Κωνσταντίνου και Ελένης λοιπόν

Εδώ στην Εσπερία σήμερα είναι αργία και όπως έγραψα προχτές έχω πάει μια μικρή εκδρομή. Στην Ελλάδα, πάλι, δεν είναι αργία (αν και ήταν πολύ παλιότερα) ωστόσο γιορτάζει η μισή Ελλάδα κατά το κοινώς λεγόμενο: Κωνσταντίνου και Ελένης, λίγες θα είναι οι οικογένειες που δεν θα έχουν κάποιον ή κάποια που να γιορτάζει (εγώ έχω την αδερφή μου, χώρια θείους και ξαδέρφια). Οπότε, αφού άρθρο δεν προλαβαίνω να γράψω, επαναλαμβάνω ένα εορταστικο παλιότερο που τελευταία φορά το είχαμε δημοσιεύσει πριν από τρια χρόνια και παρακαλώ τους ισχυρομνήμονες να με συγχωρησουν για την επανάληψη (αν γιορτάζουν, δεν δικαιούνται να παραπονεθούν όμως).

Λοιπόν, σήμερα έχουμε μεγάλη γιορτή, μιαν από τις σπουδαιότερες στο εορτολόγιό μας. Αν πιστέψουμε τον πίνακα συχνοτήτων των ελληνικών ονομάτων του Χάρη Φουνταλή, βρίσκουμε τον Κωνσταντίνο στην τρίτη θέση, πολύ κοντά στον δεύτερο Δημήτρη και στον τέταρτο Γιάννη -πρωτος μακράν είναι ο Γιώργος-  και την Ελένη επίσης δεύτερη στα γυναικεία πίσω από την αναμφισβήτητη πρωταθλήτρια Μαρία. Δεν ξέρω αν η κατάταξη αυτή είναι απόλυτα σωστή, αλλά δίνει μια ιδέα της σχετικής συχνότητας των ονομάτων και της εορτολογικής σπουδαιότητας της μέρας. Και μην ξεχνάμε ότι και η Κωνσταντίνα είναι αρκετά διαδεδομένο όνομα, 14ο στον γυναικείο κατάλογο -ο Έλενος βέβαια είναι σπανιότατος (αν είναι το αρσενικό της Ελένης) κι έτσι κι αλλιώς γιορτάζει τον Νοέμβριο, όπως κι ο Λένος. Οπότε, σπουδαία γιορτή η σημερινή και να πω και χρόνια πολλά στην αδερφή μου τη Λένα και στον θείο και τον ξάδερφό μου τον Κώστα, αν διαβάζουν, και σε όλους τους άλλους εορτάζοντες φίλους του ιστολογίου, είτε φανερούς είτε ψευδώνυμους. Όμως θα προειδοποιήσω ότι είναι αδύνατο να εξαντλήσω όλες τις πτυχές των δυο ονομάτων, θα κορφολογήσω μερικές και θα αφήσω ενδεχομένως σε σας τη συμπλήρωση.

Ο λόγος που τα δυο ονόματα γιορτάζουν μαζί, είναι βέβαια ότι η αγία Ελένη ήταν η μητέρα του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, που έπαιξαν κι οι δυο τον καθοριστικό ρόλο που ξέρουμε στην επικράτηση του χριστιανισμού, γι’ αυτό άλλωστε και η εκκλησία τούς θεωρεί ισαπόστολους, παραβλέποντας, καλώς ή κακώς δεν θα σταθούμε, ότι ο αυτοκράτορας δολοφόνησε τον γιο του και (με εντολή της μητέρας του) τη σύζυγό του. Και στις καλύτερες οικογένειες άλλωστε συμβαίνουν τέτοια μικροκαβγαδάκια.

Αν όμως το όνομα του Κωνσταντίνου έγινε διάσημο από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα, της Ελένης ήταν ήδη ξακουστό από την πανέμορφη βασίλισσα της Σπάρτης και της Τροίας.

Διότι, παρόλο που εορτολογικά συμπίπτουν, ετυμολογικά τα δυο ονόματα διαφέρουν: το όνομα Ελένη είναι αρχαίο ελληνικό, το Κωνσταντίνος λατινικό. Η Ελένη έχει άγνωστη ετυμολογία και ήδη από την αρχαιότητα είχαν διατυπωθεί παρετυμολογικές εξηγήσεις και συσχετίσεις, π.χ. με τη σελήνη, ενώ ο Κωνσταντίνος προέρχεται από το λατινικό επίθετο constans (σταθερός), δηλαδή ετυμολογικά ο Κώστας είναι ένα είδος εξευρωπαϊσμένου Στάθη.

