Μύηση στο ρεμπέτικο (κείμενο του «Παύλου Δημητρίου», 1959)

Kυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, σε επαυξημένη και ξαναδουλεμένη έκδοση το από καιρό εξαντλημένο βιβλίο «Σπάνια κείμενα για το ρεμπέτικο (1929-1959)» του Κώστα Βλησίδη.

Ο όρος «επαυξημένη» δεν είναι διαφημιστικό σχήμα λόγου: η προηγούμενη έκδοση είχε 260 σελίδες ενώ η τωρινή 420 -έχουν προστεθεί 52 νέα κείμενα! Επιπλέον, τα κείμενα της πρώτης έκδοσης έχουν ξανακοιταχτεί και, όπου χρειάζεται, έχει γίνει νέος σχολιασμός.

Τα κείμενα που επέλεξε ο Βλησίδης είναι, σχεδόν όλα, αδημοσίευτα και δυσεύρετα. Μία εξαίρεση γίνεται για τον γνωστό διάλογο περί ρεμπέτικου που δημοσιεύτηκε το 1947 στον Ριζοσπάστη, επειδή ο επιμελητής έφερε στην επιφάνεια ένα κείμενο που είχε ξεφύγει από την προσοχή των μελετητών.

Τα κείμενα παρατίθενται με χρονολογική σειρά, από το 1929 έως το 1959, για τα κείμενα της αρχικής έκδοσης, και ακολουθούν, επίσης σε χρονολογική σειρά, τα κείμενα του συμπληρώματος, δηλαδή αυτά που προστέθηκαν στη σημερινή επαυξημένη έκδοση -έτσι, όσοι έχουν διαβάσει την πρώτη έκδοση είναι πιο εύκολο να δουν τι προστέθηκε.

Ο σχολιασμός σε κάθε κείμενο είναι μάλλον λακωνικός, αλλά καίριος, ενώ όπου χρειάζεται δίνονται πληροφορίες για τους συντάκτες, που είναι στην πλειοψηφία τους δημοσιογράφοι ή δημοσιογραφούντες διανοούμενοι και λογοτέχνες. Βλέπουμε λοιπόν πώς αντιμετώπισε η διανόηση της εποχής το ρεμπέτικο τραγούδι -άλλοι το παρουσίασαν φολκλορικά, σαν κάτι το εξωτικό, άλλοι διέρρηξαν τα ιμάτιά τους για την απειλή που αντιπροσώπευε αυτό το είδος (κατηγορώντας το άλλοι για μη ελληνικό και άλλοι για σχέσεις με τον υπόκοσμο και τα ναρκωτικά).

Ωστόσο, δεν είναι μόνο τα 100+ κείμενα που ανθολογούνται -υπάρχουν επίσης πολλές φωτογραφίες και κυρίως δημοσιεύματα από έντυπα της εποχής (διαφημίσεις, αγγελίες, άρθρα κτλ.) που συμπληρώνουν καίρια την εικόνα που σχηματίζει ο αναγνώστης και αναδεικνύουν το βιβλίο σε υποχρεωτικό ανάγνωσμα για τον καθένα που ενδιαφέρεται για το ρεμπέτικο και για τον τρόπο που το προσέλαβε η διανόηση και η κοινωνία της εποχής. Εννοείται (πρέπει όμως να αναφερθεί) πως όλα τα κείμενα είναι άριστα τεκμηριωμένα, και πως όλος ο τόμος, μέχρι τις μικρές λεπτομέρειες, έχει τη σφραγίδα της ευσυνείδητης και οξυδερκούς ερευνητικής δουλειάς του Κώστα Βλησίδη, που θα την ξέρουν οι αναγνώστες του ιστολογίου από την εποχή που σχολίαζε εδώ με το ψευδώνυμο Spatholouro.

