Στο Φορτηγό με τον Δύτη

 

 

Θα αναδημοσιεύσω σήμερα, με λιγοστά δικά μου σχόλια στην αρχή, ένα άρθρο που έγραψε ο φίλος μας ο Δύτης των Νιπτήρων για το Φορτηγό, τον πρώτο δίσκο του Διονύση Σαββόπουλου. Το άρθρο αυτό ο Δύτης (και εδώ είναι η πρωτοτυπία) το έγραψε στο Τουίτερ. Θα έλεγε κανείς πως το μέσο αυτό, με τον εγγενή περιορισμό που έχει στην έκταση των αναρτήσεων (μόλις 280 χαρακτήρες για κάθε τουίτ) είναι το πλέον ακατάλληλο για εκτενή άρθρα. Όμως ο Δύτης παρουσίαζε τραγούδι προς τραγούδι το Φορτηγό, αφιερώνοντας σε κάθε τραγούδι πεντέξι αλλεπάλληλα τουίτ, πεντέξι τιτιβίσματα. Και πριν ακόμα ολοκληρωθεί ο δίσκος, πολλοί τον ενθαρρύναμε να δημοσιεύσει το ολοκληρωμένο άρθρο στο ιστολόγιό του, απ’ όπου το δανείστηκα με την άδειά του και το αναδημοσιεύω εδώ, μιας και δεν είστε όλοι θαμώνες στο Δυτικό ιστολόγιο. 

Σημειώνω ότι ο Δύτης έχει σκοπό να συνεχίσει την τιτιβιστική Σαββοπουλιάδα του, και ήδη έχει ολοκληρώσει και δημοσιεύσει την παρουσίαση-κριτική του δεύτερου δίσκου, που ειναι βέβαια το Περιβόλι του Τρελού, και θα συνεχίσει -αν και όχι μέχρι το τέλος, μάλλον δεν θα πάει πιο πέρα από τα Τραπεζάκια έξω, αν φτάσει και ως εκεί. 

Το Φορτηγό εγώ το πρωτάκουσα όταν μας το έκανε δώρο ο θείος μου ο Κώστας, ο ποιητής Κώστας Μίσσιος, πρώτος ξάδερφος του πατέρα μου, που επειδή είναι νεότερος από τα άλλα ξαδέρφια όλοι στην οικογένεια τον λένε Κωστάκη. Αυτό κατά πάσα πιθανότητα έγινε στην πρώτη επέτειο της δικτατορίας, στις 21.4.1968 -κάνουν δώρα στην επέτειο της Χούντας, φαντάσου πόσο χουντικοί θα είναι, θα σκέφτεστε, αλλά πράγματι είχαν βρεθεί εκείνη τη μέρα σπίτι μας, να ξορκίσουν την επέτειο, και θυμάμαι πως πάνω στο εξώφυλλο του δίσκου, στην πίσω μεριά, υπήρχε η αφιέρωση που θύμιζε την περίσταση. 

Θυμάμαι πως ακούγαμε συχνά τον δίσκο, και η γιαγιά μου η Αιγινήτισσα, όταν ερχόταν επίσκεψη, σκιαζόταν όταν άκουγε τον Διονύση να φωνάζει στα Πουλιά της Δυστυχίας ή στους Παλιούς μας φίλους -πάρ’το από δω αυτό το σκιάχτρο, κλείσ’ το, μου έλεγε, και βέβαια όλο και περισσότερο εγώ το έβαζα για να την πικάρω. Να σημειώσω πως η γιαγιά μου τότε, όπως προκύπτει από πολύπλοκους μαθηματικούς υπολογισμούς, ήταν αρκετά πιο νέα απ’ όσο εγώ σήμερα. 

Αλλά μάλλον σας κούρασα με τις αναμνήσεις, οπότε δίνω τον λόγο στον Δύτη. 

Όσοι παρακολουθείτε το άλλο μαγαζί του Δύτη, το τιτιβιστήρι ντε, θα έχετε πάρει χαμπάρι ότι επέβαλα στον εαυτό μου έναν διαφωτιστικό ρόλο και ξεκίνησα μια Σαββοπουλιάδα, παρουσιάζοντας ένα τραγούδι κάθε μέρα με τη σειρά. Όπως πρότειναν διάφοροι φίλοι, θα τα μαζεύω και εδώ δίσκο με δίσκο, έτσι να υπάρχουν. Για το Σαββόπουλο εν γένει, μην τα ξαναλέμε, έχω γράψει τις σοφίες μου παλιότερα εδώ, πάνε δώδεκα χρόνια.

Ξεκινάμε με μια εισαγωγή στο Φορτηγό. Ο Σαββόπουλος είναι ήδη δυο-τρία χρόνια στην Αθήνα. Αλητεύει με τον Λοΐζο, έχει παίξει στις μπουάτ, έχει βγάλει ήδη ένα 45άρι. Είμαστε στο ’66, το σινεμά παίζει Τρελό Πιερό και το Νακ του Λέστερ (του σκηνοθέτη των Μπιτλς). Τι είναι το Φορτηγό; Δεν είναι πια Νέο Κύμα, εκτός από δυο-τρία τραγούδια, τη Συννεφούλα ή το Μη μιλάς άλλο για αγάπη. Ο ίδιος είχε πει κάπου τότε ότι το γιε-γιε ήταν καλό αλλά ξένο (θα άλλαζε γνώμη σύντομα) και ότι το «πολιτικό τραγούδι» ήταν το τραγούδι της γενιάς του. Πολιτικό τραγούδι λοιπόν. Άκουγε τότε Μπρασένς, και φαίνεται, αλλά αυτό που παίζει φέρνει πιο πολύ σε Λατινική Αμερική, χιλιανούς τροβαδούρους κλπ. Μόνο κιθάρα: δεν είναι κανένας τεχνίτης, αλλά είναι ακριβώς αυτό το άτεχνο που εντυπωσιάζει: χτυπά την κιθάρα, τσιμπάει τις χορδές, ουρλιάζει. Και στίχοι; πολιτικά ναι, αλλά με τουΐστ (θα το δούμε), κάποια ερωτικά (κι αυτά ιδιόρρυθμα), αλλά κυρίως μια πολύ προσωπική μυθολογία με περιπλανώμενους, περιθωριακούς, αόρατους. Βλέπω μια μακρινή συγγένεια με την Οδό Ονείρων (του ’62). Είναι όμως και κάτι που δεν έχει ξανακουστεί!

Οι μάγοι

Η προσωπική μυθολογία που λέγαμε. Το πρώτο LP μπαίνει ορμητικά, σα να το κάνει επίτηδες: με ένα ωραίο και χαρακτηριστικό ριφάκι, το χτύπημα του ηχείου τόσο χαρακτηριστικό για όλο τον δίσκο, ο Σαββόπουλος φωνάζει τους στίχους (είμαι σίγουρος ότι θα ήταν ακόμα πιο εντυπωσιακό στα λάιβ). Λες και θέλει να δείξει αυτό ακριβώς το άτεχνο του μπουλουκιού. Τον φαντάζεσαι να παρουσιάζει τον εαυτό του ή μάλλον μια περσόνα του εαυτού του (ένα χρόνο πριν από το Sergeant Pepper), που τον φαντασιώνεται σαν πλανόδιο (θα το κάνει κι αυτό στ’ αλήθεια, τον επόμενο χρόνο) ή ίσως σα θιασάρχη (κι αυτό θα το κάνει, κατά κάποιο τρόπο, το ’72). Και το τσίρκο! Πάντα παρόν. Σαν ασπρόμαυρη ταινία είναι αυτός ο δίσκος, σαν Φελίνι ξερωγώ.

Ένας τραγουδιστής (άρθρο του Γιάννη Καλιόρη για τον Διονύση Σαββόπουλο, το 1965)

Θα κάνουμε σήμερα μιαν εξαίρεση στις συνήθειες του ιστολογίου, που θέλουν την Κυριακή να δημοσιεύουμε λογοτεχνική ύλη. Θα αναδημοσιεύσω ένα άρθρο, όχι λογοτεχνία λοιπόν, όμως από λογοτεχνικό περιοδικό, από την Επιθεώρηση Τέχνης, το θρυλικό αριστερό λογοτεχνικό και γενικότερα πολιτιστικό περιοδικό, που κυκλοφόρησε από το 1954 έως το 1967. 

Ο λόγος για αυτή την έκτακτη, ας πούμε, δημοσίευση είναι ότι προχτές γιόρτασε τα 78α γενέθλιά του ο Διονύσης Σαββόπουλος, και με την ευκαιρία αυτή ο ηλεφίλος Κωστής Δήμος θυμήθηκε, στη σελίδα του στο Φέισμπουκ, ένα άρθρο του Γιάννη Καλιόρη στην Επιθεώρηση Τέχνης το 1965, όπου παρουσιάζεται ο Διονύσης Σαββόπουλος, που είχε ήδη κυκλοφορήσει κάποια σαρανταπεντάρια (με δύο ή με τέσσερα τραγούδια το καθένα) αλλά όχι ακόμα μεγάλο δίσκο.