Κωνσταντίνου και Ελένης και πάλι

Σήμερα τα μισά σπίτια της Ελλάδας γιορτάζουν, οπότε σκέφτηκα να επαναλάβω το άρθρο που είχα δημοσιεύσει τέτοια μέρα πριν από τρία χρόνια (και σε παραλλαγή πριν από δύο χρόνια), εμπλουτισμένο και με όσα άντλησα από τα παλιά δικά σας σχόλια -και παρακαλώ τους μη εορτάζοντες και ισχυρομνήμονες παλαιούς θαμώνες να με συγχωρήσουν για τη διπλή επανάληψη.

Λοιπόν, σήμερα έχουμε μεγάλη γιορτή, μιαν από τις σπουδαιότερες στο εορτολόγιό μας. Αν πιστέψουμε τον πίνακα συχνοτήτων των ελληνικών ονομάτων, βρίσκουμε τον Κωνσταντίνο στη δεύτερη θέση πίσω από τον Γιώργο στα αντρικά (αλλά πολύ κοντά στα άλλα συχνοακουσμένα ονόματα, Γιάννη, Δημήτρη και Νίκο), και την Ελένη επίσης δεύτερη στα γυναικεία πίσω από την αναμφισβήτητη πρωταθλήτρια Μαρία. Δεν ξέρω αν η κατάταξη αυτή είναι απόλυτα σωστή, αλλά δίνει μια ιδέα της σχετικής συχνότητας των ονομάτων και της εορτολογικής σπουδαιότητας της μέρας. Και μην ξεχνάμε ότι και η Κωνσταντίνα είναι αρκετά διαδεδομένο όνομα, δέκατο στον γυναικείο κατάλογο -ο Έλενος βέβαια είναι σπανιότατος (αν είναι το αρσενικό της Ελένης) κι έτσι κι αλλιώς γιορτάζει τον Νοέμβριο, όπως κι ο Λένος. Οπότε, σπουδαία γιορτή η σημερινή και να πω και χρόνια πολλά στην αδερφή μου τη Λένα και στον ξάδερφό μου τον Κώστα, αν διαβάζουν, και σε όλους τους άλλους εορτάζοντες φίλους του ιστολογίου, είτε φανερούς είτε ψευδώνυμους. Όμως θα προειδοποιήσω ότι είναι αδύνατο να εξαντλήσω όλες τις πτυχές των δυο ονομάτων, θα κορφολογήσω μερικές και θα αφήσω ενδεχομένως σε σας τη συμπλήρωση.

Ο λόγος που τα δυο ονόματα γιορτάζουν μαζί, είναι βέβαια ότι η αγία Ελένη ήταν η μητέρα του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, που έπαιξαν κι οι δυο τον καθοριστικό ρόλο που ξέρουμε στην επικράτηση του χριστιανισμού, γι’ αυτό άλλωστε και η εκκλησία τούς θεωρεί ισαπόστολους, παραβλέποντας, καλώς ή κακώς δεν θα σταθούμε, ότι ο αυτοκράτορας δολοφόνησε τον γιο του και (με εντολή της μητέρας του) τη σύζυγό του. Και στις καλύτερες οικογένειες άλλωστε συμβαίνουν τέτοια μικροκαβγαδάκια.

Αν όμως το όνομα του Κωνσταντίνου έγινε διάσημο από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα, της Ελένης ήταν ήδη ξακουστό από την πανέμορφη βασίλισσα της Σπάρτης και της Τροίας.

Διότι, παρόλο που εορτολογικά συμπίπτουν, ετυμολογικά τα δυο ονόματα διαφέρουν: το όνομα Ελένη είναι αρχαίο ελληνικό, το Κωνσταντίνος λατινικό. Η Ελένη έχει άγνωστη ετυμολογία και ήδη από την αρχαιότητα είχαν διατυπωθεί παρετυμολογικές εξηγήσεις και συσχετίσεις, π.χ. με τη σελήνη, ενώ ο Κωνσταντίνος προέρχεται από το λατινικό επίθετο constans (σταθερός), δηλαδή ετυμολογικά ο Κώστας είναι ένα είδος εξευρωπαϊσμένου Στάθη.

