικό πυροτέχνημα που θα τραβούσε την προσοχή από τις φωνές αμφισβήτησης. Αυτά τα πολιτικά τεχνάσματα είναι στοιχειώδη, πασίγνωστα και διάφανα.

Όμως εδώ δεν πολιτικολογούμε και τόσο, οπότε δεν θα σχολιάσω περισσότερο τα αδιέξοδα του κ. Βενιζέλου -αλλά ευχαρίστως να ακούσω τα σχόλιά σας, όπως και τις τυχόν διαφωνίες σας· εδώ κυρίως λεξιλογούμε, οπότε θα ασχοληθώ σήμερα με τον βενιζέλειο νεολογισμό, χαρίζοντάς του τα 15 λεπτά δημοσιότητας που δικαιούται πριν χαθεί, όπως είναι η μοίρα των πυροτεχνημάτων.

Τον χαρακτήρισα νεολογισμό, παρόλο που δεν μπορώ να βεβαιώσω ότι ο κ. Βενιζέλος είναι ο πρώτος εκστομίσας. Ομολογώ ότι δεν είχα κάνει ενδελεχή έρευνα στα σώματα κειμένων πριν ειπωθεί από τον κ. Βενιζέλο, και βέβαια τώρα δεν είναι δυνατόν να γίνει αναζήτηση αφού το γκουγκλ έχει πλημμυρίσει με τις πρόσφατες ανευρέσεις. Πάντως, κι αν ακόμα κάποιοι το είχαν πει πριν από τον κ. αντιπρόεδρο, εκείνος σίγουρα πιστώνεται με τη δημοσιοποίηση του νεολογισμού.

Οι δυο συλλαβές που λείπουν

Το τραγούδι «Ο πολιτευτής» του Διονύση Σαββόπουλου, από το δίσκο «Η ρεζέρβα» (1979), ποτέ δεν σταμάτησε να ακούγεται, αλλά τα τελευταία χρόνια, με την απαξίωση των πολιτικών, έχει ξαναέρθει στην επικαιρότητα -άλλωστε και ο ίδιος ο συνθέτης του το διάλεξε για τίτλο μιας περσινής του παράστασης («Ο πολιτευτής. Μουσικοπολιτικά και άλλα»).  Αλλά ας εκμεταλλευτούμε τις δυνατότητες που μας δίνει το Διαδίκτυο, κι ας ακούσουμε το τραγούδι:

Οι στίχοι είναι οι εξής:

Αυτά τα λόγια με σφίξανε σαν πένσα,
τα είπε χθες το βράδυ μια ψυχή
κι ένας φαλάκρας, απ’ έξω και από μέσα χαμογελούσε,
ναι, γιατί να σκοτιστεί.

Θυμάσαι που βαλάντωνες εκεί στην εξορία
και διάβαζες και Ρίτσο και αρχαία τραγωδία;
τώρα κοκορεύεσαι επάνω στον εξώστη
και μιλάς στο πόπολο σαν τον ναυαγοσώστη.

Στη φοιτητριούλα που σ’ έχει ερωτευτεί
θα σε καταγγείλω πονηρέ πολιτευτή.
Τζάμπα χαραμίζει θα πάω να της πω
το νεανικό της και αγνό ενθουσιασμό.

Εκείνο που υψώνεται και σε εκμηδενίζει
είναι της καρδούλας μου το φως που ξεχειλίζει
κι ό,τι σε γλιτώνει και σου δίνει την αιτία
είναι που χρειάζεται κι η γραφειοκρατία.

Ο πρώτος προβοκάτορας απ’ όλους στη ζωή μου
είν’ η αφεντιά σου που αντιγράφει την φωνή μου.
άλλαξες το σώμα μου με έπιπλα και σκεύη
σαν τον σοσιαλισμό που σε βολεύει.

Χαρά να σε γιαούρτωνα εκεί που ρητορεύεις
εκεί που με χειροκροτάς χωρίς να το πιστεύεις
παίρνεις την αλήθεια μου και μου την κάνεις λιώμα
απ’ το πόδι με τραβάς βαθιά μέσα στο χώμα.

Με πλάγια είναι το ρεφρέν. Η εισαγωγική στροφή διαφέρει, δεν τραγουδιέται όπως οι υπόλοιπες -φέρνει λίγο σε ρετσιτατίβο, ενώ στις τέσσερις καθαυτό στροφές του τραγουδιού υπάρχει ένα ελαττωματάκι του ρυθμού που τραβάει την προσοχή, και σ’ αυτό θα αφιερώσω το σημερινό μας άρθρο, όσο κι αν οι παλιότεροι (και οι μεσαίοι) ίσως με κατηγορήσουν ότι κομίζω γλαύκα στην Αθήνα, δηλαδή ότι λέω πράγματα πασίγνωστα.

