Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα θα δημοσιευόταν στη χτεσινή κυριακάτικη Αυγή, στο ένθετο «Ενθέματα». Όμως η εφημερίδα άλλαξε τη διάρθρωση της ύλης της πριν από λίγες μέρες κι έτσι, προς το παρόν, τα Ενθέματα παύουν να δημοσιεύονται -έτσι το άρθρο το δημοσιεύω μόνο εδώ.
Κατά σύμπτωση, η συνεργασία μου με τα Ενθέματα είχε ξεκινήσει τον Οκτώβριο του μακρινού 2008, με ένα άρθρο που είχε πάλι θέμα του τα σχολεία (Οκτώβριος γαρ) και που κάποιες παράγραφοι δημοσιεύονται και εδώ. Οπότε, το κλείσιμο του κύκλου είναι ταιριαστό.
Παραθέτω το άρθρο χωρίς άλλες προσθήκες ή αλλαγές, μόνο βάζω τη φωτογραφία.
Σχολεία και καταλήψεις
Ο μήνας που μας πέρασε ήταν ο μήνας που ανοίγουν τα σχολεία, αλλά φέτος η διαδικασία αυτή, που κάθε χρόνο σηματοδοτεί και ένα νέο ξεκίνημα, βρέθηκε κάτω από το ζοφερό στίγμα της πανδημίας· και το χειρότερο είναι πως η κυβέρνηση, ίσως εφησυχασμένη ή παραπλανημένη από τις καλές επιδόσεις της χώρας στο πρώτο κύμα του κορονοϊού, πίστεψε πως μέχρι το φθινόπωρο θα έχουμε δαμάσει τον ιό κι έτσι σπατάλησε όλον τον κερδισμένο χρόνο χωρίς να πάρει κάποια μέτρα που θα απάλυναν τον συγχρωτισμό, όπως χωρισμό τάξεων ή πρόσληψη έκτακτων εκπαιδευτικών· αντίθετα, αύξησε το ανώτατο όριο μαθητών ανά τάξη, ενώ επιδόθηκε σε επικοινωνιακή εκστρατεία με το έωλο επιχείρημα ότι ο μέσος όρος των μαθητών ανά τάξη είναι 17 (σε ξένους ιστότοπους βλέπει κανείς διαστρεβλωμένη την είδηση, ότι τάχα «στην Ελλάδα έχει θεσπιστεί ανώτατο όριο 17 μαθητών ανά τάξη»!).
Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε αρχικά χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής. Το αναδημοσιεύω εδώ χωρίς σοβαρές αλλαγές, μια προσθήκη μέσα σε παρενθέσεις. H φωτογραφία είναι τυχαία, από πρόσφατο άρθρο οικονομικού ιστοτόπου.
Tουρίστες στα ξενοδοχεία
Τις τελευταίες μέρες έγινε πολύς λόγος για τον τουρισμό, καθώς η Ελλάδα, όπως και οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, αρχίζουν να χαλαρώνουν τους ταξιδιωτικούς περιορισμούς και ετοιμάζονται να υποδεχτούν τουρίστες. Θα αφιερώσουμε λοιπόν το σημερινό μας άρθρο στη λεγόμενη βαριά βιομηχανία της χώρας, λεξιλογώντας για τις δυο λέξεις του τίτλου.
Στα αρχαία ελληνικά η λέξη ‘τόρνος’ σήμαινε αφενός ένα εργαλείο που είναι αντίστοιχο με το σημερινό ομώνυμο, αλλά και ένα όργανο σαν τον διαβήτη για χάραξη κύκλων (ἐργαλεῖον τεκτονικόν, ᾧ τὰ στρογγύλα σχήματα περιγράφεται, λέει ο Ησύχιος). Η λέξη περνάει στα λατινικά ως tornus και ανοίγει ολόκληρη φλέβα λεξιλογική. Εκεί λοιπόν φτιάχτηκε το ρήμα tornare, το οποίο, κατ’ αναλογία με το ελληνικό ‘τορνεύω’, σήμαινε «κατεργάζομαι κάτι στον τόρνο». Επειδή όμως όταν δουλεύουμε κάτι στον τόρνο το περιστρέφουμε, πολύ γρήγορα το tornare πήρε τη σημασία «στρέφω, περιστρέφω, γυρίζω» και απέσπασε μεγάλο μέρος του σημασιολογικού πεδίου των αυτοχθόνων λατινικών ρημάτων vertere και torquere.