Διάλεξα να παρουσιάσω το κείμενο που έκλεινε την πρώτη έκδοση, που δημοσιεύτηκε το 1959 στο περιοδικό Εκλογή και υπογραφόταν από τον Παύλο Δημητρίου. Ο Βλησίδης το είχε τότε δημοσιεύσει με το εξής σχόλιο:

Κλείνουμε την ανθολόγηση με αυτό το εξαιρετικό κείμενο, το οποίο τοποθετεί αρκετά ζητήματα σε εύλογη βάση, οι δε ακροτελεύτιες διατυπώσεις του αποδείχτηκαν πικρά προφητικές.

Πράγματι, πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα τοποθέτηση, αλλά το ενδιαφέρον του άρθρου δεν τελειώνει εκεί. Όπως αποκαλύφθηκε μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου του Βλησίδη, ο Παύλος  Δημητρίου ήταν ψευδώνυμο του Ρένου Αποστολίδη, και στη νεότερη έκδοση αυτό φυσικά δηλώνεται.

Την αποκάλυψη την έκανε ο γιος του Ρένου, ο Στάντης Αποστολίδης, σε βιβλιοκριτική του για την πρώτη έκδοση. Ωστόσο, λίγο αργότερα σε συνέντευξή του ο άλλος γιος του Ρένου, ο Ήρκος, εκφράστηκε περιφρονητικά για τον επιμελητή, υποστηρίζοντας πως έπρεπε να υποψιαστεί από το ύφος του κειμένου πως ήταν γραμμένο από τον Ρένο Αποστολίδη και να αναζητήσει το όνομα «Παύλος Δημητρίου» στο βιβλίο ψευδωνύμων του Ντελόπουλου. Τα αφηγείται αυτά ο Βλησίδης σε υποσημείωση της τωρινής έκδοσης που την αναπαράγω αυτούσια (προσθέτοντας τα λινκ που ο ίδιος δίνει). Προσωπικά κρίνω πως η επίθεση του υιού είναι εντελώς αδικαιολόγητη και δυσανάλογη προς το όποιο αστόχημα του επιμελητή και διαπιστώνω πως είναι μεγάλη ατυχία να κληρονομεί ο γιος μονάχα τα ψεγάδια του πατέρα.

Παραθέτω λοιπόν το κείμενο και στη συνέχεια την υποσημείωση του επιμελητή. Να σημειώσω ότι έχω εκσυγχρονίσει (όχι απόλυτα) την ορθογραφία και έχω μονοτονίσει.

Παύλος Δημητρίου

Μύηση στο ρεμπέτικο

Πολλών ειδών ρυθμοί και μελωδίες ανθίζουν στα χείλη των ανθρώπων κάθε καιρού και κάθε τόπου. Μα θα ’κανε μεγάλο λάθος να νομίσει κανείς πως είναι και πράγματι όσο φαίνεται αυθαίρετο και συμπτωματικό το τραγούδι που «κολλάει», όπως λένε, στα χείλη όλων και χιλιοτραγουδιέται, αλλάζοντας διαρκώς θέματα και μορφές, ποτέ όμως ουσία.

Το επάγγελμα της μητρός μου (Μποστ)

Παρόλο που η επικαιρότητα τρέχει, με τη σύλληψη του ηγετικού πυρήνα του νεοναζιστικού κόμματος και τις εξελίξεις που δρομολογούνται, σήμερα είναι Κυριακή, μέρα που βάζουμε συνήθως λογοτεχνικά ή φιλολογικά θέματα, μέρα ανάπαυλας τέλος πάντων -κι αύριο μέρα είναι για τα της επικαιρότητας, άσε που ίσως να έχουμε διαμορφώσει και κάπως σαφέστερη εικόνα.