Το ενδιαφέρον είναι ότι η αρχαιοελληνική Ελένη, αφενός χάρη στην ομηρική καλλονή και αφετέρου επειδή η αγία Ελένη αναγνωρίζεται και από τις δυτικές εκκλησίες, έχει περάσει ως συχνό όνομα σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, ενώ ο λατινογενής Κωνσταντίνος, επειδή δεν άγιασε στη Δύση κι επειδή έγινε αγαπημένο όνομα βυζαντινών αυτοκρατόρων, δεν έχει και πολύ ευδοκιμήσει στη Δυτική Ευρώπη -πρόχειρα κοιτάζω στατιστικές στη Γαλλία και βλέπω ότι υπάρχουν 200.000 γυναίκες με το όνομα Hélène και 2.000 άντρες με το όνομα Constantin (το θηλυκό Constance είναι συχνότερο, αλλά έχει και καθολική αγία στ’ όνομά του). Έχει μάλιστα μπλεχτεί το Ελένη και οι παραφυάδες του με άλλα ονόματα κι έτσι δεν είναι βέβαιο αν το Eleanor, το Eileen ή το Éliane είναι αυτοτελή ονόματα ή διασταύρωση με τις τοπικές παραλλαγές της Ελένης. Η παλιά Ελένη είχε δασεία, γι’ αυτό και σε μερικές γλώσσες το αντίστοιχο όνομα αρχίζει από H-, αλλά σε άλλες η ανάμνηση της δασείας έχει χαθεί. Δημοφιλές είναι το Έλενα και οι παραλλαγές του και στις σλάβικες γλώσσες.

Ελένης και Κωνσταντίνου

Σήμερα τα μισά σπίτια της Ελλάδας γιορτάζουν. Το ιστολόγιο έχει αφιερώσει παλιότερα ένα άρθρο στη γιορτή αυτή, μια από τις σπουδαιότερες στο εορτολόγιό μας, ενώ το περσινό του άρθρο ήταν αφιερωμένο στο ένα από τα δύο ονόματα, τον Κώστα.  Οπότε, για να ισορροπήσουμε, το σημερινό άρθρο είναι αφιερωμένο μόνο στην Ελένη, σαν δώρο για τη γιορτή της, και για να τονιστεί αυτό αντέστρεψα και τη συνηθισμένη εκφορά του ονόματος που δίνει τα πρωτεία στον αρσενικό, παρόλο που πρόκειται για μητέρα και γιο.

Ο λόγος που τα δυο ονόματα γιορτάζουν μαζί, είναι βέβαια ότι η αγία Ελένη ήταν η μητέρα του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, που έπαιξαν κι οι δυο τον καθοριστικό ρόλο που ξέρουμε στην επικράτηση του χριστιανισμού, γι’ αυτό άλλωστε και η εκκλησία τούς θεωρεί ισαπόστολους, παραβλέποντας, καλώς ή κακώς δεν θα σταθούμε, ότι ο αυτοκράτορας δολοφόνησε τον γιο του και (με εντολή της μητέρας του) τη σύζυγό του. Το όνομα του Κωνσταντίνου έγινε διάσημο από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα, της Ελένης ήταν ήδη διάσημο από την πανέμορφη βασίλισσα της Σπάρτης και της Τροίας.

Διότι, αν και εορτολογικά συμπίπτουν, ετυμολογικά τα δυο ονόματα διαφέρουν: το όνομα Ελένη είναι αρχαίο ελληνικό, το Κωνσταντίνος λατινικό. Η Ελένη έχει άγνωστη ετυμολογία και ήδη από την αρχαιότητα είχαν διατυπωθεί παρετυμολογικές εξηγήσεις και συσχετίσεις, π.χ. με τη σελήνη, ή με το ουσιαστικό «ελένη» (με δασεία και αυτό) που σημαίνει «πυρσός», ή από ένα αμάρτυρο *Fελένα (με δίγαμμα) που θα προερχόταν με ανομοίωση από κάποιο *Fενένα, οπότε έχουμε πιθανή σύνδεση με το Venus της Αφροδίτης. Για την ομηρική Ελένη ο Αισχύλος στον Αγαμέμνονα έγραψε πως έπρεπε να ονομάζεται όχι έτσι αλλά «ελένας, έλανδρος, ελέπτολις», αφού κατάστρεψε πλοία (νήες), άνδρες και πόλεις, κάνοντας λογοπαίγνιο με το «έλον», τον β’ αόριστο του ρήματος «αιρώ» (μεταξύ άλλων σημαίνει πιάνω, κυριεύω, σκοτώνω), αιώνες πριν εφευρεθεί η πολιορκητική μηχανή που ονομάστηκε «ελέπολις».