Από τα λατινικά, στις νεότερες γλώσσες έχουμε το ρήμα tourner, το οποίο περνάει και στα αγγλικά, όπου τον 14ο αιώνα έχουμε τη λέξη tour, «στροφή, βάρδια», η οποία περί το 1650 παίρνει και τη σημασία «βόλτα, εκδρομή, περιήγηση», ενώ στις αρχές του 19ου αιώνα καταγράφεται και η λέξη tourism, που περνάει στη συνέχεια στα γαλλικά και γίνεται διεθνής.
Βέβαια, τον 19ο αιώνα ο τουρισμός δεν ήταν μαζική υπόθεση, αλλά περιηγητές υπήρχαν από παλιότερα. Στα ελληνικά, η λέξη «τουρισμός» μπήκε στις αρχές του 20ού αιώνα, πιθανώς μετά το 1910, μάλλον από τα γαλλικά. Δεν υπάρχει στη Συναγωγή του Κουμανούδη, ενώ την έχω βρει σε χρονογράφημα του Φορτούνιο (Σπύρου Μελά) το καλοκαίρι του 1917, ο οποίος μάλιστα υποστηρίζει ότι «Δεν έχουμε ακόμη αποκτήσει ούτε την λέξιν» -άρα θα ήταν πολύ πρόσφατη τότε.
Το σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής. Το ξαναδημοσιεύω εδώ με κάποιες προσθήκες.
Έχει γούστο: συνήθως όταν γράφω το άρθρο για την εφημερίδα, όπου το όριο είναι οι 800 λέξεις, κόβω διάφορα και λέω μέσα μου «θα τα προσθέσω όταν δημοσιεύσω το άρθρο στο ιστολόγιο». Τις περισσότερες φορές όμως, όταν έρθει η ώρα της δημοσίευσης στο ιστολόγιο, ή δεν θυμάμαι τι είχα κόψει ή δυσκολευομαι να κάνω τις προσθήκες γιατί μου φαίνεται πως χαλάει η ισορροπία του κειμένου. Σήμερα έβαλα μία μόνο από τις πολλές προσθήκες που είχα κατά νου, αλλά σίγουρα θα προσθέσετε κι εσείς πολλά στα σχόλιά σας.
Λεξιλογικά των γιατρών
Καθώς σε όλη την Ευρώπη οι κοινωνίες ετοιμάζονται με δειλά βήματα να βγουν από την καραντίνα, περνώντας στη δεύτερη φάση, της συμβίωσης με τον κορονοϊό, δεν πρέπει να ξεχάσουμε τους ήρωες της πρώτης φάσης, τους επαγγελματίες της υγείας, το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, που έδωσαν τη μάχη από την πρώτη γραμμή, με τεράστιο προσωπικό κόστος -και σε ανθρώπινες ζωές. Οπότε, στο σημερινό σημείωμα θα λεξιλογήσουμε για τους γιατρούς.
Λέμε γιατρός στην καθημερινή γλώσσα, αλλά ιατρός στο πιο επίσημο, που είναι λέξη αρχαία, ομηρική μάλιστα. Στο Λ της Ιλιάδας λένε για τον Μαχάονα, τον γιο του Ασκληπιού και γιατρό των Αχαιών, ότι ἰητρὸς γὰρ ἀνὴρ πολλῶν ἀντάξιος ἄλλων, ο γιατρός αξίζει όσο πολλοί άντρες -ιητρός είναι ο ιωνικός τύπος. Η λέξη ετυμολογείται από το ρήμα ιάομαι, θεραπεύω, γιατρεύω, που έχει επιβιώσει στα ιαματικά λουτρά και στην ιατρική ιδιόλεκτο.
