Όλη νύχτα εδώ (η μαρτυρία του Γιώργου Παυλάκη)

Σήμερα έχουμε 17 του Νοέμβρη, 49 χρόνια από τη μέρα της φονικής καταστολής της εξέγερσης των φοιτητών στο Πολυτεχνείο. Το ιστολόγιο συνηθίζει να δημοσιεύει τις μέρες αυτές κείμενα σχετικά με «το Πολυτεχνείο», είτε λογοτεχνικά είτε μαρτυρίες. Για παράδειγμα, πριν από μερικά χρόνια είχαμε δημοσιεύσει τη μαρτυρία του φίλου μας Δημήτρη Μαρτίνου, ο οποίος ήταν τότε φοιτητής της σχολής Χημικών Μηχανικών και είχε άμεση συμμετοχή.

Εδώ και λίγα χρόνια άρχισα να αναδημοσιεύω μαρτυρίες από το βιβλίο «Όλη νύχτα εδώ», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη σε επιμέλεια του ιστορικού Ιάσονα Χανδρινού και φιλοδοξεί ν’ αποτελέσει, όπως λέει ο υπότιτλος, Μια προφορική ιστορία της Εξέγερσης του Πολυτεχνείου. Το βιβλίο αυτό περιλαμβάνει 80 μαρτυρίες ανθρώπων που συμμετείχαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στην εξέγερση (εδώ μπορείτε να δείτε τα ονόματά τους) ενώ προτάσσεται εκτενής εισαγωγή του Χανδρινού.

Από το βιβλίο του Χανδρινού έχουμε δημοσιεύσει το 2019 τη μαρτυρία του Γιώργου Σορολοπίδη, πρόπερσι τη μαρτυρία της Ιωάννας Καρυστιάνη και πέρυσι τη μαρτυρία του αείμνηστου φίλου Κώστα Βοσταντζόγλου. 

Φέτος θα δημοσιεύσω τη μαρτυρία του Γιώργου Παυλάκη, που έχει γίνει διάσημος τα τελευταία χρόνια με την πανδημία του κορονοϊού. Τότε ήταν φοιτητής Ιατρικής και ήταν ο υπεύθυνος του «Γενικού Λαϊκού Ιατρείου» που είχε στηθεί τις μέρες της κατάληψης στην Αρχιτεκτονική σχολή (περισσότερα για το Ιατρείο εδώ). Παρά τη μεγάλη έκταση της μαρτυρίας, βρίσκω πως είναι πολύ ενδιαφέρουσα.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΑΥΛΑΚΗΣ

1951, Αθήνα, φοιτητής Ιατρικής

Αγία Παρασκευή Αττικής, 17 Νοεμβρίου 2013 [04:12:42]

Στο μνημόσυνο του Παπανδρέου, 4 του Νοέμβρη, θυμάμαι να κατε­βαίνουμε την Αναπαύσεως. Λέγαμε: «Δούλα, Σπυριδούλα» (που εμέ­να μου άρεσε) λόγω Σπύρου Μαρκεζίνη, «Έξι χρόνια αρκετά, δεν θα γίνουνε εφτά» και άλλα αντιδικτατορικά συνθήματα. Προχωρημένα συνθήματα. Πριν από την Καλλιρρόης, ήταν παραταγμένοι τρεις τέσ­σερις σειρές αστυνομικοί με κράνη, που μας σταμάτησαν και είπαν με ντουντούκα: «Σταματάτε, διαλυθείτε». Γιατί κατεβαίναμε προς τα κάτω, προς το κέντρο. «Όχι, δεν διαλυόμαστε» – σταθήκαμε εκεί πέ­ρα, οπότε ύστερα από κάνα τέταρτο -εγώ ήμουνα τέταρτη σειρά-, κάνουν ένα ξαφνικό «ντου» και μας απωθούν με χτυπήματα. Με κλομπ. Έπεσε ξύλο και υποχωρήσαμε πενήντα μέτρα. Αλλά έρχονταν κι άλ­λοι από πίσω μας και δεν λακίσαμε. Ανασυντασσόμαστε και ορμάμε και τους χτυπάμε και τους σπάσαμε τον κλοιό. Η αντεπίθεση άρχισε με πετροπόλεμο, με ό,τι βρήκε ο καθένας. Μάλλον είχαν έρθει και ο­ρισμένες ομάδες με προοπτική να συγκρουστούνε. Πάντως, η κύρια φάση ήταν που επιτεθήκαμε στους μπάτσους, δεν αντέξανε γιατί ή­μασταν πολύ περισσότεροι. Εκεί έπεσε και ξύλο στους μπάτσους. Με τα χέρια. Το πρώτο ξύλο που δώσαμε και το φχαριστήθηκα. Για πρώτη φορά κόσμος έδειρε μπάτσους. Σε προηγούμενες εποχές, θα τρέχαμε ακόμα… Σε αντιδιαστολή με έναν χρόνο πριν, που από την Ιατρική, έπειτα από μια επεισοδιακή συνέλευση και ξύλο με χουντι­κούς, είχαμε κατέβει πορεία προς τα Ιλίσια και μας διαλύσανε πέντε μπάτσοι, παρόλο που τους είχαμε άνετα. Ήταν ένα τελείως ποιοτικό ανέβασμα αυτό, το να διαδηλώνουμε μαχητικά και να αψηφούμε τη χουντική αστυνομία. Η Ιωάννα Καρυστιάνη και πολλοί άλλοι ανε­βήκανε τη Σταδίου φωνάζοντας συνθήματα. Δεν ξέρω αν και πώς βρήκανε και κάποιο πανό, αλλά έτσι θυμάμαι ότι μου είπε. Οι μπάτσοι είχαν αδειάσει όλο το κέντρο και Σταδίου-Πανεπιστημίου. Εμείς μετά πήγαμε προς Ακρόπολη, αν θυμάμαι καλά.