Δανείστηκα το κείμενο από τον Κ. Δήμο, κάνοντας αντιπαραβολή με το πρωτότυπο που έχω στο αρχείο μου. Για εικονογράφηση, επειδή το άρθρο δεν είχε φωτογραφίες ή άλλες εικόνες, πήρα το εξώφυλλο και το σημείωμα από ένα extended 45άρι του Σαββόπουλου. 

Μια και το άρθρο είναι εκτενές, δεν θα πω άλλα, μόνο θα επισημάνω κάτι αξιοπερίεργο. Το τεύχος στο οποίο δημοσιεύτηκε το άρθρο για τον Σαββόπουλο (μαζί με πλουσιότατη λογοτεχνική ύλη: τις Τρεις άδειες καρέκλες του Σκαρίμπα, 33 ποιήματα του Ρίτσου, άρθρο του Καζαντζάκη για τη Θεία Κωμωδία, πεζογράφημα του Β. Βασιλικού κτλ.) είχε χρονολογική ένδειξη Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1965 (άρα ήταν διπλό), αλλά αριθμό τεύχους 130-132, που θα ταίριαζε σε τριπλό τεύχος. Το λαθάκι έμεινε, κι έτσι το επόμενο τεύχος, του Ιανουαρίου 1966, είχε αριθμό 133. 

Το άρθρο του Γιάννη Καλιόρη (διατηρείται η ορθογραφία αλλά με μονοτονικό):

Ένας τραγουδιστής

Μια σύμπτωση οδήγησε κάποιο βράδυ τα βήματά μας στο σπίτι ενός νέου τραγουδιστή — του Διονύση Σαββόπουλου. Είναι ένας νέος εικοσιενός περίπου έτους, ο οποίος σαν τους παλιούς εκείνους «ραψωδούς», τους περιπλανώμενους τροβαδούρους του Μεσαίωνα —που εκφράζονταν μέσα απ’ όλα τα στοιχεία του τραγουδιού πριν το τελευταίο καταμεριστεί σέ «τομείς»—, γράφει τους στίχους και τη μουσική και τραγουδάει ο ίδιος συνοδεύοντας με την κιθάρα του.

Μας τραγούδησε αρκετά απ’ τα τραγούδια του, με μια φωνή παράξενη, υπόβραχνη, μικρή σε ένταση, μοναδική ωστόσο για ν’ αποδόσει αυτήν ακριβώς τήν «ειδοποιό» αίσθησή τους.

«Φύγαμε από το σπίτι του Σαββόπουλου με το κεφάλι γεμάτο μελωδίες, σφυρίζοντας κάποιο σκοπό που ανελέητα είχε γαντζωθεί πάνω μας».

Ε, λοιπόν όχι, όταν φύγαμε ούτε το κεφάλι μας ήταν γεμάτο μελωδίες, ούτε μας σφηνώθηκε κανένα λάιτ-μοτίβ, απ’ αυτά που τ’ αρπάζουμε στον αέρα και δεν εννοούν να μας εγκαταλείψουν. Γιατί τα τραγούδια του δεν είναι «μελωδικά», δεν μας βομβαρδίζουν με εντυπωσιακές μουσικές φράσεις, που διαθέτοντας «μαγνητικά» σημεία αποτυπώνονται εύκολα –ούτε έχουν την αυστηρά ρυθμική εκείνη σχηματοποίηση, το έξωτερικά «τακτοποιημένο» βάδισμα που κάνει ομαδικό ένα τραγούδι. Είναι από αυτά που δε μας «αρέσουν» γιατί δε χαϊδεύουν γοητευτικά την ακοή μας με γλαφυρές μουσικές αφηγήσεις, δεν μας τυλίγουν με συναισθήματα, δεν μας κατακλύζουν με συγκινήσεις ευκολοσχημάτιστες.

Τα τραγούδια αυτού του είδους, είναι αδύνατο να τα οικειωθούμε σε κάποιο βάθος, με την πρώτη ακρόαση, ή με ακροάσεις ασυνειδητοποίητης προσοχής —αντιστέκονται με πείσμα σε μια τέτοια προσπέλαση. Αλλά όσες φορές τ’ ακούμε με ζωντανή προσοχή, τόσο και εξιχνιάζουμε τις αφανείς τους δυνατότητες, κι ανασύρουμε από μέσα τους τον κρυμμένο πλούτο.

Εκείνο που βασικά χαρακτηρίζει τα τραγούδια του Σαββόπουλου, είναι η οργανική σύνθεση της μουσικής και των στίχων. Πράγματι, εδώ οι στίχοι δεν είναι το πρόσχημα, ή το όχημα έστω, για ν’ αναδειχτεί η μουσική· ούτε πάλι προϋπάρχουν αξιολογικά απ’ αυτήν, ώστε η τελευταία να είναι απλώς ο αγωγός για την μετάδοση κάποιας δικής τους ενέργειας. Το καθένα απ’ τα δυο αυτά στοιχεία μπορεί και λειτουργεί μόνο μέσα στην ενότητά του με το άλλο. Μ’ αυτόν τον τρόπο η σύλληψη του νοήματος ή ενός μηνύματος άν θέλουμε, είναι ταυτόχρονα «εννοιολογική» και μουσική. Έτσι το λεπτόσαρκο μέλος, δέν μπορούμε να το φανταστούμε αυθύπαρκτο, λ.χ. σε διασκευή για σκέτη ορχήστρα, γιατί δεν έχει εκείνη την πληθωρικότητα, που θα του επέτρεπε να αναλυθεί και να ανασυσταθεί εμπλουτισμένο, μέσα στην ενορχήστρωση ή την πολυφωνία —αναδείχνεται μόνο στο βαθμό που αποτελεί σάρκα των συγκεκριμένων στίχων ακριβώς γιατί η σύλληψή τους εκπορεύτηκε, ευθύς εξ αρχής και ταυτόχρονα, από κάποια κοινή συγκινησιακή αφετηρία.

Πέρ’ απ’ αυτά τα στοιχεία, που η παραπέρα ανάλυση και η αξιολόγησή τους ανήκει σ’ ένα μουσικολόγο, τα τραγούδια είναι τέτοια που η διαφάνειά τους, ή καλύτερα η ίδια τους η ζωή, εξαρτάται από τη δική μας προσπάθεια, ν’ αυτενεργήσουμε πάνω τους —όχι μόνο δέν μάς μουδιάζουν, δέν μας αποκαρώνουν με μελωδικές φαντασμαγορίες κ’ εύκολες συγκινήσεις, αλλά προϋποθέτουν και προκαλούν την ενεργό συμμετοχή μας, τη δική μας πρωτοβουλία. Και κάτι περισσότερο —προϋποθέτουν μιαν αίσθηση εσωτερικής ελευθερίας που μόνο μέσα της μπορεί να αποκρυπτογραφηθεί και να γονιμοποιηθεί ο πλούτος τους.

Θα μπορούσαμε να πούμε, πως τα τραγούδια του Σαββόπουλου εισβάλλουν απότομα, σχεδόν βάναυσα, στον κόσμο μας τον τακτοποιημένο και προσπαθούν να τον αποταξινομήσουν. Έρχονται αρματωμένα με νοήματα και αιχμές, για να μας εκσφενδονίσουν κάποιες πολύτιμες αισθήσεις και βιώματα ανεκτίμητα, που τα εξευτελίσαμε ή τά «διασκευάσαμε» ξεγελώντας τους εαυτούς μας — φαντάζουν ίδια σατιρικά ή λυρικά, ανάλογα, ξίφη που καμακώνουν τις τύψεις μας για κάποιες ευθύνες που μεταθέσαμε.

Λέξεις με τραχειά αφή, με «άηθες ήθος», μπολιάζονται μέσα τους, κομίζοντα όχι τη γυμνή χυδαιότητα, ή την ακαλαισθησία τους, αλλά το θάνατο μιας ήδη τραυματισμένης απ’ τη βαναυσότητα των ανθρώπινων σχέσεων λυρικής αίσθησης, την ασεβή σπίλωση κάποιας παρθενικής συνείδησης του κόσμου. Λέξεις όπως «νταρντάνα», «σωματική ανάγκη», «νταβατζής», «βλαστημάει», έρχονται απροσδόκητα, κοφτά, ν’ αντιπαραταχθούν σαρκαστικά για να υπενθυμίσουν τα ρήγματα στην «αρμονία» του κόσμου μας και την ασάφεια της ανθρώπινης ύπαρξης.

Το Βρώμικο Ψωμί του Σαββόπουλου -και του Χριστόφορου Κάσδαγλη

Πριν από μερικούς μήνες κυκλοφόρησαν, από τις εκδόσεις Οξύ, τα πρώτα βιβλία μιας νέας σειράς που έχει τον εύγλωττο τίτλο 33 1/3. Εύγλωττο, διότι καθένα από τα μικρού σχήματος τομίδια της σειράς, με έκταση γύρω στα 10 τυπογραφικά, είναι αφιερωμένο σε έναν σημαντικό δίσκο των 33 στροφών -μεγάλο δίσκο όπως τους λέγαμε τότε. Τα περισσότερα βιβλία της πρώτης αυτής φουρνιάς είναι μεταφρασμένα, αφιερωμένα σε ξένους δίσκους, όμως έχουμε και δύο πρωτότυπα, για ελληνικούς δίσκους.