Το κείμενο που διαβάζετε σήμερα δημοσιεύτηκε στο αποκριάτικο φύλλο της Κυριακάτικης Αυγής, στη στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία» των Ενθεμάτων. Το αναδημοσιεύω εδώ χωρίς αλλαγές.
Η πρώτη Κυριακή του μήνα συμπίπτει με την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς και το σημερινό φύλλο θα μείνει να διαβάζεται και την Καθαρά Δευτέρα. Κι αν ο πειρασμός είναι μεγάλος να λεξιλογήσουμε για το καρναβάλι και για τα κούλουμα, η στήλη αποφάσισε να μην ενδώσει -και, αντίθετα, ν’ αφιερώσει το σημερινό άρθρο στη λέξη που χαρακτηρίζει την αυριανή μέρα, τη λέξη «καθαρός».
Λέμε «Καθαρά Δευτέρα» επειδή, πιστοί και μη, υποδεχόμαστε τη Σαρακοστή με διάφορα νηστίσιμα εδέσματα, άσχετο αν είναι πεντανόστιμα. Στον όρο αυτόν έχει επιβιώσει ο καθαρευουσιάνικος τύπος του θηλυκού επιθέτου, με τελικό –ά, (όπως και στην Αριστερά ή στην Ερυθρά θάλασσα), αν και πολύ συχνά ακούμε και το νεοελληνικό «Καθαρή».
Η λέξη «καθαρός» είναι αρχαία, ομηρική κιόλας –στην Οδύσσεια διαβάζουμε για «καθαρά είματα», καθαρά ρούχα. Το έτυμό της όμως κάθε άλλο παρά ξεκάθαρο είναι, αφού αντιστέκεται τόσα χρόνια στις υποθέσεις των ετυμολόγων, ιδίως αν πάρουμε υπόψη το διαλεκτικό κοθαρός. Από την αρχή το χρησιμοποιούσαν και με ηθική ή θρησκευτική σημασία (αγνός, εξαγνισμένος), σε αντιδιαστολή προς το μιαρός. Πάλι στην Οδύσσεια, στο τέλος, ο Τηλέμαχος αρνείται να δώσει «καθαρό θάνατο» δηλ. τιμημένο, στις δούλες της Πηνελόπης.
Το σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής, στη μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Για τη Γκρέτα Τούνμπεργκ έχουμε γράψει πρόσφατα στο ιστολόγιο αλλά ελάχιστη αλληλοκάλυψη υπάρχει με τούτο το άρθρο, το οποίο λεξιλογεί για το κλίμα.
Η Γκρέτα και το κλίμα
Οι σύνοδοι κορυφής και οι άλλες επίσημες συνεδριάσεις των Ηνωμένων Εθνών συνήθως αφορούν μόνο διπλωμάτες και λοιπούς μεγαλοσχήμονες και περνούν απαρατήρητες από τον μέσο πολίτη· η πρόσφατη σύνοδος κορυφής για το κλίμα αποτέλεσε εξαίρεση, χάρη στη 16χρονη Σουηδή Γκρέτα Τούνμπεργκ. Η νεαρή ακτιβίστρια κατάφερε να στρέψει επάνω της τους προβολείς της δημοσιότητας και να θέσει το θέμα της κλιματικής αλλαγής με τον επείγοντα χαρακτήρα που έχει· και κέρδισε όχι μόνο την προσοχή όλων και τη συμπάθεια εκατομμυρίων αλλά και τα φαρμακερά βέλη πολλών σχολιαστών, κυρίως (αλλά με κανένα τρόπο αποκλειστικά) δεξιών και ακροκεντρώων -μέχρι και σάιμποργκ τη χαρακτήρισε ο Γάλλος φιλόσοφος Μισέλ Ονφρέ, όπως θα διαβάσατε πριν από λίγο καιρό στην Αυγή.