Πρώτη μέρα Πολυτεχνείου, Τετάρτη. Εγώ πήγα στη συνέλευση της Νομικής γιατί δούλευα και δεν πρόλαβα να πάω στης Ιατρικής, στου Γουδή. [Τότε] ήμουνα περίπου ο μόνιμος πρόεδρος στις παρά­νομες φοιτητικές συνελεύσεις της Ιατρικής. Πιο πολύ διά της εις άτοπον απαγωγής, μια και δεν ήτανε πολύ επιθυμητή θέση εκείνη την ε­ποχή. Μετά τις στρατεύσεις φοιτητών και τις διώξεις και τους βασανισμούς στο ΕΑΤ-ΕΣΑ την προηγούμενη περίοδο, λίγοι φοιτητές τολ­μούσαν να συνεχίσουν φανερή δράση. Δεν ήμουνα σπουδαίο στέλε­χος, ήμουνα μάλλον «αναλώσιμο αγαθό». Πάω στα σκαλάκια της Νο­μικής, μίλαγαν ο Τζουμάκας με την Καρυστιάνη. Ήταν συνηθισμένο γιατί κάναμε πολλά στη Νομική, ήταν κεντρικό σημείο. Βγαίνει μια φωνή -ο Γαβριήλ- ότι γίνονται φασαρίες στο Πολυτεχνείο. Δίπλα του και ο Μαυρογένης. Με τον Μαυρογένη είχαμε μεγάλες κόντρες γιατί οι αριστεριστές (όπως τους λέγαμε και ζοχαδιάζονταν) πηγαί­νανε παντού μπουλούκι και προσπαθούσανε να επηρεάσουνε τις συ­νελεύσεις. «Μεταφοραί-Εκδρομαί», έρχονταν και στην Ιατρική (γέ­λια). Νομίζω και τα πρόσωπα είναι γνωστά. Όπως είναι στο ντοκιμα­ντέρ του Κούλογλου, είναι ακριβώς όπως το θυμάμαι κι εγώ: «Πάμε να υποστηρίξουμε τα αδέρφια μας στο Πολυτεχνείο». Το θυμάμαι πολύ καλά. Γίνονταν σε όλες τις σχολές συνελεύσεις εκείνη τη μέρα, όπως γίνονταν πάντα. Είχαμε κάνει κι ένα διασχολικό όργανο, με α­ντιπροσώπους των συνελεύσεων. Αυτό ξεκίνησε πριν από την πρώ­τη κατάληψη της Νομικής τον προηγούμενο χρόνο, όταν ζητούσαμε ελεύθερες φοιτητικές εκλογές. Εγώ κι ο Καπερώνης ήμασταν οι αντι­πρόσωποι της Ιατρικής στο Διασχολικό (στην αρχή συμμετείχε κι ο Ανδρέας Παπασταυρίδης που είχε τεράστιο κύρος στην Ιατρική, αλ­λά μετά το βασανισμό του στην ΕΣΑ ήμαστε συνήθως ο Καπερώνης κι εγώ). Και μάλιστα, τώρα μου ’ρχεται στη μνήμη ένας χοντρός κα­βγάς με τον Μαντζουράνη, πριν από την πρώτη Νομική. Είχαμε συμ­φωνήσει ότι θα κάναμε αιτήσεις στον πρύτανη, για να πάρουμε την άδεια να κάνουμε συνελεύσεις. Απαγορεύονταν συνελεύσεις χωρίς άδεια της Πρυτανείας. Οπότε είχε αποφασίσει το Διασχολικό αίτηση για να είμαστε νομότυποι και μου ’χανε ζητήσει να πάω εγώ. Εγώ άργησα να πάω και το κλείσαν το Πανεπιστήμιο. Οπότε θυμάμαι στο κεντρικό κτίριο, όπου ήταν η Πρυτανεία, δυο σειρές ασφαλίτες δεξιά κι αριστερά και τον Μαντζουράνη να με βρίζει, επειδή δεν πή­γα να κάνω τη δουλειά. Εν τω μεταξύ, διάφοροι ασφαλίτες να φωνά­ζουν στην Πανεπιστημίου: «Μαντζουράνη, θα σε γαμήσουμε… κωλόπαιδο, θα σε σκίσουμε!» κι εμείς να μαλώνουμε μεταξύ μας… Αλ­λά από κει και πέρα, είπαμε ότι, με άδεια ή χωρίς άδεια, εμείς θα τις κάνουμε τις συνελεύσεις. Δεν ασχοληθήκαμε πια με τη νομιμότητα την πανεπιστημιακή. «Να πάτε να πνιγείτε!» είπαμε. Οι στρατεύσεις αργότερα μας επηρεάσανε πολύ. Ήτανε σοκ. Κομβικό σημείο, γιατί, τελικά, αντί να κόψει τα πόδια του φοιτητικού κινήματος, το φού­ντωσε. Γιατί για έναν που πήγε στρατό υπήρχαν δέκα που αγριέψα­νε και θέλανε να κάνουνε κάτι.

Advertisement

Όλη νύχτα εδώ (η μαρτυρία του Κώστα Βοσταντζόγλου)

Σήμερα έχουμε 17 του Νοέμβρη, 48 χρόνια από τη μέρα της φονικής καταστολής της εξέγερσης των φοιτητών στο Πολυτεχνείο. Το ιστολόγιο συνηθίζει να δημοσιεύει τις μέρες αυτές κείμενα σχετικά με «το Πολυτεχνείο», είτε λογοτεχνικά είτε μαρτυρίες. Για παράδειγμα, πριν από μερικά χρόνια είχαμε δημοσιεύσει τη μαρτυρία του φίλου μας Δημήτρη Μαρτίνου, ο οποίος ήταν τότε φοιτητής της σχολής Χημικών Μηχανικών και είχε άμεση συμμετοχή.

Πέρυσι και πρόπερσι αναδημοσιεύσαμε μαρτυρίες από το βιβλίο «Όλη νύχτα εδώ», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη σε επιμέλεια του ιστορικού Ιάσονα Χανδρινού και φιλοδοθεί ν’ αποτελέσει, όπως λέει ο υπότιτλος, Μια προφορική ιστορία της Εξέγερσης του Πολυτεχνείου. Το βιβλίο αυτό περιλαμβάνει 80 μαρτυρίες ανθρώπων που συμμετείχαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στην εξέγερση (εδώ μπορείτε να δείτε τα ονόματά τους) ενώ προτάσσεται εκτενής εισαγωγή του Χανδρινού.

Από το βιβλίο του Χανδρινού έχουμε δημοσιεύσει πρόπερσι τη μαρτυρία του Γιώργου Σορολοπίδη και πέρυσι τη μαρτυρία της Ιωάννας Καρυστιάνη.

Φέτος θα αναδημοσιεύσουμε μιαν ακόμα μαρτυρία από το ίδιο βιβλίο: του αείμνηστου φίλου Κώστα Βοσταντζόγλου, γιου του μεγάλου Μποστ, που έφυγε από τη ζωή φέτος τον Φλεβάρη (δείτε σχετικό άρθρο). Ταιριάζει νομίζω να θυμηθούμε έναν ωραίο αγωνιστή, μέρα που είναι.