Πριν από μερικούς μήνες παρουσίασα το πρώτο από αυτά, το βιβλίο του φίλου Αλέξη Βάκη για τον Μεγάλο ερωτικό του Μάνου Χατζιδάκι.

Σειρά έχει σήμερα το δεύτερο, το βιβλίο του φίλου Χριστόφορου Κάσδαγλη για το Βρώμικο ψωμί του Διονύση Σαββόπουλου.

Οι δυο δίσκοι έχουν κοινή ηλικία, αφου κυκλοφόρησαν και οι δυο στα τέλη του 1972, άρα συμπληρώνουν μισόν αιώνα ζωής. Ασφαλώς συγκαταλέγονται και οι δύο στους σημαντικότερους δίσκους της ελληνικής μουσικής -στον κατάλογο του Διφώνου για τους σημαντικότερους ελληνικούς δίσκους του 20ού αιώνα, που είχαμε παρουσιάσει παλιότερα εδώ, ο Μεγάλος ερωτικός κατατάσσεται δεύτερος ενώ το Βρώμικο ψωμί στη 10η θέση.

Όμως, ανεξάρτητα από την αξία τους, νομίζω ότι ο δίσκος του Σαββόπουλου είχε περισσότερους φανατικούς ακροατές, έφηβους που έλιωσαν το βινύλιο ή την κασέτα παίζοντάς τα αδιάκοπα, δέκα, είκοσι, πενήντα φορές συνέχεια, με την επιμονή και τη λατρεία που μόνο ένα κορίτσι ή ένα αγόρι δεκατέσσερα χρονώ μπορεί να έχει.

Ένα τέτοιο αγόρι δεκατέσσερα χρονώ υπήρξε και ο Χριστόφορος Κάσδαγλης, «δεκατεσσάρων με φωνή βραχνή» όπως τιτλοφορεί το δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου. Γράφει:

Η αλληλουχία της μύησης είχε ως εξής: πρώτα ανακαλύψαμε το Περιβολι του τρελλού με το πολύχρωμο ψυχεδελικό εξώφυλλο, υποθέτω λίγο μετά την κυκλοφορία του LP, κάπου στα δεκατρία. Αμέσως μετά το Φορτηγό, και λίγο αργότερα ο Μπάλλος. Αυτό το «λίγο αργότερα» είναι λόγια τωρινά, αντιπροσωπεύουν την τρέχουσα αντίληψή μου για τον χρόνο. Αλλά έχω αποκρυσταλλωμένη την πεποίθηση ότι οι λίγοι μήνες που μεσολαβούσαν τότε μεταξύ των δύο σταδίων της μύησης ήταν ισοδύναμοι με σημερινά χρόνια. 

Στα δεκατέσσερά μου οι φίλοι μου κι εγώ είμαστε ήδη ακραιφνείς σαββοπουλικοί. Ακούμε μέρα νύχτα Σαββόπουλο. Συζητάμε για τον Σαββόπουλο. Προσπαθούμε να τραγουδάμε Σαββόπουλο με φωνή βραχνή. Πώς μπορείς να τραγουδήσεις στα δεκατέσσερα με φωνή βραχνή; Μπορείς. 

Δημιουργούμε μυστικούς κώδικες με τα λόγια, που τα ξέρουμε απέξω αν και σε μερικές περιπτώσεις μάς διαφεύγουν φράσεις -αφορμή για ατελεύτητες συζητήσεις και διαφωνίες. Είμαστε σε θέση να παραθέσουμε τους τίτλους των τραγουδιών με τη σειρά τους στον δίσκο, κατά τον ίδιο τρόπο που εκφωνούμε τη βασική ενδεκάδα της ομάδας. Οικονομόπουλος, Βλάχος, Αθανασόπουλος, Καψής, Σούρπης, Δημητρίου, Ελευθεράκης, Δομάζος, Κουβάς, Αντωνιάδης, Φυλακούρης. Προπονητής, Φέρεντς Πούσκας. Έχουμε απομνημονευσει κάθε λέξη που αναφέρεται στα οπισθόφυλλα, τα ονόματα των μουσικών και του ηχολήπτη, τα credits, έστω και αν εντέλει αποδείχτηκαν ελλιπή. 

Η μέρα του 22

Σήμερα έχουμε 22 του μηνός, αλλά αν γράψουμε την ημερομηνία ολογράφως βλέπουμε ότι είναι 22/02/2022, δηλαδή εμφανίζονται τρία 22άρια. Όπως μάλιστα γράφει κάποιος, η σημερινή ημερομηνία, αν τη γράψουμε χωρίς διαχωριστικά, δηλαδή 22022022, αποτελεί παλίνδρομο, δηλαδή διαβάζεται το ίδιο από τα δεξιά προς τ’ αριστερά, ενώ αν χρησιμοποιήσουμε τη γραμματοσειρά της εικόνας αποτελεί επίσης αμφίγραμμα (αν έτσι αποδίδεται το ambigram) δηλαδή διαβάζεται το ίδιο κι αν την αναποδογυρίσουμε.

Πολλά 22άρια λοιπόν σήμερα, οπότε λογικό είναι να αφιερώσουμε το σημερινό άρθρο στον αριθμό 22, συνεχίζοντας έτσι μια παράδοση ετήσιων αριθμοάρθρων. Οι ταχτικοί θαμώνες θα θυμούνται ότι στις 12 Δεκεμβρίου του 2012 (στις 12/12/12) είχα γράψει ένα άρθρο για τη Μέρα με τα τρία δωδεκάρια, συνεχίζοντας μια παράδοση που ήδη μετρούσε τέταρτο χρόνο, αφού στις 11/11/2011 είχαμε τη μέρα με τα τρία εντεκάρια, στις 10/10/ 2010 είχαμε γράψει για τη  μέρα με τα τρία δεκάρια και στις 9/9/2009 για  την αντίστοιχη μέρα με τα τρία εννιάρια. Η ωραία αυτή παράδοση κινδύνεψε να σταματήσει το 2013, διότι μέρα με τρία 13άρια δεν υπάρχει, αφού δεν έχουμε δέκατο τρίτο μήνα, τελικά όμως σκέφτηκα ότι η 13/3/13 ήταν μια καλή προσέγγιση κι έτσι έγραψα το άρθρο για τα δεκατριάρια, και στο ίδιο πατρόν το 2014 το άρθρο για τα δεκατεσσάρια, στις 14/4/14. Στις 15/5/15 αγρόν ηγόραζα, κι έτσι το αντιστοιχο άρθρο με τα δεκαπεντάρια το έβαλα τελικά στις 15 Οκτωβρίου, αλλά το 2016 επανήλθα στην κανονικότητα κι έτσι είχαμε το άρθρο για τα δεκαεξάρια στις 16/6/16 και το άρθρο για τα δεκαεφτάρια στις 17/7/17. Το άρθρo για τα δεκαοχτάρια θα έπρεπε να δημοσιευτεί στις 18 Αυγούστου, αλλά λόγω ραστώνης δημοσιεύτηκε στις 18/9/18. Μετά είχαμε το άρθρο για τα δεκαεννιάρια στις 19/9/19, ενώ πρόπερσι το άρθρο για τα εικοσάρια στις 20/10/20 και πέρυσι το άρθρο για το 21 στις 21/2/21.

Ξεκινάμε λοιπόν με τον αριθμό 22. Δεν είναι βέβαια πρώτος, αλλά είναι ημιπρώτος, αφού είναι γινόμενο δύο πρώτων αριθμών, του 2 και του 11.

Στη Βικιπαίδεια έχει κι άλλες ιδιότητες του αριθμού 22 (ως αριθμού, εννοώ) π.χ. ότι είναι πενταγωνικός αριθμός, αλλά δεν τις βρίσκω ιδιαίτερα αξιομνημόνευτες.

Στη χημεία, πάλι, το 22 είναι ο ατομικός αριθμός του τιτανίου, Ti, ενός μετάλλου που βρίσκει ολοένα και περισσότερες μοντέρνες εφαρμογές, από οδοντόκρεμες και εμφυτεύματα έως κινητά τηλέφωνα, υπολογιστές, κοσμήματα και ποδήλατα.

Στο ελληνικό αριθμητικό σύστημα το 22 είναι κβ’, ενώ στο ρωμαϊκό είναι XXΙΙ. Τους αριθμούς αυτούς τους χρησιμοποιούμε πλέον κυρίως για αιώνες και για εστεμμένους αν και το να υπάρξει εικοστός δεύτερος εστεμμένος με το ίδιο όνομα δεν είναι εύκολο. Στους πάπες, αντιθέτως, το όνομα Ιωάννης έχει φτάσει το 23. O Πάπας Ιωάννης XXΙΙ ήταν Γάλλος και εξελέγη Πάπας το 1316, σε ηλικία 72 ετών, ως συμβιβαστική λύση -περίμεναν ότι θα πέθαινε γρήγορα, αλλά εκείνος πείσμωσε και έμεινε στον θρόνο 18 ολόκληρα χρόνια και έκανε πολλά και διάφορα που μας τα διηγείται εδώ ο φίλος μας ο Ρογήρος -μεταξύ άλλων, είναι ο πάπας για τον οποίο γίνεται συνεχώς λόγος στο Όνομα του Ρόδου του Ουμπέρτο Έκο.