Αφού λοιπόν η Γκρέτα πρωταγωνίστησε στην επικαιρότητα, ταιριάζει να της αφιερώσουμε το άρθρο αυτού του μήνα· όχι ακριβώς στην ίδια, όσο στην έννοια που εκείνη ανέδειξε, εννοώ το κλίμα. Και βέβαια εμείς εδώ λεξιλογούμε, οπότε θα λεξιλογήσουμε για το κλίμα.
To άρθρο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε χτες, δεύτερη Κυριακή κατ’ εξαίρεση του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής, στη στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Το αναδημοσιεύω εδώ με κάμποσες προσθήκες, που βέβαια δεν χωρούσαν στον περιορισμένο χώρο της εφημερίδας.
Η παλινόρθωση της επιτελικής κανονικότητας
Πρώτο άρθρο της στήλης μετά τη θερινή ανάπαυλα, κατ’ εξαίρεση τη δεύτερη Κυριακή του μήνα, με τη διαφορά πως το καλοκαίρι που μας πέρασε κάθε άλλο παρά στερημένο από πολιτικές εξελίξεις ήταν, αφού είχαμε τις εκλογές και την αναμενόμενη νίκη της Νέας Δημοκρατίας αλλά και την ισχυρή παρουσία του ΣΥΡΙΖΑ, που κατοχυρώνει την κυριαρχία του ως ο δεύτερος πόλος του πολιτικού μας σκηνικού.
Κι έτσι, οι νόμιμοι ιδιοκτήτες της χώρας επανήλθαν στην κυβέρνηση και με τα πρώτα νομοθετήματα εξαγγέλθηκε η οικοδόμηση επιτελικού κράτους -ενώ τα μέσα ενημέρωσης, μονομερή όσο ποτέ τις τελευταίες δεκαετίες, σαλπίζουν σε όλους τους τόνους την επιστροφή στην κανονικότητα.
Τοις κείνων ρήμασι πειθόμενη η στήλη, θα λεξιλογήσει για την κανονικότητα.
Πρόκειται βέβαια για λέξη που πλάστηκε τον 19ο αιώνα, αλλά προέρχεται από τον κανόνα, που είναι αρχαίος, μάλιστα ομηρικός. Κανών, στα αρχαία, ήταν αρχικά όρος με διάφορες τεχνικές σημασίες: γενικά σήμαινε την ευθεία ράβδο, τη βέργα, οπότε δεν αποκλείεται να είναι παράγωγο της λέξης κάννα, καλάμι, πιθανό σημιτικό δάνειο.
Ο κανών πήρε ανάμεσα σε πολλές άλλες και τη σημασία της βαθμονομημένης ράβδου που χρησιμοποιούσαν οι ξυλουργοί και οι χτίστες για τις μετρήσεις, και αυτό άνοιξε τον δρόμο για τη συναρπαστική μεταφορική επέκταση των σημασιών της λέξης, που από την κλασική κιόλας εποχή άρχισε να σημαίνει “αρχή, διάταξη”, στη συνέχεια δε “πρότυπο”. Κανών ονομάστηκε από τους Αλεξανδρινούς φιλολόγους ο κατάλογος των συγγραφέων και των έργων της κλασικής εποχής που θεωρούνταν υποδειγματικά για τη γλώσσα τους, άρα κατάλληλα να διδάσκονται, και γι’ αυτό σώθηκαν τα συγκεκριμένα έργα των τριών τραγικών και του Αριστοφάνη και όχι άλλα έργα των ίδιων ή άλλων συγγραφέων.