ΚΩΣΤΑΣ ΒΟΣΤΑΝΤΖΟΓΛΟΥ

1949, Αθήνα, γραφίστας, σπουδαστής Σχολής Δοξιάδη Αγιοι Ανάργυροι, 26 Νοεμβρίου 2014 (01:07:13]

Εκείνη την εποχή ήμουνα φαντάρος. 382 ΠΑΥΠ. Προκεχωρημένη Αποθήκη Υλικού Πολέμου. Στρατόπεδο ανεπιθυμήτων. Μεταξύ Κοζάνης και Φλώρινας, κοντά στο Αμύνταιο. Στο Δρέπανο Κοζάνης, εκεί είναι και μια σειρά [από άλλα] στρατόπεδα της 1ης Στρατιάς. Η ΠΑΥΠ ήτανε «ειδικό» στρατόπεδο, μας αλλάζαν τα φώτα. Τέλος πά­ντων, είχα πάρει άδεια. Κατέβηκα Αθήνα, γιατί γιόρταζα (είχα τα γε­νέθλιά μου στις 16), κι είχα φροντίσει να πάρω την τελευταία μου άδεια πριν απολυθώ τον Γενάρη, ώστε να είμαι εδώ στη γιορτή μου. Ήρθα στις 15 από την Κοζάνη. Ήδη ήτανε κλεισμένοι οι φοιτητές στο Πο­λυτεχνείο. Στις 16 συναντήθηκα με έναν συγκολυμβητή, πήγαμε από το κολυμβητήριο στο Ζάππειο και μετά έριξα την ιδέα να περάσουμε να δούμε τι γίνεται στο Πολυτεχνείο. Την ώρα που φτάναμε, ήτανε μαζεμένος κόσμος και φώναζε συνθήματα και τα λοιπά. Και μέσα και έξω από το Πολυτεχνείο. Πολύς κόσμος. Το αδιαχώρητο, τουλά­χιστον μπροστά. Αλλά κατέβαινε και συνέχεια κόσμος από τη Σόλωνος, από τη Σταδίου, από την Πανεπιστημίου, μπουλούκια… Κατά τις 19:30 με 20:00 περίπου, πέσανε τα πρώτα δακρυγόνα. Κι άρχισε ο κό­σμος να φεύγει αλλόφρων δεξιά αριστερά. Εκεί χώρισα με τον Πέ­τρο τον Πομόνη, εγώ έμεινα, αυτός έφυγε. Αστυνομία δεν φαινόταν καθόλου, δεν ξέραμε καν από πού πέφτανε τα δακρυγόνα. Οι φοιτη­τές από μέσα μάς λέγανε: «Μη φεύγετε», οι περισσότεροι λακίσανε – εντάξει, λογικό είναι. Όσο πέρναγε η ώρα, πέφτανε ακόμα περισσό­τερα δακρυγόνα κι αρχίσανε πια και πέφτανε και σφαίρες. Δεν ξέ­ραμε πάλι ούτε από πού, ούτε ποιος έριχνε, ούτε τίποτα. Απλώς εί­δαμε κάποιους τραυματίες. Κάποιος με σφαίρα στο πόδι, άλλος με σφαίρα στο χέρι. Αυτοί κοιτάξανε να αδειάσουνε το χώρο μπροστά απ’ το Πολυτεχνείο – οι μπάτσοι.

Κείμενα του Εικοσιένα (20) – Διορθωτέα στα Καπάκια του Κ. Παπαγιώργη

Καθώς διανύουμε τη χρονιά που σημαδεύει τη 200ή επέτειο του ξεσηκωμού του Εικοσιένα, σκέφτηκα να καθιερώσω μια νέα στήλη στο ιστολόγιο, που κανονικά θα τη δημοσιεύω κάθε δεύτερη Τρίτη, εναλλάξ δηλαδή με το βιβλίο του πατέρα μου, και που θα παρουσιάζει κείμενα της εποχής του 1821. Δεν αποκλείεται να διατηρήσω τις δημοσιεύσεις ως το τέλος της χρονιάς, αν βέβαια υπάρχει ως τότε αρκετό υλικό από μεριάς μου και αρκετό ενδιαφέρον από δικής σας πλευράς. Θα δώσω προτεραιότητα σε κείμενα που δεν είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο.

Από την προηγούμενή μου τριβή με κείμενα της εποχής, που βέβαια ήταν πολύ έντονη όσο συγκέντρωνα υλικό για το βιβλίο μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, έχω υπόψη μου κάμποσα τέτοια κείμενα, αλλά όποιος έχει υπόψη του κείμενο που το θεωρεί αξιόλογο προς δημοσίευση μπορεί να μου το στείλει στο γνωστό μέιλ, sarantπαπάκιpt.lu.

Το σημερινό άρθρο είναι το εικοστό της σειράς – το προηγούμενο βρίσκεται εδώ.

Tο σημερινό όμως άρθρο διαφέρει από τα άλλα της σειράς. Δεν θα παρουσιάσουμε κάποιο κείμενο της εποχής αλλά θα δούμε μερικές δικές μου παρατηρήσεις, σε επίπεδο καθαρά επιμέλειας κειμένου, στο γνωστό βιβλίο Τα καπάκια του Κωστή Παπαγιώργη, που είναι ένα από τα πιο πολυδιαβασμένα βιβλία εκλαϊκευμένης ιστορίας για το Εικοσιένα.

Επαναλαμβάνω ότι δεν κάνω κριτική στο περιεχόμενο του βιβλίου, δεν είμαι άλλωστε ιστορικός. Οι παρατηρήσεις αφορούν λάθη που έπρεπε να τα πιάσει ο επιμελητής του κειμένου, αν υπήρχε, δηλαδή από απλά τυπογραφικά λάθη έως πραγματολογικά.

Άχαρο το θέμα, θα πείτε, αλλά θυμάμαι πως όταν είχα αναφερθεί σε κάποιο τέτοιο λάθος, λέγοντας ότι έχω συγκεντρώσει κι άλλα, ένας από τους τακτικούς σχολιαστές με είχε παροτρύνει να καταγράψω τις παρατηρήσεις μου αυτές και να τις μετατρέψω σε άρθρο.

Ο Παπαγιώργης βέβαια δεν ζει πια, αλλά νομίζω πως ο εκδοτικός οίκος (οι εκδόσεις Καστανιώτη) θα μπορούσε να διορθώσει κάποια από τα λάθη που επισημαίνω στην επόμενη ανατύπωση του βιβλίου -έχει κάνει πολλές εκδόσεις, όπως είπαμε.

Να πω ακόμα ότι δεν έκανα εξαντλητική αναζήτηση. Είχα διαβάσει τα Καπάκια παλιά, σε ανύποπτο χρόνο, και τα ξαναδιάβασα πέρυσι ενώ ετοίμαζα το βιβλίο μου Το ζορμπαλίκι των ραγιάδων, έχοντας πλέον εξοικειωθεί πολύ περισσότερο με τις πηγές. Διαβάζω κρατώντας μολυβάκι, ιδίως τα μη λογοτεχνικά βιβλία, οπότε τώρα δεν είχα παρά να διατρέξω το βιβλίο και να συγκεντρώσω τις σημειώσεις μου.