Στο δυαδικό αριθμητικό σύστημα, ο αριθμός 22 γράφεται 10110, ενώ στο δεκαεξαδικό σύστημα… 16.

Ο αριθμός 22 κανονικά γράφεται, ολογράφως, με δίλεκτο: είκοσι δύο, αν και συχνά τον βλέπουμε και ενωμένο, εικοσιδύο, ενώ μπορεί να προφερθεί/γραφτεί και «εικοσιδυό». Κάποιος που είναι 22 χρονών, είναι εικοσιδυάχρονος.

Φυσικά, εφόσον ζούμε στον 21ο αιώνα, ο επόμενος θα είναι ο 22ος, που αρχίζει την 1/1/2101. Στοιχηματίζω ότι αρκετοί θα βιαστούν να τον γιορτάσουν από την 1/1/2100, αλλά αυτό είναι κάτι που θα το σχολιάσουμε τότε.

Μπήκε ο χειμώνας…

Από χτες στις 6 μμ, που είχαμε το χειμερινό ηλιοστάσιο, μπήκαμε επισήμως στον χειμώνα -εννοώ όσους βρισκόμαστε στο βόρειο ημισφαίριο βέβαια, διότι οι άλλοι έχουν την αρχη του καλοκαιριού. Και βέβαια, η φωτογραφία που συνοδεύει το άρθρο δείχνει τον χειμώνα σε κάποια βορειότερη χώρα -δεν είναι έτσι ο ελληνικός χειμώνας, όχι τουλάχιστον στην Αττική.

Πάντως, ημερολογιακά ο χειμώνας θα διαρκέσει από χτες έως τις 20 Μαρτίου, που θα έχουμε την εαρινή ισημερία. Αυτές τις μέρες η νύχτα έχει τη μεγαλύτερη διάρκεια του χρόνου και η ημέρα τη μικρότερη: σήμερα ο ήλιος ανέτειλε στις 07.37 και θα δύσει στις 17.09, δηλαδή η μέρα θα διαρκέσει μόλις 9 ώρες και 32 λεπτά, απέναντι στις 14 ώρες και 28 λεπτά της νύχτας. Από αύριο-μεθαύριο θα αρχίσει η μέρα να τσιμπάει από ένα-δυο λεπτά κάθε εικοσιτετράωρο.

Βέβαια, στα δικά μας κλίματα στα μέσα Μαρτίου δύσκολα θα πει κανείς πως έχουμε χειμώνα -για να θυμηθούμε και την παροιμία, «Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα» και, όπως συνηθίζουν οι παροιμίες να αλληλοδιαψεύδονται, «Μήτ’ ο Μάρτης καλοκαίρι, μήδ’ ο Αύγουστος χειμώνας». (Αλλά να θυμόμαστε πως όταν βγήκαν αυτές οι παροιμίες ο Μάρτιος ήταν καμιά δεκαριά μέρες νωρίτερα).

Ακριβώς επειδή από σήμερα αρχίζει η μέρα να μεγαλώνει ή έστω σταματάει να μικραίνει, το ηλιοστάσιο ήταν μεγάλη γιορτή για τους παλιότερους ανθρώπους που δεν είχαν τις σημερινές ανέσεις κι έτσι δικαίως αντιπαθούσαν και φοβούνταν τα σκοτάδια και το κρύο του χειμώνα περισσότερο από εμάς. Οι Ρωμαίοι γιόρταζαν στις 25 Δεκεμβρίου, διότι τα χρόνια εκείνα τότε έπεφτε το ηλιοστάσιο, τον Sol Invictus, τον ακατανίκητο ήλιο, που από τη μέρα εκείνη θα άρχιζε το ταξίδι της επιστροφής του. Διόλου τυχαία λοιπόν η επιλογή της ημέρας των Χριστουγέννων.

Τόσα χρόνια που υπάρχει το ιστολόγιο, έχουμε γράψει άρθρο για τις άλλες τρεις εποχές, περιέργως όμως ο χειμώνας μάς ξέφυγε (ή μάλλον, δεν είναι και τόσο περίεργο: οι 21 και 22 Δεκεμβρίου είναι μέρες χριστουγεννιάτικες, οπότε συχνά αφιερώνονται σε άρθρα για τις λέξεις των γιορτών). Τέλος πάντων, το χρέος το ξοφλάμε σήμερα, που θα λεξιλογήσουμε για τον χειμώνα.

Η λέξη «χειμώνας» της νέας ελληνικής προέρχεται από την αρχαία «χειμών», όταν, τον μεσαίωνα, η αιτιατική (τον χειμώνα) έδωσε νέα ονομαστική. Η αρχαία λέξη σήμαινε ό,τι και η σημερινή, είχε όμως και την επιπλέον σημασία «χειμωνιάτικος καιρός, θυελλώδης καιρός». Τη βρίσκουμε ήδη στον Όμηρο, ας πούμε «χειμῶνος δυσθαλπέος ὅς ῥά τε ἔργων ἀνθρώπους ἀνέπαυσεν επί χθονί» δηλαδή «[σημάδι] βαριού χειμώνα αβάσταγου, που των ξωμάχων κόβει κάθε δουλειά» [Ρ549] στη μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή.

Ως προς την ετυμολογία, η λέξη «χειμών» θεωρείται παράλληλος τύπος της λέξης «χείμα» (με περισπωμένη), που σήμαινε «ψύχος, παγετός» και στη συνέχεια χειμώνας (χείματος ώρη στον Ησίοδο), που ανάγεται σε ινδοευρωπαϊκή ρίζα *gheim, «χειμώνας – παγετός, χιόνι». Άλλωστε και η ίδια η λέξη «χιών» στην ίδια ρίζα ανάγεται, όπως και η χίμαιρα, που αρχικά σήμαινε την κατσίκα που είχε γεννηθεί τον προηγούμενο χειμώνα και μετά πήρε τη σημασία του μυθικού τέρατος», αλλά και ο χείμαρρος.

Μπήκαν στην Καμπούλ οι Ταλιμπάν…

Μετά την αποχώρηση των Αμερικανών, το καθεστώς του Αφγανιστάν κατέρρευσε μέσα σε λίγες μέρες και προχτές μπήκαν στην Καμπούλ οι Ταλιμπάν.

Κι ενώ ο πρόεδρος Ασράφ Γκάνι κατέφευγε στο Τατζικιστάν με συνοδεία ένα ελικόπτερο τιγκαρισμένο στα χαρτονομίσματα, χιλιάδες Αφγανοί προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να φύγουν από τη χώρα -είδαμε τις εικόνες με ανθρώπους να κρέμονται σαν τσαμπιά από αεροπλάνα στο αεροδρόμιο και αναφέρθηκε ότι κάποιοι που είχαν γαντζωθεί σε αεροπλάνο που απογειώθηκε έπεσαν και βρήκαν τον θάνατο, είδαμε γυναίκες να τρέχουν να αγοράσουν μπούρκα, που η τιμή της δεκαπλασιάστηκε, είδαμε τα Σινούκ να εκκενώνουν πολίτες δυτικών χωρών, ενώ ομολογώ ότι δεν έμαθα τι απέγιναν οι δέκα Αφγανοί διερμηνείς που δούλευαν επί μια δεκαετία ως διερμηνείς στο ελληνικό τμήμα της Νατοϊκής δύναμης. Οι Ταλιμπάν τούς θεωρούν προδότες και, αν τους πιάσουν, θα τους εκτελέσουν. Τους είχαμε υποσχεθεί μεταφορά και άσυλο στην Ελλάδα αλλά δεν ξέρω αν η υπόσχεση τηρήθηκε (Σχετικό ρεπορτάζ, που προκαλεί κάποια ανησυχία, αν κάποιος ξέρει ας ενημερώσει).

H επάνοδος των Ταλιμπάν στην εξουσία είναι μια παταγώδης αποτυχία της εικοσαετούς αμερικανικής ανάμιξης στη χώρα. Το τέρας που έθρεψαν οι Αμερικανοί για να αντιπαλέψουν τη σοβιετική επιρροή και επέμβαση στο Αφγανιστάν από το 1979 και μετά δεν άργησε να θεριέψει και να αυτονομηθεί.

Χρόνια πολλά, κύριε Ντίλαν!

Στα ταξίδια που κάνω με το αυτοκίνητο, ακούω (φυσικά) μουσική. Πριν από καναδυό βδομάδες είχα βάλει και άκουγα τους πρώτους δίσκους του Μπομπ Ντίλαν και σκέφτηκα πως θα έπρεπε να γράψω κάτι στο ιστολόγιο για τον πολύ σημαντικό -αλλά και αγαπημένο μου, από μια άποψη- τραγουδοποιό. Μερικές μέρες αργότερα, είδα στο Φέισμπουκ μιαν ανακοίνωση του φίλου Βασιλη Μανουσάκη, κι έτσι έμαθα ότι σήμερα ο Μπομπ Ντίλαν γιορτάζει τα 80 του χρόνια. Οπότε, το θεώρησα σημαδιακό -και γράφω το σημερινό άρθρο, για να τιμήσουμε όλοι μαζί τον Ντίλαν, όπως θέλει ο καθένας, περίπου με τον ίδιο τρόπο που οι μαθητές ενός σπουδαίου καθηγητή, όταν συμπληρώνει τα 70, τα 75 ή τα 80 χρόνια του, συνηθίζουν να εκδίδουν τιμητικό τόμο, με εργασίες αφιερωμένες στον δάσκαλό τους.