Διότι βέβαια η γνωστότερη Ελένη είναι η Ωραία Ελένη, της Σπάρτης και της Τροίας, το πανάρχαιο και ακαταμάχητο σύμβολο του γυναικείου κάλλους, κόρη του Δία, αδελφή των Διόσκουρων, γυναίκα του Μενέλαου που για χάρη της έγινε ο Τρωικός πόλεμος. Η Ελένη του Ευριπίδη επίσης, που ποτέ δεν πήγε στην Τροία, αφήνοντας ένα είδωλο να πάει στη θέση της και κατέφυγε στην Αίγυπτο. Η Ελένη, το αδειανό πουκάμισο του Σεφέρη:

Δακρυσμένο πουλί, στην Κύπρο τη θαλασσοφίλητη
που έταξαν για να μου θυμίζει την πατρίδα,
άραξα μοναχός μ’ αυτό το παραμύθι,
αν είναι αλήθεια πως αυτό ειναι παραμύθι,
αν είναι αλήθεια πως οι ανθρώποι δε θα ξαναπιάσουν
τον παλιό δόλο των θεών· αν είναι αλήθεια
πως κάποιος άλλος Τεύκρος, ύστερα από χρόνια,
ή κάποιος Αίαντας ή Πρίαμος ή Εκάβη
ή κάποιος άγνωστος, ανώνυμος, που ωστόσο
είδε ένα Σκάμαντρο να ξεχειλάει κουφάρια,
δεν το ‘χει μες στη μοίρα του ν’ ακούσει
μαντατοφόρους που έρχουνται να πούνε
πως τόσος πόνος τόση ζωή
πήγαν στην άβυσσο
για ένα πουκάμισο αδειανό για μιαν Ελένη.

Το κόστος του Κώστα

Κωνσταντίνου και Ελένης σήμερα, μεγάλη και διπλή γιορτή, δυο άγιοι που πάνε μαζί, μάνα και γιος γαρ, αλλά και στερεότυπη έκφραση που έδωσε και τον τίτλο ίσως της πιο ανθεκτικής στο χρόνο κωμικής τηλεοπτικής σειράς, που πρωτοπροβλήθηκε στο έβγα του περασμένου αιώνα και συνεχίζεται να προβάλλεται και να βλέπεται ακόμα και σήμερα, παρόλο που τόσα πολλά έχουν αλλάξει από το 1998, πέρα από τα 15 χρόνια που έχουν περάσει.

Η Ελένη είναι βέβαια η ακαταμάχητη ωραία ή το αδειανό πουκάμισο, και σαν όνομα είναι αρκετά δημοφιλές όχι μόνο στα μέρη τα δικά μας αλλά και διεθνώς, σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, και με πολλές παραλλαγές. Με τα ετυμολογικά όμως και τα φρασεολογικά της Ελένης θα ασχοληθώ μιαν άλλη φορά, του χρόνου ίσως, γιατί αλλιώς το άρθρο θα παραμακρύνει, κι έτσι, παρόλο που εμείς στην οικογένεια έχουμε Ελένη κι όχι Κώστα, σήμερα στον Κώστα θα αναφερθούμε, διότι εμείς, ως γνωστόν, λεξιλογούμε και δεν εορτολογούμε.