Αν προσέξουμε τις τέσσερις στροφές (τα κουπλέ, όχι το ρεφρέν), βλέπουμε ότι είναι τετράστιχα, με 15 σύλλαβους στο πρώτο δίστιχο και 14σύλλαβους στο δεύτερο δίστιχο. Υπάρχει όμως ένας στίχος που κουτσαίνει, που θα τον έχετε ήδη εντοπίσει, ο τελευταίος στίχος της τρίτης στροφής: σαν τον σοσιαλισμό που σε βολεύει. Ο στίχος αυτός έχει 12 συλλαβές (αν διαβάσουμε το «σοσιαλισμό» σαν πεντασύλλαβο, «σοσι-αλισμό», αλλιώς αν κάνουμε συνίζηση έχει 11 συλλαβές). Όταν τον τραγουδάει (στο 2.34 του βιντεακιού) ο Σαββόπουλος προσπαθεί να τεντώσει τις συλλαβές, ώστε οι δώδεκα να ακουστούν σαν δεκατέσσερις, αλλά και πάλι ο στίχος δεν παύει να κουτσαίνει, έστω και ελαφρά.

Γιατί λείπουν δυο συλλαβές; Ο Σαββόπουλος είναι  μεγάλος μάστορας της στιχουργίας, συνήθως οι στίχοι του δεν έχουν ψεγάδια. Κάποια άλλη εξήγηση θα υπάρχει.

Εντάξει, υποθέτω πως οι περισσότεροι θα την ξέρετε την εξήγηση για τις δυο συλλαβές που λείπουν από τον στίχο, αλλά ας θυμηθούμε την ιστορία του τραγουδιού.

Ο «Πολιτευτής» συμπεριλήφθηκε στον δίσκο «Η ρεζέρβα», είχε όμως κυκλοφορήσει λίγα χρόνια νωρίτερα, τον Σεπτέμβρη του 1975, σε 45άρι (δίσκο 45 στροφών, να εξηγούμαστε) με τον «Καθρέφτη» στην πίσω όψη, ένα ρεμπέτικο του Μπαγιαντέρα τραγουδισμένο από τον Μπαγιαντέρα και τον Σαββόπουλο μαζί. Ο Καθρέφτης δεν μπήκε στη Ρεζέρβα, μπήκε όμως ένα άλλο τραγούδι που είχε επίσης κυκλοφορήσει νωρίτερα (κι αυτό το 1975 θαρρώ) σε 45άρι, το «Για την Κύπρο», το οποίο στην πρώτη του ενσάρκωση ήταν φλιπ-σάιντ του «Σαν τον Καραγκιόζη».

Η αρχική λοιπόν έκδοση του Πολιτευτή, που μπορείτε να την ακούσετε στο γιουτουμπάκι πιο κάτω, διαρκεί μεν μισό λεπτό λιγότερο από την έκδοση του δίσκου μακράς διαρκείας, την οριστική ας πούμε έκδοση, αλλά… έχει δυο συλλαβές παραπάνω, δηλαδή ο τελευταίος στίχος της τρίτης στροφής έχει 14 συλλαβές όπως τα ταίρια του. Ολόκληρη η στροφή είναι:

Ο πρώτος προβοκάτορας απ’ όλους στη ζωή μου
είν’ η αφεντιά σου που αντιγράφει την φωνή μου.
άλλαξες το σώμα μου με έπιπλα και σκεύη
σαν τον αριστεροχουντισμό που σε βολεύει.

Αριστεροχουντισμό, εφτά συλλαβές, όχι σοσιαλισμό με πέντε, οπότε ο στίχος ξαναγίνεται αρτιμελής -ακούστε τον στο 2.08 του βιντεακιού, που είναι διακοσμημένο με στιγμιότυπα από πρόσφατες συνεδριάσεις της Βουλής.

[Ένα αξιοπερίεργο: αυτός που ανέβασε το γιουτουμπάκι, επειδή μάλλον πήρε απ’ αλλού τους στίχους με κοπυπάστη, έχει τη νεότερη βερσιόν των στίχων, με σοσιαλισμό αντί για αριστεροχουντισμό!]