Ο Μπομπ Ντίλαν γεννήθηκε Ρόμπερτ Άλεν Ζίμερμαν, στις 24 Μαΐου 1941, στη Μινεσότα. Η οικογένεια του πατέρα του ήταν Εβραίοι από την Οδησσό, της μητέρας του από τη Λιθουανία, που είχαν, και οι μεν και οι δε, φτάσει στις ΗΠΑ στις αρχές του 20ού αιώνα. (Η οικογένεια του πατέρα του είχε απώτερη καταγωγή από το Καρς, οπότε μπορούμε να τον θεωρήσουμε Πόντιο).

Εφηβος άρχισε να ενδιαφέρεται για το ροκ αλλά πιο πολύ για τη φολκ. Πήρε το ψευδώνυμο Bob Dylan όταν είδε τα ποιήματα του Dylan Thomas (αλλά ήδη σκεφτόταν το Dillon). Παράτησε το κολέγιο το 1961 και πήγε στη Νέα Υόρκη, όπου εντάχθηκε στην καλλιτεχνική σκηνή και το 1962 έβγαλε τον πρώτο του δίσκο, με το όνομά του: Bob Dylan, που είχε κυρίως παραδοσιακά τραγούδια. Ανάμεσά τους και το αργότερα πασίγνωστο House of the Rising Sun -η δική του διασκευή επηρέασε αργότερα τους Άνιμαλς -που βέβαια το ανέδειξαν σε παγκόσμια επιτυχία. (Κατά σύμπτωση, ο Έρικ Μπάρντον των Άνιμαλς πριν από καναδυό βδομάδες γιόρτασε κι αυτός τα ογδοηκοστά γενέθλιά του).

Στη Νέα Υόρκη συνάντησε το είδωλό του, τον Γούντι Γκάθρι -ήταν τότε άρρωστος και ο Ντίλαν τον επισκεπτόταν στο νοσοκομείο- και άλλους μουσικούς του κλίματος Γκάθρι. Ο δεύτερος δίσκος του, το 1963, The Freewheeling Bob Dylan, έχει πολλά τραγούδια διαμαρτυρίας, για επίκαιρα θέματα όπως οι φυλετικές διακρίσεις, όπως επίσης και ένα από τα πιο γνωστά τραγούδια του, το Blowing in the wind, αλλά και το δυσοίωνο αριστούργημα A Hard Rain’s gonna fall. Ο τρίτος δίσκος, το 1964, The Times they’re A-changing έχει επίσης σαφώς πολιτικό περιεχόμενο, ξεκινώντας από το ομότιτλο τραγούδι και προχωρώντας σε πιο απερίφραστες καταγγελίες. Την ίδια χρονιά δίνει το Another Side of Bob Dylan, με πιο πολλά ερωτικά τραγούδια.

Στη συνεχεια, υιοθετεί ηλεκτρικά όργανα -κάτι που κάποιοι φίλοι του της φολκ σκηνής το θεώρησαν προδοσία, και με αυτό το νέο ύφος παρουσιάζει τρεις αριστουργηματικούς δίσκους: Bringing it All Back Home (1965), Highway 61 Revisited (1965) και Blonde on Blonde (1966). (Ο αυτοκινητόδρομος 61 είναι εκείνος που πηγαίνει από τη γενέθλια Μινεσότα στη Νέα Ορλεάνη). Στους δίσκους αυτούς παρουσιάζει τραγούδια με διάρκεια πολύ μεγαλύτερη από το καθιερωμένο (περίπου) τρίλεπτο ενώ η στιχουργική του δεινότητα φτάνει στα ύψη, δημιουργώντας κόσμους παράνοιας οπως στο Desolation Row. Και βέβαια, δίνει μερικά από τα ωραιότερα ερωτικά τραγούδια του.

Το 1966 είχε το διάσημο όσο και μυστηριώδες ατύχημα με τη μοτοσικλέτα και ακολούθησε μια περίοδος εσωστρέφειας με ελάχιστες δημόσιες εμφανίσεις. Στις επόμενες δεκαετίες ο Ντίλαν πέρασε από πολλές φάσεις, μεταξύ άλλων ασπάστηκε τον χριστιανισμό, αλλά, όσο κι αν είναι σημαντικό το μετέπειτα έργο του εγώ δεν θα μιλήσω γι’ αυτό για τον απλό λόγο ότι δεν το ξέρω.

O δικός μου λοιπόν Ντίλαν τελειώνει περίπου στο John Wesley Harding, αν και περιλαμβάνει επίσης όλα τα τραγούδια του με τους Band, που κυκλοφόρησαν αργότερα. Φαίνεται παράλογο, ίσως και εντελώς άστοχο, να διαλέγει κανείς μια πενταετία (ή έστω εφταετία) από μια δημιουργική σταδιοδρομία που σε λίγο συμπληρώνει έξι δεκαετίες, αλλά νομίζω ότι αυτή η πρώτη πενταετία είναι που καθοριστικά χρωματίζει όλο του το έργο. Άλλωστε, και ο ίδιος πολύ συχνά επέστρεφε στη δεκαετία του 60, εκδίδοντας τα πάμπολλα τραγούδια που είχε ηχογραφήσει σε ταινίες μαγνητοφώνου από εκείνη την εποχή (The Basement Tapes) και τα διάφορα bootleg της εποχής. Θα περιμένω όμως από τα σχόλιά σας, και ιδίως από τον φίλο μας τον Τζι που είναι ειδήμονας πρώτης γραμμής για τα ντιλανικά, να συμπληρώσετε την εικόνα.

Ανοίγουν τα λύκεια

Η είδηση της ημέρας είναι ασφαλώς ότι από σήμερα επαναλειτουργούν με διά ζώσης διδασκαλία τα λύκεια -η πρώτη βαθμίδα της γενικής εκπαίδευσης για την οποία χαλαρώνουν οι περιορισμοί ύστερα από μήνες με διδασκαλία εξ αποστάσεως.

Το ιστολόγιο ενδιαφέρεται ζωηρά για την εκπαίδευση γενικά και επιπλέον έχει τη χαρά να περιλαμβάνει στους σχολιαστές του και αρκετούς εκπαιδευτικούς (μεταξύ άλλων και σε λύκεια) οπότε ειναι λογικό να αφιερώσουμε στην εξέλιξη αυτή το σημερινό άρθρο. Επαναλειτουργούν επίσης από σήμερα τα πρακτορεία Προπό, αλλά στον τομέα δεν έχουμε ειδίκευση. Ο τίτλος βέβαια έχει μιαν αμφισημία που οφείλεται στο ότι το ρήμα «ανοίγω» είναι εργαστικό δηλ. χρησιμοποιείται και ως μεταβατικό και ως αμετάβατο χωρίς να αλλάξει φωνή. Ανοίγουν τα λύκεια -ή καποιοι ανοίγουν τα λύκεια;

Τα λύκεια θα επαναλειτουργήσουν με όπλο τα αυτοτέστ, αφού κάθε μαθητής θα πρεπει να έχει προμηθευτεί και να έχει κάνει αυτοτέστ (χτες το βράδυ ή σήμερα το πρωί) πριν πάει στο σχολείο του. Τις λεπτομέρειες της διαδικασίας μπορείτε να τις δείτε εδώ.

Και βέβαια, όσο έμεναν κλειστά τα λύκεια, η ταξική ανισότητα διογκωνόταν αφού τα ιδιωτικά σχολεία είχαν πολύ μεγαλύτερες δυνατότητες στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση, για να μην πούμε για τα φροντιστήρια ή τα ιδιαίτερα μαθήματα.

Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε -οπότε, παρόλο που τα σχόλιά σας μπορούν (και το περιμένω) να αναφερθούν στα προβλήματα ή στις επιφυλάξεις ή στην ορθότητα της απόφασης για επαναλειτουργία των λυκείων, εγώ στο υπόλοιπο άρθρο θα εστιαστώ στη λέξη «λύκειο».

Στην αρχή της λέξης βρίσκεται το Λύκειο της αρχαίας Αθήνας, όπως ονομαζόταν ένας κήπος με σκεπασμένους περιπάτους στην αρχαία Αθήνα, καθώς και ένα γυμναστήριο της αρχαίας πόλης. Ο κήπος αυτός, στον οποίο δίδασκε ο Αριστοτέλης, πήρε το όνομά του από τον γειτονικό ναό του Λυκείου Απόλλωνα. Από τους περιπάτους πήρε το όνομά της η σχολή του Αριστοτέλη: ονομάστηκε περιπατητική, και περιπατητικοί οι φιλόσοφοι που ακολουθούσαν τις διδαχές του.