Διορθωτέα στα Καπάκια του Κωστή Παπαγιώργη

* Σελ. 11 των προκριθέντων οικογενειών. Το συνηθισμένο, αιώνιο λάθος.

* Σελ. 21, υποσημείωση. Το 1806-1907 να γίνει 1806-1807.

* Σελ. 54 συνέλευση της Ζαράκοβα. Προς τι η ακλισιά; Της Ζαράκοβας βεβαίως, ελληνικό τοπωνύμιο είναι.

Μόνο βιβλία είχαμε μπόλικα (απόσπασμα από το βιβλίο του Άμος Οζ)

Θα παρουσιάσω σήμερα ένα απόσπασμα, και συγκεκριμένα το 3ο κεφάλαιο, από το βιβλίο «Ιστορία αγάπης και σκότους» του Άμος Οζ, ένα αυτοβιογραφικό αφήγημα που μπορεί να χαρακτηριστεί μυθιστόρημα ενηλικίωσης, αφού σε αυτό ο Οζ αφηγείται την ιστορία της οικογένειάς του και την παιδική και εφηβική του ηλικία -και ταυτόχρονα την ιστορία της Ιερουσαλήμ και του κράτους του Ισραήλ κατά τον 20ό αιώνα. Ο τίτλος που βάζω στο άρθρο είναι δικός μου, αν και είναι παρμένος από μια φράση του βιβλίου.

Ο Άμος Οζ (1939-2018) γεννήθηκε Άμος Κλάουσνερ στην Ιερουσαλήμ λίγους μήνες πριν αρχίσει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Η οικογένεια του πατέρα του κρατούσε από το Βίλνιους της σημερινής Λιθουανίας, αν και κάποιοι είχαν κάνει μια σκάλα στην Οδησσό πριν εγκατασταθούν στην Παλαιστίνη της βρετανικής αγγλικής εντολής στη δεκαετία του 1920. Η οικογένεια της μητέρας του ερχόταν από το Ρίβνε, σήμερα στην Ουκρανία. Και οι δυο ήταν διανοούμενοι -ο πατέρας του είχε πάντοτε φιλοδοξία για πανεπιστημιακή καριέρα, αλλά έμεινε βιβλιοθηκάριος, αφού στο νεοπαγές εβραϊκό κράτος οι πτυχιούχοι και διδάκτορες πρωτοκλασάτων πανεπιστημίων ήταν πάρα πολλοί. Ένα-δυο χρόνια μετά την αυτοκτονία της μητέρας του, το 1952, ο Άμος Κλάουσνερ πήγε εθελοντής στο κιμπούτς Χούλντα. Εκει πήρε το επώνυμο Οζ. Με τον τρόπο αυτό ήρθε σε ρήξη με την οικογένειά του, που ήταν δεξιοί, αφού στα κιμπούτς επικρατούσε πνεύμα κομμουνισμού.

Αλλά αυτά θα τα διαβάσετε στο βιβλίο, που αξίζει αν το επιχειρήσετε παρόλο που ξεπερνάει τις 700 σελίδες. Εγώ διάλεξα να παρουσιάσω σήμερα ένα βιβλιοφιλικό κεφάλαιο, που δεν είναι το πρώτο βιβλιοφιλικό αυτοβιογραφικό απόσπασμα που έχουμε βάλει στο ιστολόγιο (θυμίζω, ας πούμε, ένα πρόσφατο αντίστοιχο της Ούρσουλας Λε Γκεν). Στην αρχή σκέφτηκα να παραθέσω μόνο το κομμάτι του κεφαλαίου που μιλάει ειδικώς για τα βιβλία αλλά τελικά αποφάσισα να βάλω όλο το κεφάλαιο.

Tο βιβλίο μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον Ιακώβ Σιμπή για τις εκδόσεις Καστανιώτη (2004). Βρήκα πολύ καλή τη μετάφραση, παρόλο που κάποια σημεία μού κίνησαν την περιέργεια (αλλά σε 700+ σελίδες και ποιος δεν θα είχε κάποιες παρατηρήσεις;).

Σημειώνω ότι τα «βιβλία με τελίτσες», που αναφέρει ο Οζ σε κάποιο σημείο, είναι τα βιβλία στα οποία δηλώνονται τα φωνήεντα με τελίτσες για να βοηθηθεί ο αναγνώστης, κάτι που γίνεται μόνο στα παιδικά βιβλία. Στα σημερινά εβραϊκά βιβλία για ενήλικες τα φωνήεντα δεν δηλώνονται.

Το βιβλίο έχει και ενδιαφέρον γλωσσικό, π.χ. σε κάποια σημεία όπου ο Οζ αναφέρει τις παρεξηγήσεις (συχνά ξεκαρδιστικές) που γίνονταν όταν μια λέξη της κλασικής εβραϊκής είχε πάρει άλλη σημασία στην αργκό ή τις λεπτομερείς εξηγήσεις που αγαπούσε να δίνει ο πατέρας του για την ετυμολογία διάφορων λέξεων και τη σχέση τους με άλλες λέξεις άλλων γλωσσών. Όμως τ’ αποσπάσματα αυτά είναι διάσπαρτα στο κείμενο οπότε δεν ήταν εύκολο να παρουσιαστούν εδώ.

Όσο για το παλαιστινιακό, ασφαλώς δεν θα λυθεί αύριο -απέφυγα να το θίξω στην εισαγωγή μου, αλλά σίγουρα θα αναφερθεί στα σχόλιά σας.

3

Μπορούσες να διακρίνεις παντού διάφορους μικρούς αγγελιαφόρους εκείνης της Ευρώπης, που ήταν η γη της επαγγελίας. Παραδείγματος χάρη, εκείνα τα ανθρωπάκια, εκείνα τα μικροσκοπικά ανθρωπάκια που κρατούσαν τα παντζούρια ανοιχτά όλη τη διάρκεια της ημέρας, εννοώ εκείνα τα μεταλλικά μάντσαλαχ, τα α­νάγλυφα μάνταλα σε σχήμα ανθρώπου: όταν ήθελες να κλείσεις τα παντζούρια τα γύριζες έτσι ώστε όλο το βράδυ να μένουν κρεμασμέ­να με το κεφάλι προς τα κάτω. Όπως ακριβώς κρέμασαν τον Μουσολίνι και την παλλακίδα του, που λεγόταν Κλάρα Πετάτσι, στο τέ­λος του Παγκοσμίου Πολέμου. Και ήταν τρομερό, απαίσιο, όχι το ότι τους κρέμασαν, αυτό βέβαια τους άξιζε, αλλά το ότι τους κρέ­μασαν με το κεφάλι προς τα κάτω. Εγώ τους λυπήθηκα λίγο, παρό­λο που ήταν απαγορευμένο, αδιανόητο, τι, τρελάθηκες εντελώς; Έ­χασες τα λογικά σου; Να λυπάσαι τον Μουσολίνι; Είναι σαν να λυ­πάσαι τον Χίτλερ! Εγώ όμως το δοκίμασα, σε ένα σωλήνα στον τοί­χο, κρεμάστηκα από τα πόδια, με το κεφάλι κάτω: μετά από δυο λε­πτά όλο το αίμα μου κατέβηκε στο κεφάλι και ένιωθα να λιποθυ­μάω. Ο Μουσολίνι και η παλλακίδα του ήταν κρεμασμένοι έτσι, ό­χι δυο λεπτά αλλά τρεις μέρες και τρεις νύχτες, ακόμα και μετά που τους σκότωσαν! Τη θεώρησα πολύ άγρια τιμωρία, ακόμα και για δολοφόνους. Ακόμα και για παλλακίδες.