Την ίδια εποχή έχουμε και τους κανόνες της γραμματικής, ενώ στη μουσική, κανών και κανόνιον ήταν ένα μονόχορδο μουσικό όργανο. Με τον ερχομό του χριστιανισμού εμφανίζεται ο κανόνας ως σύστημα τροπαρίων που αποτελείται από εννέα ωδές (π.χ. ο μεγάλος παρακλητικός κανόνας), ενώ πήρε και την ειδικότερη σημασία του επιτίμιου, της εκκλησιαστικής ποινής που επιβαλλόταν για σοβαρά αμαρτήματα· με αυτή την ειδική σημασία, συχνά λεγόταν στη λαϊκή γλώσσα και “κάνονας”.
Να πούμε ότι σε εκκλησιαστικά συμφραζόμενα ο κανών πέρασε και στα λατινικά και από εκεί στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, όπου το λατινικό canonicus σήμαινε τον ιερέα -από εκεί και το γαλλικό chanoine ή το μεσαιωνικό αντιδάνειο κανόνικος ή κανόνικας για τους Καθολικούς ιερείς.
Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε προχτές στην μηνιαία στήλη μου στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής. Κανονικά τα άρθρα αυτά τα δημοσιεύω εδώ τη Δευτέρα μετά τη δημοσίευσή τους στην εφημερίδα, αλλά χτες είχαμε το άρθρο στη μνήμη του Στέλιου Ανεμοδουρά οπότε έκανα τη μετάθεση κατά μία μέρα.
Το άρθρο είναι προεκλογικό αφού σε είκοσι μέρες έχουμε τις ευρωπαϊκές και τις αυτοδιοικητικές εκλογές. Μοιραία, τα λεξιλογικά του άρθρου είναι επανάληψη από προηγούμενα προεκλογικά άρθρα -στα δέκα χρόνια του ιστολογίου έχουμε περάσει πολλές εκλογικές αναμετρήσεις κάθε λογής.
Ο μήνας που άρχισε είναι μήνας εκλογικός, αφού την τελευταία Κυριακή του ψηφίζουμε για τις ευρωεκλογές και τις αυτοδιοικητικές εκλογές. Λογικό είναι λοιπόν να λεξιλογήσουμε εκλογικά, έστω κι αν θα επαναλάβουμε εν μέρει παλιότερα άρθρα, αφού κι άλλες φορές έχει ασχοληθεί η στήλη με εκλογικές αναμετρήσεις.
Στις 26 Μαΐου λοιπόν θα πάμε στις κάλπες. Η λέξη κάλπη εμφανίζεται πρώτη φορά τα ελληνιστικά χρόνια, παράλληλος τύπος του αρχαίου «κάλπις», που είναι λέξη ομηρική. Σήμερα η κάλπη είναι ένα μεγάλο κιβώτιο, σε σχήμα κύβου, ξύλινο ή από διαφανές πλαστικό, με μια σχισμή στην επάνω πλευρά του για να ρίχνουμε τον φάκελο με το ψηφοδέλτιο. Στην αρχαιότητα όμως η κάλπις ήταν άλλοτε κανάτι για νερό (με αυτή τη σημασία στον Όμηρο), άλλοτε αγγείο που το χρησιμοποιούσαν σαν τεφροδόχο, αλλά επίσης και μια λήκυθος όπου έβαζαν κλήρους -από εκεί και η σημασία της ψηφοδόχου.
Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στη μηνιαία στήλη μου στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής. Οι ισχυρομνήμονες αναγνώστες θα αναγνωρίσουν ότι περίπου το μισό άρθρο είναι παρμένο από παλιότερο άρθρο που είχαμε δημοσιεύσει στο ιστολόγιο (αλλά δεν είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα). Σημειώνω επίσης ότι στο ιστολόγιο έχουμε ήδη δημοσιεύσει άρθρο για τα λεξιλογικά της Αριστεράς, οπότε μας μένει μόνο το Κέντρο.