Γιατί λύκειος ο Απόλλων; Η προφανής εξήγηση, ότι προέρχεται από τον λύκο, δεν αποκλείεται. Στο ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη αναφέρεται ότι ο Απόλλωνας ονομαζόταν λυκοκτόνος ως προστάτης από τους λύκους. Ωστόσο, μπορεί επίσης να προέρχεται από το αμάρτυρο *λύκη (η χαραυγή, πρβλ. λυκαυγές) ενώ κάποιοι το συνδέουν με τη Λυκία θυμίζοντας ότι ο Απόλλων ονομαζόταν επίσης Λύκιος και Λυκηγενής. Στο etymonline θεωρείται βέβαιη η σύνδεση του Απόλλωνα με τους λύκους -με αναφορά στον Frazer και στα σχόλιά του στον Παυσανία.

Όπως και να έχει η ετυμολογία, αν θυμηθούμε ότι τα αρχαία γυμναστήρια τα έλεγαν γυμνάσια μπορούμε να πούμε ότι το αρχαίο Λύκειο ήταν γυμνάσιο χωρίς να μας κατηγορήσουν ότι παραδοξολογούμε.

Το Λύκειο του Αριστοτέλη έχει αποκαλυφθεί και αυτό έγινε μπροστά στα μάτια μας, κατά κάποιο τρόπο. Ακριβέστερα, το 1996, κατά τη διάρκεια των σωστικών ανασκαφών της Γ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων σε οικόπεδο εμβαδού 11 στρεμμάτων, που είχε παραχωρηθεί από το ελληνικό Δημόσιο στο Ίδρυμα Γουλανδρή για την ανέγερση Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, αποκαλύφθηκε η παλαίστρα του Λυκείου -κι έτσι το μουσείο δεν χτίστηκε σε αυτό τον χώρο, αλλά η Αθήνα απέκτησε έναν πολύ όμορφο αρχαιολογικό χώρο.

Τα σχολεία μας όμως τα είχαμε πει λύκεια από νωρίτερα. Όμως δεν μεταφέραμε την αρχαία λέξη Λύκειον στα νέα ελληνικά -χρειάστηκε η μεσολάβηση άλλων γλωσσών. Οπότε, ας δούμε την ιστορία της λέξης.

Γιατί βρόμικος;

Η ερώτηση του τίτλου είναι βέβαια ελλειπτική, λείπει το ρήμα -κι έτσι ο τίτλος επιδέχεται κάμποσες ερμηνείες, ας πούμε «γιατί ήρθες έτσι βρόμικος στο σπίτι;» (θα μπορούσε να επιπλήττει μια μητέρα τον γιο της ή τον άντρα της) ή «γιατί να είναι βρόμικος ο κόσμος;», φιλοσοφική δηλαδή απορία. Όμως επειδή εδώ λεξιλογούμε, θα πρέπει να στρέψουμε αλλού τον προβολέα μας. Και η ερωτηση του τίτλου σημαίνει «Γιατί γράφουμε βρόμικος με όμικρον και όχι βρώμικος με ωμέγα;» και δεν έχει καμία απολύτως σχέση με τον Τσαρλς Μπουκόφσκι και το βιβλίο του.

Πριν από τριάμισι χρόνια, είχαμε συζητήσει σε ένα άρθρο μας ένα σημείωμα στο οποίο κάποιος, ίσως δάσκαλος, θρηνούσε διάφορες αλλαγές στην ορθογραφία. Και έγραφε ο ίσως δάσκαλος:

Ενός λεπτού σιγή για εκείνο το μαντήλι που ξηλώθηκε κι έμεινε «μαντίλι», για την εταιρεία που διαλύθηκε κι έγινε «εταιρία», για τη βρωμιά που λερώθηκε κι έγινε «βρομιά»…..

Απαντώντας, τότε, εξέτασα μία προς μία τις ορθογραφικές αλλαγές που τόσο πόνο ψυχης είχαν προκαλέσει στον συντάκτη του σημειώματος. Και σχετικά με τη βρωμιά ή βρομιά είχα γράψει: Αξίζει άρθρο για τη λέξη αυτή.

Χρειαζόταν όμως και μια ακόμα σκουντιά για να το αποφασίσω. Πολύ πρόσφατα είδαμε το κατηγορητήριο της κ. Αφροδίτης Μάνου κατά του Γ. Μπαμπινιώτη, και ανάμεσα στα εγκλήματα κατά της ελληνικής γλώσσας για τα οποία η κ. Μάνου κατηγορεί τον κ. Μπαμπινιώτη είναι ακριβώς και η γραφή «βρομιά». Οπότε, ήρθε το πλήρωμα του χρόνου για να ξοφλήσω αυτό το χρέος.

Ο σταυρός του Σταύρου

Του Σταυρού είναι σήμερα, μεγάλη γιορτή της Ορθοδοξίας για όσους πιστεύουν. Του Σταυρού, αλλά και του Σταύρου, όπως και της Σταυρούλας, που γιορτάζουν σήμερα. Στο ιστολόγιο συνηθίζουμε να δημοσιεύουμε άρθρα, αφιερωμένα σε ονόματα, τη μέρα της γιορτής τους, και με τον καιρό έχουμε καλύψει τα περισσότερα διαδεδομένα αντρικά και γυναικεία ονόματα -τη Μαρία και την Άννα, τον Δημήτρη και τη Δήμητρα, τον Γιάννη, τον Γιώργο, τον Νίκο, τον Κώστα και την Ελένη, τον Στέλιο και τη Στέλλα, τον Χρίστο (ή Χρήστο) και την Κατερίνα. Από τα λιγότερο συχνά έχουμε αφιερώσει άρθρο στον Σπύρο και στον Θανάση και παλιότερα στον Θωμά και στον Στέφανο. Τελευταίο τέτοιο άρθρο ήταν, πριν από 6-7 μήνες, για τον Χαράλαμπο, εκτός αν έχω ξεχάσει κανένα.

Πέρυσι η μέρα του Σταυρού έπεφτε Σάββατο και τα μεζεδάκια της ημέρας τα είχα πει «Σταυρομεζεδάκια» και αστόχαστα υποσχέθηκα του χρόνου να βάλω άρθρο για τον Σταύρο, οπότε φέτος ο φίλος μας ο Σταύρος το υπενθύμισε έγκαιρα και καίρια, την πρώτη του μήνα, και κατάφερα να το θυμηθώ, οπότε έρχομαι να εκπληρώσω την υπόσχεση με τούτο το άρθρο.

Ο Σταύρος είναι όνομα μέσης συχνότητας. Σύμφωνα με μια μελέτη, βρισκεται στην 22η θέση των αντρικών ονομάτων. Με αξιοσημείωτη αντιστοιχία, η Σταυρούλα βρίσκεται στην 23η των γυναικείων -αλλά στη γενική κατάταξη η Σταυρούλα βρίσκεται αρκετές θέσεις πιο πάνω από τον Σταύρο (33η έναντι 58ης). Δεν έχω υπόψη μου μελέτες που να δείχνουν τοπική κατανομή των ονομάτων κι έτσι δεν ξέρω να σας πω αν σε ποια περιοχή έχει το όνομα πολύ αυξημένη συχνότητα -ίσως στη Μακεδονία.

Ο Σταύρος και η Σταυρούλα βεβαίως, ετυμολογούνται από τον σταυρό -φυσικά τον σταυρό του Ιησού Χριστού, με ανέβασμα του τόνου, που ήταν καθιερωμένο τα χρονια εκείνα για να μη συμπίπτει το όνομα με την κοινή λέξη (λαμπρός-Λάμπρος, ξανθός-Ξάνθος, χρηστός-Χρήστος, φαιδρός-Φαίδρος κτλ.) Όσο για την ετυμολογία του σταυρού, όσο κι αν φαίνεται απίθανο τόσα χρόνια ΔΕΝ έχουμε γράψει άρθρο για το θέμα. Το 2015 είχα γράψει ότι το θέμα είναι τεράστιο και ακόμα δεν έχω βρει το θάρρος να καταπιαστώ -πέρασαν κι άλλα πέντε χρόνια και δεν το βρήκα.

Ο Σταύρος έχει δυο χαρακτηριστικά που μειώνουν την έκταση του άρθρου. Το ένα είναι πως δεν έχει αντίστοιχα σε άλλες γλώσσες. Όχι μόνο στις δυτικές, αλλά ούτε καν στις γλώσσες της ορθόδοξης ανατολικής Ευρώπης.

Όταν ο Σαββόπουλος συνάντησε τον Ζακ Πρεβέρ

Το σημείωμα που διαβάζετε σήμερα έπρεπε να το βάλω την προηγούμενη εβδομάδα, που ήταν η επέτειος της γέννησης του μεγάλου Γάλλου ποιητή Ζακ Πρεβέρ (γεννήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 1900), αλλά για τεχνικούς λόγους δεν στάθηκε αυτό μπορετό -οπότε, το διαβάζετε σήμερα, ανεπίκαιρο. Ας το αφιερώσω στον παλιό μας φίλο που δεν γράφει πια και που είχε το χρηστώνυμο «Να διαβάζετε τον Ζακ Πρεβέρ».