Όχι πως είχα την παραμικρή ιδέα τι σήμαινε παλλακίδα. Σ’ όλη την Ιερουσαλήμ δεν υπήρχε εκείνες τις μέρες ούτε μία. Υπήρχε η «φί­λη», υπήρχε η «σύντροφος», υπήρχε η «φίλη με τις δυο σημασίες της λέξης». Μπορεί εδώ κι εκεί να υπήρχαν και κάποια ειδύλλια: πολύ επιφυλακτικά έλεγαν, λόγου χάρη, πως ο Τσερνιχόφσκι είχε κάποια νταραβέρια με τη φίλη τού Λουπάτιν, και εγώ υπέθετα καρδιοχτυπώντας ότι οι λέξεις «κάποια νταραβέρια» ήταν μια μυστήρια, μοι­ραία έκφραση, που έκρυβε πίσω της κάτι γλυκό και φοβερό, κάτι ε­παίσχυντο. Όμως παλλακίδα! Αυτό ήταν βιβλικό ζήτημα. Ένα ζή­τημα που ξεπερνούσε τη ζωή. Αδιανόητο. Ίσως στο Τελ-Αβίβ να υπάρχουν τέτοια πράγματα, σκεφτόμουν, εκεί πάντα υπάρχουν διά­φορα πράγματα που εδώ σε μας δεν υπάρχουν και απαγορεύονται.

Ο συγγραφέας το 1965

Άρχισα να διαβάζω σχεδόν μόνος από τότε που ήμουν τόσο δα μικρός. Μήπως είχαμε και τίποτε άλλο να κάνουμε; Οι νύχτες τότε ή­ταν πολύ πιο μακριές, επειδή η υδρόγειος σφαίρα γυρνούσε πολύ πιο σιγά, αφού και η βαρύτητα στην Ιερουσαλήμ ήταν πολύ πιο μεγά­λη από ό,τι είναι σήμερα. Το φως της λάμπας ήταν κίτρινο και χλο­μό, και έσβηνε κάθε τόσο με τις πολλές διακοπές ρεύματος. Μέχρι σήμερα συνδέονται μέσα μου η μυρωδιά των κεριών που κάπνιζαν και η μυρωδιά της μαυρισμένης από καπνιά λάμπας πετρελαίου με την επιθυμία μου να διαβάσω κάποιο βιβλίο. Από τις εφτά το από­γευμα κλεινόμασταν σπίτι εξαιτίας της απαγόρευσης κυκλοφορίας που επέβαλλαν οι Άγγλοι στην Ιερουσαλήμ. Όμως ακόμα κι όταν δεν απαγόρευαν την κυκλοφορία, ποιος ήθελε να βρίσκεται έξω ε­κείνες τις μέρες στην Ιερουσαλήμ; Όλα ήταν θεόκλειστα, δεν υπήρ­χε ψυχή στα πέτρινα δρομάκια. Κάθε σκιά που περνούσε σ’ αυτά τα σοκάκια έσερνε πίσω της στην άδεια άσφαλτο τρεις ή τέσσερις σιλουέτες σκιάς.

Ακόμα και όταν δεν υπήρχε διακοπή ρεύματος, ζούσαμε πάντα με το θολό φως επειδή έπρεπε να κάνουμε οικονομία: οι γονείς μου άλλαζαν τη λάμπα των σαράντα βατ με μια των είκοσι πέντε, όχι μό­νο εξαιτίας της τιμής αλλά και, κυρίως, από θέμα αρχής, επειδή το ζωηρό φως ήταν σπατάλη και η σπατάλη ήταν ανήθικο πράγμα. Στο μικρό μας διαμέρισμα συνωστιζόταν πάντα όλο το ταλαιπωρημένο ήμισυ του ανθρώπινου γένους: τα πεινασμένα παιδιά στις Ινδίες, που εξαιτίας τους έπρεπε να τελειώσω ό,τι μου έβαζαν στο πιάτο. Οι μααπιλίμ, οι επιζήσαντες από τη χιτλερική κόλαση, που οι Άγγλοι τους εξόριζαν στις τενεκεδένιες καλύβες των στρατοπέδων της Κύπρου. Τα ορφανά που περιπλανιόντουσαν ακόμα με τα κουρέλια τους στα χιονισμένα δάση της κατεστραμμένης Ευρώπης. Ο μπαμπάς καθό­ταν μέχρι τις δύο τη νύχτα και δούλευε μπροστά στο γραφείο του υπό το φως μιας αναιμικής λάμπας των είκοσι πέντε βατ, ζορίζοντας τα μάτια του, διότι δεν ήταν ωραίο να χρησιμοποιείς πιο δυνατή λά­μπα: οι πιονιέροι στα κιμπούτς της Γαλιλαίας κάθονται κάθε βρά­δυ στη σκηνή και γράφουν ποιητικές συλλογές ή φιλοσοφικές πραγ­ματείες υπό το φως του τρεμάμενου στον άνεμο κεριού, πώς μπορείς εσύ να τους αγνοήσεις και να κάθεσαι σαν Ρότσιλντ υπό το φως μιας ζωηρής λάμπας σαράντα βατ; Και τι θα πουν οι γείτονες αν δουν ξαφνικά στο σπίτι μας φώτα χοροεσπερίδας; Θεωρούσε λοι­πόν πιο σωστό να βγάζει τα μάτια του προκειμένου να μη βγάζει μάτι.

Όλη νύχτα εδώ (η μαρτυρία της Ιωάννας Καρυστιάνη)

Μεθαύριο έχουμε 17 του Νοέμβρη, 47 χρόνια από τη μέρα της φονικής καταστολής της εξέγερσης των φοιτητών στο Πολυτεχνείο. Το ιστολόγιο συνηθίζει να δημοσιεύει τις μέρες αυτές κείμενα σχετικά με «το Πολυτεχνείο», είτε λογοτεχνικά είτε μαρτυρίες. Για παράδειγμα, πριν από μερικά χρόνια είχαμε δημοσιεύσει τη μαρτυρία του φίλου μας Δημήτρη Μαρτίνου, ο οποίος ήταν τότε φοιτητής της σχολής Χημικών Μηχανικών και είχε άμεση συμμετοχή.