Κυκλοφόρησε πριν από μερικούς μήνες, σε επανέκδοση, από τις εκδόσεις Ερμής, το βιβλίο του Μποστ «Πεζά κείμενα 1960-1965» που ήταν εξαντλημένο εδώ και καιρό. Περιλαμβάνει 47 ευθυμογραφικά κείμενα του Μποστ που αρχικά είχαν δημοσιευτεί στα περιοδικά Εικόνες, Εκλογή και Δρόμοι της Ειρήνης. Έχει γίνει κάποια επιλογή, δηλαδή δεν περιλαμβάνονται όλα τα πεζά κείμενα που δημοσίευσε ο Μποστ στα περιοδικά αυτά, ούτε τα χρονογραφήματα που έγραφε στην Αυγή το 1963-66. Η έκταση των κειμένων κυμαίνεται από 3-4 σελίδες έως 34 σελίδες (το «Ο Δον Κιχώτης στην Ελλάδα», που είχε δημοσιευτεί σε πολλές συνέχειες στους Δρόμους της Ειρήνης), πάντως τα περισσότερα κείμενα είναι σχετικά σύντομα -και όλα ή σχεδόν όλα είναι πολύ αστεία, με το χαρακτηριστικό μποστικό παράλογο χιούμορ, και δεν φαίνεται να έχουν γεράσει σχεδόν καθόλου μέσα στον μισόν αιώνα που έχει περάσει από τότε που γράφτηκαν.

Η ιδιαιτερότητα των πεζών κειμένων του Μποστ, τουλάχιστον εκείνης της περιόδου, είναι πως… δεν είναι ανορθόγραφα, σε αντίθεση με τις γελοιογραφίες του. Είναι απολύτως σύμφωνα με την ορθογραφία της εποχής -εδώ εκσυγχρόνισα την ορθογραφία, αν και οι διαφορές ήταν ελάχιστες, κυρίως η υποτακτική.

Διάλεξα το πρώτο κείμενο του βιβλίου, που έχει τίτλο «Το επάγγελμα της μητρός μου», που ίσως θυμίζει το διήγημα του Βιζυηνού «Το αμάρτημα της μητρός μου». Το κείμενο αυτό έχει ιστορία. Όπως έχει γραφτεί, η Ελένη Βλάχου, εκδότρια της Καθημερινής αλλά και των περιοδικών Εικόνες  και Εκλογή μόλις το διάβασε διέκοψε τη συνεργασία με τον Μποστ, θεωρώντας ότι έχει ξεπεράσει τα όρια της ευπρέπειας. Η κυρία Βλάχου έχασε το χιούμορ της, ήταν η απάντηση του Μποστ -ή τουλάχιστον έτσι έχει γραφτεί.

Ευχαριστώ πολύ τον Κώστα και τη Μαριλένα, που μοιράστηκαν την πληκτρολόγηση του κειμένου!

ΤΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΣ ΜΟΥ

Όταν η μητέρα μου, την ώρα που τρώγαμε, ανάγγειλε στον πατέρα μου ότι θα γίνει πόρνη, εκείνος, που ήταν παλαιών αρχών, θέλησε με κάθε τρόπο να την αποτρέψει. Δεν το εύρισκε σωστό ν’ ακολουθήσει αυτό το επάγγελμα.

― Γιατί ειδικώς θέλεις ν’ ακολουθήσεις αυτό το επάγγελμα και να γίνεις πόρνη; την ρώτησε με καλωσύνη, σκουπίζοντας το στόμα του με την πετσέτα.

― Για να κερδίσω χρήματα και να είμαι αυτάρκης. Δεν θέλω συνεχώς να σου ζητώ χρήματα, είπε, βάζοντας λίγη σούπα στα πιάτα μας.

Ο πατέρας μου έμεινε για λίγο σκεπτικός. Μετά της είπε:

― Οι προθέσεις σου, βεβαίως, είναι αγαθές και η επιθυμία σου να συμβάλεις με το κατά δύναμιν, με συγκινεί αφαντάστως. Αλλά είσαι τόσον βεβαία ότι με τον κλάδον τον οποίον θα ακολουθήσης, θα κερδίσης αρκετά;

Η μητέρα μου ετίναξεν υπερήφανα το κεφάλι προς τα πίσω όπως το συνήθιζεν και απήντησε.

― Ναι, το πιστεύω. Είμαι υπερβεβαία ότι θα κερδίσω.

Ένα αδιόρατο χαμόγελο φάνηκε στην άκρη των χειλιών του. Ήξερα ότι ήταν ρεαλιστής και δεν επείθετο εύκολα.