Κάποιοι θα μου πουν ότι κομίζω γλαύκα στην Αθήνα με το άρθρο, αφού θα ασχοληθώ με ένα θέμα που είναι πασίγνωστο -αλλά προηγούμενη πείρα από το ιστολόγιο έχει δείξει πως το πασίγνωστο για τον έναν είναι άγνωστο για άλλους (και τούμπαλιν). Επίσης, έχω να εισφέρω μιαν άγνωστη ψηφιδούλα στη σχετική συζήτηση, οπότε το σημερινό άρθρο ίσως δεν είναι, έτσι κι αλλιώς, περιττό.

Αλλά να ξεκινήσουμε από την αρχή. Ένα από τα δημοφιλέστερα τραγούδια της πρώτης περιόδου του Διονύση Σαββόπουλου είναι, θαρρώ, το «Ήλιε, ήλιε αρχηγέ» που περιλαμβάνεται στον πρώτο του δίσκο, Το φορτηγό.

Ας το ακούσουμε:

Και ας θυμηθούμε τα λόγια:

Ήλιος κόκκινος ζεστός στάθηκε στην κάμαρά μου.

Ξύπνησε όλη η πολιτεία κάτω απ’ τα παράθυρά μου.

Το παιδί πάει στο σχολειό του κι ο εργάτης στην δουλειά.

Πρωινά δυο μάτια ανοίγει όμορφη μια κοπελιά.

Ε, ε, Ήλιε, ήλιε, αρχηγέ,

δώσ’ το σύνθημα εσύ κι η χαρά θ΄αναστηθεί.

Ε, ε, το σκοτάδι θα πεθάνει και θ’ ανάψ’ η χαραυγή.

Ο εργάτης βλαστημάει και τραβάει για τον σταθμό.

Να, ο ήλιος ανεβαίνει σαν σημαία στον ουρανό.

Μπρος στης φάμπρικας την πύλη ο εργάτης σταματά.

Όμορφη η μέρα γνέφει κι απ’ το ρούχο τον τραβά.

Ε, ε, σύντροφέ μου, αχ τι κακό,

μέρα μ᾿ ήλιο σαν κι αυτό να την τρώει τ’ αφεντικό.

Σήκω ήλιε πιο ψηλά να σε δούνε τα παιδιά

δες χορεύει η κοπελιά με στεφάνι στα μαλλιά

τα παιδιά θα μεγαλώσουν θ’ αγαπούν την κοπελιά

κι όλα τότε θα `ν’ δικά μας: ήλιος, ουρανός, χαρά.

Ε, ε, Ήλιε, ήλιε, αρχηγέ,

δώσ’ το σύνθημα εσύ κι η χαρά θ΄αναστηθεί.

Ε, ε, το σκοτάδι θα πεθάνει κι θ’ ανάψ’ η χαραυγή.

Και μόνο αυτό το τραγούδι να είχε γράψει κάποιος, θα κέρδιζε μια θέση στην ιστορία του ελληνικού τραγουδιού.

Ο Διον. Σαββόπουλος και το πρόπλασμα του μύθου για τη «δήλωση Κίσινγκερ»

Ένας από τους πιο ανθεκτικούς ελληναράδικους μύθους είναι, χωρίς αμφιβολία, ο μύθος για τη «δήλωση Κίσινγκερ». Όπως πιθανότατα θα ξέρετε, ο μύθος συνίσταται στο ότι ο Αμερικανός πολιτικός είχε πει:

Ο ελληνικός λαός είναι δυσκολοκυβέρνητος και γι’ αυτό πρέπει να τον πλήξουμε βαθιά στις πολιτισμικές του ρίζες. Τότε ίσως συνετισθεί. Εννοώ, δηλαδή, να πλήξουμε τη γλώσσα, τη θρησκεία, τα πνευματικά και ιστορικά του αποθέματα, ώστε να εξουδετερώσουμε κάθε δυνατότητά του να αναπτυχθεί, να διακριθεί, να επικρατήσει, για να μη μας παρενοχλεί στα Βαλκάνια, να μη μας παρενοχλεί στην Ανατολική Μεσόγειο, στη Μέση Ανατολή, σε όλη αυτή τη νευραλγική περιοχή μεγάλης στρατηγικής σημασίας για μας, για την πολιτική των ΗΠΑ.

Τον μύθο τον έκανε γνωστό η Λιάνα Κανέλλη, σήμερα βουλεύτρια του ΚΚΕ, το 1997 (λίγα χρόνια πριν αρχίσει να συνεργάζεται με το ΚΚΕ). Η Κανέλλη εξέδιδε τότε το (εθνικιστικό και τουρκοφαγικό, λέω εγώ) περιοδικό Νέμεσις και στο τεύχος του Φεβρουαρίου 1997 δημοσίευσε την πλαστή δήλωση, φυσικά παρουσιάζοντάς την για αληθινή, που έγινε τάχα το 1994.

Κι ένα μικρό παιδί καταλαβαίνει πως για έναν διπλωμάτη καριέρας τέτοιες δηλώσεις είναι αδιανόητες. Επιπλέον, όπως αναφέρω σε παλιό άρθρο του ιστολογίου, ο ίδιος ο Κίσινγκερ διέψευσε τον ισχυρισμό ενώ όταν προκλήθηκε να τον τεκμηριώσει η κ. Κανέλλη επικαλέστηκε ένα φύλλο της Turkish Daily News το οποίο τελικά βρέθηκε αλλά δεν περιέχει τίποτα σχετικό (Είμαστε στην εποχή όπου δεν έχουν περάσει τα πάντα στο Διαδικτυο κι έτσι η κ. Κανέλλη μπορούσε να διατηρεί για καιρό το ψέμα της).

Η δήλωση Κίσινγκερ λοιπόν αποδείχτηκε πέρα από κάθε αμφιβολία πλαστή, αν και αυτό δεν εμπόδισε πολλούς να την αναπαράγουν -και να την «τεκμηριώνουν» με το «επιχείρημα»: Μήπως δεν επαληθεύτηκαν τα όσα λέει;

Μια περιπλοκή στο θέμα είναι πως, όπως αποκάλυψαν οι ερευνητές της ομάδας του Ιού, τον Ιανουάριο του 1987, ο δικηγόρος Θ. Σταυρόπουλος, σε άρθρο του στην Ελευθεροτυπία υπέρ της επαναφοράς των αρχαίων στο γυμνάσιο από το πρωτότυπο, παρέθεσε μια συντομότερη, αλλά σαφώς ιδίου κλίματος δήλωση του Κίσινγκερ, η οποία, κατ’ αυτόν, είχε ειπωθεί το 1973, αμέσως μετά τη σφαγή του Πολυτεχνείου! Συγκεκριμένα, η δήθεν δήλωση είναι: «Τους Έλληνες δεν μπορούμε να τους δαμάσουμε. Είναι μη κυβερνήσιμοι (ingouvernables). Πρέπει να τους χτυπήσουμε στις πολιτικές τους βάσεις» Henry Kissinger (Νοέμβρης 1973).

Σε δεύτερο άρθρο του ιστολογίου θέλησα να βρω τις απαρχές των ψευτοδηλώσεων Κισινγκερ και βρήκα μια ρήση του Κάστλρι, λόρδου Λοντόντερι, όπως την παραθέτει ο Αμερικανός διπλωμάτης Τσαρλς Τάκερμαν: Lord Londonderry, who wished to render Greece » as harmless as possible, and to make her people like the spiritless nations of Hindostan.»

Η ρήση αυτη έχει συμπεριληφθεί στο βιβλίο του Γεωργίου Φιλάρετου «Ξενοκρατία και βασιλεία εν Ελλάδι», που έχει διαβαστει αρκετά και που επανεκδόθηκε μετά την πτώση της δικτατορίας, και στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε από διάφορους δημοσιολόγους όπως ο Μάριος Πλωρίτης.

Οπότε, η υπόθεση εργασίας που κάνω είναι πως η ρήση αυτή χρησίμεψε σαν έναυσμα για να χαλκευθει, άγνωστο από ποιον και πότε ακριβώς, η δήλωση Κισινγκερ που εμφανίζεται αθορυβα και απαρατήρητη το 1987 στο άρθρο του Θ. Σταυρόπουλου και δέκα χρόνια αργότερα με τυμπανοκρουσίες από τη Λιανα Κανέλλη.

Ως εδώ έχετε διαβάσει μια απαραίτητη (και αναπόφευκτη) περίληψη των δύο προηγούμενων άρθρο μου για τον μύθο της δήλωσης Κίσινγκερ. Από εδώ και πέρα, το νέο στοιχείο.

Το νέο στοιχείο δεν ανατρέπει τα πράγματα αλλά προσθέτει μια νέα ψηφίδα στην ανίχνευση του μύθου. Το οφείλουμε εξ ολοκλήρου σε ένα εύρημα του φίλου Παναγιώτη Ανδριόπουλου, που το αποκάλυψε με διαδοχικές δημοσιεύσεις στο Τουίτερ και στην ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ. Ο ίδιος έκανε και όλη την υπολοιπη έρευνα που θα παρουσιάσω.