Σήμερα θα βάλουμε μια μαρτυρία που περιλαμβάνεται σε ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε πέρυσι, που το είχα αξιοποιήσει και για το περυσινό επετειακό άρθρο. Πρόκειται για το «Όλη νύχτα εδώ», που εκδόθηκε από τις εκδόσεις Καστανιώτη σε επιμέλεια του ιστορικού Ιάσονα Χανδρινού και φιλοδοθεί ν’ αποτελέσει, όπως λέει ο υπότιτλος, Μια προφορική ιστορία της Εξέγερσης του Πολυτεχνείου.

Περιλαμβάνει 80 μαρτυρίες ανθρώπων που συμμετείχαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στην εξέγερση (εδώ μπορείτε να δείτε τα ονόματά τους) ενώ προτάσσεται εκτενής εισαγωγή του Χανδρινού.

Ομολογώ πως δεν μου ήταν εύκολο να διαλέξω ποια μαρτυρία να δημοσιεύσω. Κάποια από τα πρόσωπα που καταθέτουν τη μαρτυρία τους είναι γνωστοί μου, κάποιοι φίλοι, ένας είναι και συγγενής· πέρυσι είχα διαλέξει ένα λιγότερο γνωστό πρόσωπο, τον Γιώργο Σορολοπίδη (που είναι πάντως αρκετά γνωστός στους παροικούντες την εκδοτική Ιερουσαλήμ αφού είναι διευθυντικό στέλεχος των εκδόσεων Καστανιώτη). Φέτος μένω κατά κάποιο τρόπο στον ίδιο χώρο αφού συνεχίζω με τη συγγραφέα Ιωάννα Καρυστιάνη.

Ο Χανδρινός πριν από κάθε μαρτυρία προτάσσει σύντομα στοιχεία για το πρόσωπο που τη δίνει και για το πότε πάρθηκε η μαρτυρία.

ΙΩΑΝΝΑ ΚΑΡΥΣΤΙΑΝΗ

1952, Χανιά Κρήτης, φοιτήτρια Νομικής, Αντι-ΕΦΕΕ/ΚΝΕ
Ιλίσια, 5 Οκτωβρίου 2019
[02:13:09]

Ήμασταν παρθενικοί. Ακόμα και οι λιγοστοί που μπορεί να είχαν δια­βάσει πολύ -και δεν ήμουν απ’ αυτούς- και να είχαν μελετήσει την ιστορία την πρόσφατη, του δικού μας του Εμφυλίου, των Μπολσεβί­κων ή του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος, ήταν παρθενικοί… Άλλο να διαβάζεις κι άλλο να δρας. Πολύ ψημένοι ήμασταν μόνο στο ρομαντισμό. Στο ρομαντισμό και στην ονειροπόληση. Μπορεί η δια­τύπωση που βάζω να είναι σημερινή, αλλά εγώ φανταζόμουν έναν κόσμο με ποιητική οικονομία, ποιητική πολιτική και ποιητική δικαιο­σύνη. Αυτό επιθυμούσα. Σε οριακές στιγμές και οριακές εμπειρίες, τα συναισθήματα και το μυαλό δουλεύουνε ταυτόχρονα, πάρα πολύ έντονα, και κάνουνε περίεργους σπινθήρες και πολύ περίεργες εκρή­ξεις. Μπορεί αργότερα να σου φαίνεται ότι έχουν στοιχεία παραλό­γου, ότι είναι φαιδρά. Όταν όμως το ’χεις νιώσει εκείνη τη στιγμή, δεν είναι φαιδρό. Σου δίνει νόημα. Νοηματοδοτεί τις στιγμές και την ύπαρξή σου όλη. Τα συναισθήματα καμιά φορά τα φιλοτεχνείς. Τα ανακαλείς για να τα «περιποιηθείς». Να τα στρώσεις. Να φτιάξεις τη δική σου συμμετοχή σε αυτά. Όταν τα ζεις, είναι τελείως διαφορετι­κό. Και είναι ανεπίστρεπτο. Δεν μπορείς να τα ανακαλέσεις. Διότι έ­χουν μεσολαβήσει χρόνια. Ξέρεις τις εξελίξεις, ξέρεις τι έγινε μεταπο­λιτευτικά, ξέρεις την ύβρι του πραξικοπήματος στην Κύπρο, ξέρεις ότι υπήρχαν πολλοί νεκροί. Και τότε το ζούσαμε, αλλά δεν ξέραμε τίποτα. Δεν ξέραμε καν αν ο νεκρός που βλέπαμε στο φορείο ήταν ο σύντροφός μας ή ο συγκάτοικός μας, που τον είχαμε χάσει μέσα στο πλήθος στο Πολυτεχνείο.

Όλη νύχτα εδώ (η μαρτυρία του Γιώργου Σορολοπίδη)

17 του Νοέμβρη σήμερα, 46 χρόνια από τη μέρα της φονικής καταστολής της εξέγερσης των φοιτητών στο Πολυτεχνείο. Το ιστολόγιο συνηθίζει να δημοσιεύει τις μέρες αυτές κείμενα σχετικά με «το Πολυτεχνείο», είτε λογοτεχνικά είτε μαρτυρίες. Για παράδειγμα, πρόπερσι είχαμε δημοσιεύσει τη μαρτυρία του φίλου μας Δημήτρη Μαρτίνου, ο οποίος ήταν τότε φοιτητής της σχολής Χημικών Μηχανικών και είχε άμεση συμμετοχή.

Σήμερα θα βάλω μιαν ακόμα μαρτυρία, που περιλαμβάνεται σε ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε πολύ πρόσφατα. Πρόκειται για το «Όλη νύχτα εδώ», που εκδόθηκε από τις εκδόσεις Καστανιώτη σε επιμέλεια του ιστορικού Ιάσονα Χανδρινού και φιλοδοθεί ν’ αποτελέσει, όπως λέει ο υπότιτλος, Μια προφορική ιστορία της Εξέγερσης του Πολυτεχνείου.

Περιλαμβάνει 80 μαρτυρίες ανθρώπων που συμμετείχαν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στην εξέγερση (εδώ μπορείτε να δείτε τα ονόματά τους) ενώ προτάσσεται εκτενής εισαγωγή του Χανδρινού.