Σε αντίθεση με την Ελένη, που όπως είπαμε είναι όνομα δημοφιλές σε όλη την Ευρώπη, ο Κωσταντίνος, ως όνομα, είναι σχεδόν ανύπαρκτο στη Δυτική και Βόρεια Ευρώπη, αλλά πολύ διαδεδομένο στις ορθόδοξες χώρες, Ρωσία, Ρουμανία, Βουλγαρία, Σερβία, και φυσικά σε Ελλάδα και Κύπρο. Έχω ακούσει ότι οι μετανάστες στην Αμερική άλλαζαν το Κώστας σε Gus. Το ειρωνικό είναι ότι, σε αντίθεση με το όνομα της Ελένης, που αν και αρχαιοελληνικό, κατάκτησε τη Δύση και το Βορρά, ο Κωνσταντίνος, που δεν κατάφερε να ριζώσει στην Εσπερία αλλά θέριεψε στην καθημάς Ανατολή, έχει λατινική προέλευση, ετυμολογία εννοώ. Το λατινικό όνομα Constantinus είναι υποκοριστικό του Constans και του Constantius, που και τα δυο σημαίνουν «σταθερός», αλλά αφού πήγε και έχτισε την Κωνσταντίνου πόλη, τη νέα Ρώμη και πρώτη μεγαλούπολη της Ευρώπης, επόμενο είναι να μην έχει και πολλές συμπάθειες στη Δύση ο Constantinus, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας που έγινε Μέγας Κωνσταντίνος (έσφαξε και τη γυναίκα και τον γιο του στην πορεία, αλλιώς μεγάλος δεν γίνεσαι). Στα δικά μας τα μέρη, βέβαια, έντεκα αυτοκράτορες είχε με το όνομα αυτό η ανατολική Ρωμαική αυτοκρατορία, το Βυζάντιο που το είπαμε, ενώ μπορούμε να συνυπολογίσουμε και δυο αυτοκράτορες με το όνομα Κώνστας (ο ένας ήταν γιος του Μεγακωσταντίνου), καθώς και έναν Κωνστάντιο, άλλο γιο του Μεγακωσταντίνου (που και ο πατέρας του έτσι λεγόταν, Κωνστάντιος Χλωρός).

Κωνσταντίνου και Ελένης

Σήμερα τα μισά σπίτια της Ελλάδας γιορτάζουν, οπότε σκέφτηκα να αφιερώσω το σημερινό άρθρο στη γιορτή αυτή, μια από τις σπουδαιότερες στο εορτολόγιό μας. Αν πιστέψουμε τον πίνακα συχνοτήτων των ελληνικών ονομάτων, βρίσκουμε τον Κωνσταντίνο στη δεύτερη θέση πίσω από τον Γιώργο στα αντρικά (αλλά πολύ κοντά στα άλλα συχνοακουσμένα αντρικά ονόματα, Γιάννη, Δημήτρη και Νίκο), και την Ελένη επίσης δεύτερη στα γυναικεία πίσω από την αναμφισβήτητη πρωταθλήτρια Μαρία. Δεν ξέρω αν η κατάταξη αυτή είναι απόλυτα σωστή, αλλά δίνει μια ιδέα της σχετικής συχνότητας των ονομάτων και της εορτολογικής σπουδαιότητας της μέρας. Και μην ξεχνάμε ότι και η Κωνσταντίνα είναι αρκετά διαδεδομένο όνομα, δέκατο στον γυναικείο κατάλογο -ο Έλενος βέβαια είναι σπανιότατος (αν είναι το αρσενικό της Ελένης) κι έτσι κι αλλιώς γιορτάζει τον Νοέμβριο, όπως κι ο Λένος. Οπότε, μεγάλη γιορτή η σημερινή και να πω και χρόνια πολλά στην αδερφή μου τη Λένα και στον ξάδερφό μου τον Κώστα, αν διαβάζουν, και σε όλους τους άλλους εορτάζοντες φίλους του ιστολογίου. Όμως θα προειδοποιήσω ότι είναι αδύνατο να εξαντλήσω όλες τις πτυχές των δυο ονομάτων, θα κορφολογήσω μερικές και θα αφήσω ενδεχομένως σε σας τη συμπλήρωση.

Ο λόγος που τα δυο ονόματα γιορτάζουν μαζί, είναι βέβαια ότι η αγία Ελένη ήταν η μητέρα του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, που έπαιξαν κι οι δυο τον καθοριστικό ρόλο που ξέρουμε στην επικράτηση του χριστιανισμού, γι’ αυτό άλλωστε και η εκκλησία τούς θεωρεί ισαπόστολους, παραβλέποντας, καλώς ή κακώς δεν θα σταθούμε, ότι ο αυτοκράτορας δολοφόνησε τον γιο του και (με εντολή της μητέρας του) τη σύζυγό του. Το όνομα του Κωνσταντίνου έγινε διάσημο από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα, της Ελένης ήταν ήδη διάσημο από την πανέμορφη βασίλισσα της Σπάρτης και της Τροίας.