Δεξιά και ακροδεξιά
Στις ευρωπαϊκές εκλογές, στις 26 Μαΐου, αναμένεται σε πολλές χώρες της Ευρώπης σημαντική -και ανησυχητική- ενίσχυση των ακροδεξιών κομμάτων. Σε άλλες σελίδες της Αυγής θα έχετε διαβάσει για την πολιτική διάσταση του θέματος· στη δική μας στήλη λεξιλογούμε, οπότε θα λεξιλογήσουμε σήμερα για τη δεξιά και την ακροδεξιά.
Και αφού λεξιλογούμε, θα εξετάσουμε τις λέξεις απ’ όλες τους τις πτυχές και όχι μόνο τις πολιτικές· διότι, αν η ακροδεξιά χρησιμοποιείται μόνο στην πολιτική ορολογία, το επίθετο “δεξιός” έχει βέβαια και πολλές άλλες σημασίες.
Η λέξη «δεξιός» είναι αρχαία, μάλιστα ήδη μυκηναϊκή. Πιθανώς να έχει απώτερη ετυμολογική σχέση με το «δέχομαι». Για τους περισσότερους ανθρώπους το δεξί χέρι είναι το πιο ικανό, και αυτή η διαφορά καθόρισε από πολύ παλιά τη μοίρα της λέξης “δεξιός”, που από τ’ αρχαία χρόνια πήρε μια σειρά θετικές σημασίες
Έτσι, ήδη από την αρχαιότητα, δεξιός σήμαινε και «επιδέξιος» ή «σωστός» ή «καλοφτιαγμένος» (π.χ. «Ευριπίδου δράμα δεξιώτατον»), ενώ επίσης πήρε τη σημασία «ευνοϊκός» στην οιωνοσκοπία. Αντίθετα, όπως ξέρουμε, η αριστερή πλευρά θεωρήθηκε δυσοίωνη και γι’ αυτό για να ονοματιστεί χρησιμοποιήθηκαν ευφημισμοί, όπως «ευώνυμος» -αλλά και το «αριστερός» ευφημισμός είναι, παράγωγο του «άριστος».
Στις διαλέκτους σώζεται η αρχαία σημασία αφού “δέξιος” είναι ο ικανός, ο επιδέξιος που λέμε, αλλά και στην κοινή γλώσσα ονομάζουμε “δεξιότητες” τις ικανότητες που έχει αποκτήσει ή πρέπει να διαθέτει κάποιος. Και όποιος δεν είναι ικανός, είναι αδέξιος. (Έφυγαν οι δεξιοί και ήρθαν οι αδέξιοι, ήταν μια εξυπνακίστικη ατάκα το 1981). Στη συνθηματική γλώσσα των μαστόρων του 19ου αιώνα, δέξος ήταν ο Έλληνας και ζέρβος ο Τούρκος.
Το σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στη μηνιαία στήλη μου στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής. Εδώ προσθέτω κάμποσα πράγματα που ή δεν χωρούσαν στο όριο λέξεων της εφημερίδας ή δεν προσφέρονταν για συμβατικό, χάρτινο μέσο, καθώς και την εικονογράφηση. Αν κάποια πράγματα σάς φαίνονται γνωστά, είναι επειδή έχουμε ξαναγράψει στο ιστολόγιο για τα λεξιλογικά της γραβάτας.
Κάποιος γνωστός μου έλεγε χαριτολογώντας ότι αν υπάρχει μία κατηγορία επαγγελματιών που να έχει πληγεί καίρια από την ξαφνική εκτίναξη του ΣΥΡΙΖΑ στο προσκήνιο της πολιτικής ζωής είναι αναμφίβολα όσοι κατασκευάζουν, εισάγουν ή εμπορεύονται γραβάτες, αφού ο ενδυματολογικός κώδικας τον οποίο ακολουθεί ο πρωθυπουργός αλλά και η μεγάλη πλειοψηφία των στελεχών του κυβερνητικού κόμματος αποφεύγει τον λαιμοδέτη. Και επιπλέον, το παράδειγμα των στελεχών του ΣΥΡΙΖΑ το έχουν ακολουθήσει και στελέχη των άλλων κομμάτων, οπότε δεν είναι σπάνιο στα τηλεοπτικά παράθυρα η πλειονότητα των αρρένων συζητητών να εμφανίζονται χωρίς αυτό το κάποτε απαραίτητο συμπλήρωμα της ανδρικής αμφίεσης. Αλλά και στην ευρύτερη κοινωνία η γραβάτα έχει υποχωρήσει, εκτός βέβαια από τις αίθουσες των δικαστηρίων όπου τα ισχύοντα ήθη και έθιμα δεν επιτρέπουν στους δικηγόρους να παρίστανται αγραβάτωτοι ακόμα και με καύσωνα. Οπότε, δικαίως παραπονούνται οι γραβατοπώλες.