Ομολογώ πως δεν μου ήταν εύκολο να διαλέξω ποια μαρτυρία να δημοσιεύσω. Κάποια από τα πρόσωπα που καταθέτουν τη μαρτυρία τους είναι γνωστοί μου, κάποιοι φίλοι, ένας είναι και συγγενής’ αποφάσισα να αποφύγω όσους γνωρίζω προσωπικά καθώς και όσους έχουν σήμερα πρωταγωνιστικό πολιτικό ή άλλο ρόλο στη δημόσια ζωή -για να μην εκτραπεί η συζήτηση στο παρόν.

Διάλεξα τη μαρτυρία ενός λιγότερο γνωστού προσώπου, του Γιώργου Σορολοπίδη, που είναι πάντως αρκετά γνωστός στους παροικούντες την εκδοτική Ιερουσαλήμ αφού είναι διευθυντικό στέλεχος των εκδόσεων Καστανιώτη. Τη μαρτυρία αυτή τη διάλεξα επειδή μάς δίνει μια εικόνα από το φοιτητικό-αντιδικτατορικό κίνημα στη Βιομηχανική Πειραιώς (τώρα ΠαΠει), μια ανώτατη σχολή που, λόγω της απόστασης από το κέντρο της Αθήνας (όπου βρίσκονταν τότε όλες οι ανώτατες σχολές) δεν βρέθηκε στον προβολέα της επικαιρότητας.

Ο Χανδρινός πριν από κάθε μαρτυρία προτάσσει σύντομα στοιχεία για το πρόσωπο που τη δίνει και για το πότε πάρθηκε η μαρτυρία.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΟΡΟΛΟΠΙΔΗΣ

1953, Αθήνα, φοιτητής Ανωτάκης Βιομηχανικής, Αντι-ΕΦΕΕ/ΚΝΕ
Αθήνα, 29 Οκτωβρίου 2018 [01:17:11]

Πριν φτάσουμε στην πρώτη μέρα, θέλω να σου πω μερικές πληροφορίες για μας της Βιομηχανικής. Θα καταλάβεις το «γιατί». Εκεί στον Πειραιά ήμασταν αποκομμένοι από το επίκεντρο των γεγονότων, από το τρίγωνο ΑΣΟΕΕ-Πολυτεχνείο-Νομική και από τους τοπικούς φοιτητικούς συλλόγους, που όλοι τους είχαν τα γραφεία τους στο κέντρο της Αθήνας. Η σχολή απείχε εκατό μέτρα περίπου από το κτίριο της Ασφάλειας Πειραιά. Κατά συνέπεια, η παρακολούθησή μας ήταν πολύ πιο εύκολη και πιο στενή. Με το που εμφανιζόμασταν στη σχολή, γινόμασταν αμέσως αντιληπτοί από τους ασφαλίτες που έκαναν συνεχείς βάρδιες πρωί-απόγευμα. Κυκλοφορούσαν στους διαδρόμους και στους ορόφους, άνοιγαν τις πόρτες των αιθουσών, όπου γίνονταν μαθήματα, και κοιτούσαν μην είναι κάποιος από εμάς, ή άραζαν στο ένα από τα δύο καφενεία που ήταν απέναντι από την είσοδο, πιάνοντας πάντα τα τραπεζάκια που ήταν κοντά στις τζαμαρίες. Μόλις έβλεπαν κάποιον ή κάποια από εμάς, μας παρακολουθούσαν προκλητικά. Αρκετές φορές μάς στρίμωχναν σε κάποιον διάδρομο και μας απειλούσαν, μας έλεγαν να φύγουμε, άλλοτε μας έριχναν μουλωχτές ή μας τραβολογούσαν για λίγες ώρες στην Ασφάλεια για «εξακρίβωση» στοιχείων. Έτσι, όποτε ήταν να κατέβουμε στη σχολή για να προετοιμάσουμε και να προπαγανδίσουμε μια συνέλευση, να μπούμε στις αίθουσες για να μιλήσουμε ή να κολλήσουμε μια ανακοίνωση, παίρναμε μέτρα παραπλάνησης, ώστε να τους καθυστερήσουμε. Και η αποχώρησή μας ήταν πάντα δύσκολη γιατί πολλές φορές μάς σταματούσαν αρκετά μέτρα μακριά από τη σχολή, σε κάποιον από τους γύρω δρόμους. Λόγω λοιπόν της «γεωγραφικής» απομόνωσης της σχολής, δεν σκεφτήκαμε ποτέ να κάνουμε κατάληψη. Από την άλλη, η γεωγραφική απομόνωση, σε συνδυασμό με την αυξημένη επικινδυνότητα, συνέβαλε στο να διαμορφώσουμε εμείς της Αντι- ΕΦΕΕ μια πιο πειθαρχημένη σχέση μεταξύ μας, αλλά και με τα άλλα παιδιά που ανήκαν σε άλλες αντιδικτατορικές οργανώσεις μια ενότητα στην πράξη, χωρίς οι αντιπαραθέσεις μας να γίνουν ποτέ ιδιαίτερα οξείες. Ακόμα και μετά την Μεταπολίτευση […].

Λεξικό λογοκρισίας στην Ελλάδα

Με τον τίτλο αυτό κυκλοφόρησε πριν από τις γιορτές, από τις εκδόσεις Καστανιώτη, ένα συλλογικό έργο, σε επιμέλεια Πηνελόπης Πετσίνη και Δημήτρη Χριστόπουλου, το οποίο φιλοδοξεί να χαρτογραφήσει το φαινόμενο της λογοκρισίας στην Ελλάδα, ιδίως κατά τη μεταπολεμική και ειδικότερα κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο.

Το έργο χωρίζεται σε τρεις ενότητες: Η πρώτη παρουσιάζει το υπόβαθρο της λογοκρισίας υπό τη μορφή ιστορικής ανασκόπησης. Σε ξεχωριστές μελέτες τεκμηριώνεται η λογοκρισία στον Τύπο, στις εικαστικές τέχνες, τη μουσική, τη λογοτεχνία κ.ο.κ.

Η δεύτερη αναλύει τα «πεδία της λογοκρισίας», δηλαδή τα θέματα στα οποία συστηματικά εντοπίζονται λογοκριτικά φαινόμενα, όπως η βλασφημία, τα εθνικά θέματα, η πορνογραφία κ.ά.

Η τρίτη ενότητα, με τίτλο Συμβάντα, αποτελεί το καθαυτού λεξικό, καθώς αποτελείται από σύντομα λήμματα σε αλφαβητική σειρά -μια γεύση παίρνετε από τον πίνακα περιεχομένων εδώ, αλλά μόνο από το γράμμα Α (ως το λήμμα ‘Αριστοφάνης’) διότι τα υπόλοιπα δεν χώρεσαν στην παρουσίαση της Πολιτείας.