Λοιπόν, όσοι έζησαν στη δεκαετία του 1980 θα θυμούνται ότι το 1986, τότε που δεν υπήρχε ακόμα ιδιωτική τηλεόραση, ο Διονύσης Σαββόπουλος άρχισε στην ΕΡΤ μιαν εκπομπή «Ζήτω το ελληνικό τραγούδι». Την έβλεπα και μου άρεσε. Θα θυμούνται επίσης οι ίδιοι ότι την ευλογημένη εκείνη εποχή οι μαθητές Γυμνασίου δεν διδάσκονταν αρχαία από το πρωτότυπο αλλά μόνο από μετάφραση. Αρχαία κείμενα μάθαιναν στο Λύκειο -και αυτό δεν εμπόδισε πολλούς να γίνουν άριστοι κλασικοί φιλόλογοι. Το μέτρο αυτό είχε αρχίσει από το 1976 με τη μεταρρύθμιση Ράλλη, ωστόσο το 1986 ο τότε υπουργός Παιδείας Αντώνης Τρίτσης άκουγε ευμενώς τις εισηγήσεις συντηρητικών κύκλων όπως η Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων και ο Γ. Μπαμπινιώτης και είχε εκφράσει τον προβληματισμό μήπως πρεπει να επανέλθει η διδασκαλία των αρχαίων στο γυμνάσιο ώστε να αντιμετωπιστεί η (ανύπαρκτη) νόσος της λεξιπενίας.

Μην ανησυχείτε, φτάνω στο ψητό. Στις 27 Δεκεμβριου 1986, και ενώ έχει ανάψει η συζήτηση για τα αρχαια ελληνικά, στο 6ο επεισόδιο της εκπομπής «Ζήτω το ελληνικό τραγούδι» ο Διον. Σαββόπουλος αφιερώνει τη μισή εκπομπή στη γλώσσα (την εκπομπή μπορείτε να τη δείτε εδώ) και μεταξύ άλλων λέει τα εξής:

Μηνολόγιον Δεκεμβρίου λοιπόν

Το Μηνολόγιο, που το δημοσιεύω εδώ συνήθως την πρώτη του μηνός, ήταν ιδέα του πατέρα μου, του αξέχαστου Δημήτρη Σαραντάκου, ο οποίος αρχικά το δημοσίευε στο περιοδικό Φιστίκι, που έβγαζε επί πολλά χρόνια στην Αίγινα. Στο εδώ ιστολόγιο, το Μηνολόγιο άρχισε να δημοσιεύεται τον Οκτώβρη του 2010 και βέβαια μέσα σε 12 μήνες έκλεισε τον κύκλο. Τότε, αποφάσισα να εξακολουθήσω να το δημοσιεύω στις αρχές κάθε μήνα, επειδή έχει γίνει το σταθερό σημείο αναφοράς για τα γεγονότα του μήνα, που ενημερώνεται συνεχώς με δικά σας σχόλια μέσα στη διάρκεια του μήνα, σχόλια που συνήθως αφορούν επισήμανση ημερομηνιών, αν και κυρίως αγγελτήρια θανάτων.

Οπότε, συνεχίζω τις δημοσιεύσεις όσο θα υπάρχει ενδιαφέρον, προσθέτοντας πάντοτε δικές σας προτάσεις από πέρυσι. Πάντως, σε κάποιες περιπτώσεις η επέτειος έχει εσκεμμένα μετατεθεί κατά μία ημέρα.

Το μηνολόγιο τούτου του μήνα έχει μιαν ιδιαιτερότητα, μια και στις 17 του Δεκέμβρη κλείνουν τα έξι χρόνια από τότε που χάσαμε τον πατέρα μου. Δεν θεώρησα άτοπο να μνημονέψω τον πατέρα μου στο μηνολόγιο, που ήταν άλλωστε δικη του ιδέα: ανάμεσα σε έναν ποιητή που αγαπούσε και σ’ έναν επαναστάτη που θαύμαζε πιστεύω πως θα έχει καλή παρέα.

Πα  1	Παγκόσμια ημέρα κατά του AIDS  και γενέσιον Ιωάννου Συκουτρή
Σα 2	Αντιφώντος   του σοφιστού, Μαρίας Καλογεροπούλου της καλλιφώνου και Διονυσίου Σαββόπουλου της νιότης μας
Κυ 3	† Αυγούστου Ρενουάρ και γενέσιον Νίνου Ρότα του μουσουργού
Δε   4	Ο Θωμάς Έδισον εφευρίσκει τον ηλεκτρικόν λαμπτήρα
Τρ 5	Θεοφίλου Μόζαρτ τελευτή
Τε   6	Νικολάου Μύρων και των Διοσκούρων, προστατών των πλοϊζομένων και Αλεξάνδρου Γρηγοροπούλου αναίρεσις
Πε 7	Των τριών Χαρίτων
Πα 8	Δάμωνος και Φιντίου· και Ιωάννου Λένον του πολυκλαύστου αναίρεσις
Σα   9	Ιωάννου Βοκκακίου και της Ανθρωπίνης Κωμωδίας του
Κυ 10	Των ανθρωπίνων δικαιωμάτων  και τελευτή Άλκη Αλκαίου του στιχουργού
Δε 11	Γενέσιον Μαξίμου Γκόρκι
Τρ 12	Διογένους του  Κυνός
Τε 13	Γαλιλαίου ταπείνωσις και Μέντη Μποσταντζόγλου τελευτή
Πε 14	Ανάληψις Απολλωνίου του Τυανέως εκ του ιερού της Δικτύννης
Πα 15	Αναξαγόρου του φιλοσόφου
Σα 16	Τελευτή Κωνσταντίνου Βάρναλη, ποιητού των Μοιραίων
Κυ 17	† Δημητρίου Σαραντάκου του συγγραφέως και Σίμωνος Μπολιβάρ του ελευθερωτού
Δε 18	Του χορού του Ζαλόγγου
Τρ 19	Προμηθέως καθήλωσις επί του Καυκάσου
Τε 20	Της εν Επιδαύρω πρώτης Εθνοσυνελεύσεως
Πε 21	Χειμερινόν ηλιοστάσιον
Πα 22	Ησιόδου του Ασκραίου και των Έργων και Ημερών αυτού
Σα 23	Κρυσταλλοτριόδου της θαυματουργού γενέσιον
Κυ 24	Λουδοβίκου Αραγκόν τελευτή
Δε 25	Γέννησις Ιησού του Ναζωραίου, Ορφέως και Μίθρα
Τρ 26	Σωτηρίας Μπέλλου της υμνωδού
Τε 27	Πινδάρου του Θηβαίου
Πε 28	Κινηματογράφου γέννησις
Πα 29	Γενέσιον Παύλου Καζάλς
Σα 30	Ίδρυσις Σοβιετικής Ενώσεως
Κυ 31	Εφεύρεσις του τηλεσκοπίου

Κωνσταντίνος Μητσοτάκης (1918-2017)

Παρόλο που χαριτολογώντας λέγαμε ότι «θα μας θάψει όλους», ο επίτιμος αρχηγός της ΝΔ Κωνσταντίνος Μητσοτάκης επλήρωσε κι αυτός προχτές το κοινό χρέος, όπως ευφημιστικά έλεγε το παλιό κλισέ -εύλογα λοιπόν του αφιερώνεται το σημερινό άρθρο. Για τη ζωή και τη σταδιοδρομία του εκλιπόντος έχουν ήδη γραφτεί πάρα πολλά, οπότε εμείς εδώ θα εστιαστούμε σε πτυχές που έχουν να κάνουν με το χιούμορ και τη γλώσσα.

Παρόλο που τα βιογραφικά στοιχεία του Κ. Μητσοτάκη είναι γενικώς γνωστά, διάλεξα να παραθέσω το μεγαλύτερο μέρος από ένα συνοπτικό βιογραφικό του γραμμένο από τον συγγραφέα Γιώργο Αλεξάτο, από σαφώς αριστερή οπτική:

Από αστική οικογένεια πολιτικών της Κρήτης, με συγγενικούς δεσμούς με τον Ελευθέριο Βενιζέλο (ο οποίος φρόντισε με κληροδότημα για τις σπουδές του), ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης υπήρξε τυπικός εκπρόσωπος των συμφερόντων της τάξης του.

Στον δημόσιο βίο εμφανίστηκε σε νεαρή ηλικία, ως ηγετικό στέλεχος της Εθνικής Οργάνωσης Κρήτης, συμμετέχοντας στην Αντίσταση κατά των γερμανών κατακτητών, σε συνεργασία με το ΕΑΜ. Έχοντας συλληφθεί από τους Γερμανούς, απελευθερώθηκε με μυστική αγγλογερμανική συμφωνία, με την ταυτόχρονη απελευθέρωση αιχμαλώτων γερμανών αξιωματικών, χάρη στη δεδομένη αγγλοφιλία του και την κοινωνική του θέση.

Βουλευτής του Κόμματος των Φιλελευθέρων από το 1946, υπουργός στις κεντρώες κυβερνήσεις στα 1951-52, είχε τη φήμη του σταθερού αλλά μετριοπαθούς αντικομμουνιστή. Η εικόνα της μετριοπάθειας ενισχύθηκε ιδιαίτερα το 1955, όταν στη Βουλή υπερασπίστηκε τον Νίκο Καζαντζάκη από τις επιθέσεις της Εκκλησίας και της Δεξιάς, όπως και το 1962, όταν, με δημόσια δήλωσή του, τάχθηκε υπέρ της νομιμοποίησης του ΚΚΕ.