Αυτά ακριβώς τα λογοκριτικά συμβάντα αποτελούν πολύ ενδιαφέροντα θέματα για συζήτηση στο ιστολόγιο -μάλιστα, καθώς τα περισσότερα εντοπίζονται στην εποχή μετά το 1974, τα έχουμε ζήσει, τουλάχιστον οι μεγαλύτεροι. Κι έτσι, το βιβλίο αυτό σιγουρα θα το αναζητούσα έτσι κι αλλιώς και υπόσχομαι στο μέλλον να παρουσιάσω κάποια θέματα από τα λήμματα του λεξικού.]

Όμως στο βιβλίο έχω βάλει κι εγώ το χέρι μου, δηλαδή συμμετέχω με πέντε σύντομα σημειώματα τα οποία, δεν θα το κρύψω, είναι παρμένα από άρθρα του ιστολογίου. Αρχικά, μου ζήτησαν να γράψω κάτι για τη σύγκρουση Μάνου Χατζιδάκι και Αυριανής -όπου είχαμε τη δημαγωγική επίκληση της λογοκρισίας εκ μέρους της Αυριανής, και, κουβέντα στην κουβέντα, πρότεινα και μερικά ακόμα σύντομα σημειώματα. Τι τα θέλετε, τόσα χρόνια έχει μαζευτεί στο ιστολόγιο αρκετό αξιόλογο υλικό, και όχι μόνο ποσοτικά (προχτές περάσαμε τα 3700 άρθρα).

Θα παρουσιάσω σήμερα ένα από τα πέντε σημειώματα που έδωσα στο Λεξικό της λογοκρισίας, που το διάλεξα για δύο λόγους: από τη μια, πρωτοδημοσιεύτηκε στο ιστολόγιο εδώ και εννιά χρόνια, άρα δεν θα το θυμούνται πολλοί, και μάλιστα, επειδή μπήκε κυριακάτικα (δεν είχαμε ακόμα καθιερώσει λογοτεχνικό θέμα τις Κυριακές) ο σχολιασμός του ήταν σε στενό οικογενειακό κύκλο, αν και έγιναν ουσιαστικά σχόλια. Από την άλλη, το άρθρο που έδωσα στο βιβλίο έχει πολλές διαφορές από το παλιό άρθρο του ιστολογίου, πάνω από το μισό είναι καινούργιο -και πρέπει να ευχαριστήσω το Σπαθόλουρο για τη βοήθεια στην ανεύρεση στοιχείων.

Δυο βιβλία του Βάρναλη

Ίσως επειδή το 2014 είχαμε τη διπλή επέτειο των 130 χρόνων από τη γέννησή του και των 40 χρόνων από τον θάνατό του, κυκλοφόρησαν στα τέλη της χρονιάς τουλάχιστον τρία βιβλία με κείμενα του Κώστα Βάρναλη. Το ένα από αυτά, το δικό μου, τη σειρά εντυπώσεων «Τι είδα εις την Ρωσσίαν των Σοβιέτ«, το έχω παρουσιάσει εδώ, οπότε δεν θα ασχοληθώ περισσότερο σε τούτο το άρθρο. Από τα άλλα δύο, ξεκινάω με εκείνο στο οποίο θα αφιερώσω μικρότερη έκταση και επειδή λίγα έχω να πω και επειδή δεν το έχω μπροστά μου (αλλά το έχω δει). Να σημειώσω ότι η σημερινή δημοσίευση έχει και κάποιον επετειακό χαρακτήρα, αφού ο Βάρναλης γεννήθηκε (κατά πάσα πιθανότητα) σαν χτες.

Το πρώτο βιβλίο λοιπόν είναι τα Άπαντα τα ποιητικά, 1904-1974, που κυκλοφόρησαν πρόσφατα από τις εκδόσεις Κέδρος σε επιμέλεια της Μαρίας Συμεωνίδου. Είναι ένα πολύ σημαντικό βιβλίο για όποιον δεν έχει στη βιβλιοθήκη του τον Βάρναλη. Ωστόσο, φοβάμαι ότι ο τίτλος του δεν είναι ακριβής. Αν δεν κάνω κάποιο τραγικό λάθος, δεν περιλαμβάνονται όλα τα ποιήματα που έγραψε ή που δημοσίευσε όσο ζούσε ο Βάρναλης, αλλά μόνο όσα κυκλοφορούσαν ήδη από τον Κέδρο σε επιμέρους βιβλία -πρόκειται δηλαδή για συγκεντρωτικήν έκδοση και όχι για Άπαντα.

Και ειδικά με τον Βάρναλη, η διαφορά είναι μεγάλη, διότι πολλά αξιόλογα ποιήματα ιδίως της πρώτης περιόδου του έχουν μείνει απέξω, επειδή ο ίδιος δεν τα συμπεριέλαβε σε μια (πολύ αυστηρή) εκλογή που είχε κάνει ενόψει της έκδοσης των Ποιητικών του το 1956. Και δίνεται μια κάπως στρεβλή εικόνα του βαρναλικού ποιητικού σώματος, διότι περιλαμβάνονται στο βιβλίο οι συλλογές Πυθμένες και Κηρήθρες που έγραψε νεότατος ο Βάρναλης, όχι όμως πολλά από τα πολύ ωριμότερα και αρτιότερα ποιήματα που έγραψε ως φτασμένος ποιητής. Απέξω μένουν και ποιήματα που είχαν παραλειφθεί από τη συγκεντρωτική έκδοση του 1956 λόγω του περιεχομένου τους, όπως ο «αντιπατριωτικός» Εξαγνισμός. Τέλος (και αυτό είναι σημαντικό για τον Βάρναλη) νομίζω ότι από τη νέα έκδοση δεν υπάρχουν οι παραλλαγές των ποιητικών του συνθέσεων -η πρώτη έκδοση του Φωτός που καίει, πολύ διαφορετική από την δεύτερη, όπως και οι παραλλαγές των Σκλάβων πολιορκημένων.

Παρ’ όλες τις ενστάσεις, η συγκεντρωτική έκδοση του Κέδρου είναι χρήσιμη, αλλά το κακό με μια λειψή έκδοση «Απάντων» είναι ότι κάνει δυσκολότερο να εκδοθεί στο μέλλον μια πλήρης έκδοση. Υπάρχει βέβαια πάντοτε η δυνατότητα να συγκεντρωθούν και να εκδοθούν τα «Παραλειπόμενα» ποιήματα, τα οποία, στην περίπτωση του Βάρναλη θα έχουν μέσα και πολλά διαμάντια. Σε σχέση με την έκδοση του Κέδρου, ενδιαφέροντα πράγματα είπε στη Φωτεινή Λαμπρίδη και στον ραδιοσταθμό Στο Κόκκινο ο κριτικός λογοτεχνίας Κώστας Βούλγαρης.