Ωστόσο, στην πρόσφατη ομιλία του στο Ζάππειο, ο Αλέξης Τσίπρας ανέλυσε τα πλεονεκτήματα της πρόσφατης απόφασης του Γιούρογκρουπ φορώντας μια κοκκινωπή, αν πρόσεξα καλά, γραβάτα. Το είχε άλλωστε προαναγγείλει πως με τη ρύθμιση του χρέους θα φορούσε γραβάτα, αν και δεν ήταν αυτή που του χάρισε ο Ζόραν Ζάεφ στις Πρέσπες. Για την απόφαση του Γιούρογκρουπ θα μιλήσουν άλλοι ειδικότεροι. Η στήλη όπως ξέρουμε λεξιλογεί και σήμερα θα λεξιλογήσει για τη γραβάτα που έχει πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία και ετυμολογία.
Η γραβάτα είναι λέξη εισαγόμενη, αλλά η απαρχή της δεν βρίσκεται στη Δύση, παρά στα Βαλκάνια, όσο κι αν εκ δυσμών ήρθε στα μέρη μας. Τον 17ο αιώνα, για παράδειγμα στον Τριακονταετή πόλεμο, στη Γαλλία χρησιμοποιούσαν σώματα ελαφρού ιππικού απαρτιζόμενα κυρίως από Κροάτες μισθοφόρους. Αυτοί οι Κροάτες ιππείς είχαν, ως εξάρτημα της στολής τους, έναν λαιμοδέτη, ο οποίος φαίνεται πως έκανε εντύπωση. Τους μισθοφόρους τούς έλεγαν Cravates, δηλαδή Κροάτες (που ίσως είναι δάνειο κατευθείαν από το hrvat το κροατικό, ίσως όμως μεσολάβησε και το γερμανικό διαλεκτικό Krawat), κι έτσι ονομάστηκε cravate και ο λαιμοδέτης. Για ένα διάστημα δηλαδή η γαλλική λέξη cravate δηλώνει τα κροατικά άλογα και τους κροάτες ιππείς, και μετά, περίπου από το 1650, τους λαιμοδέτες.
Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στο ένθετο Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής, στην τακτική μου στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία».
Επειδή η εφημερίδα έχει χωρο περιορισμένο, το θέμα δεν το έχω καλύψει όσο θα ήθελα -ας πούμε, δεν αναφέρομαι στη «σκανδαλολογία», εννοώ ως όρο. Ωστόσο, τώρα που ξανακοίταξα το άρθρο, πρόσθεσα μια παράγραφο για το σκαντάλι και τη σκανταλιά.
Αναμφίβολα η επικαιρότητα των προηγούμενων ημερών κυριαρχήθηκε από τις συζητήσεις για το σκάνδαλο Novartis, δηλαδή τις υποψίες για χρηματισμό γιατρών αλλά και δωροδοκίες πολιτικών προσώπων από την ελβετική φαρμακευτική εταιρεία προκειμένου να καθορίζονται συμφέρουσες τιμές στα φαρμακευτικά προϊόντα της. Η Βουλή, σε μια εύλογα φορτισμένη συνεδρίαση, αποφάσισε τη σύσταση προανακριτικής επιτροπής, η οποία θα διερευνήσει τυχόν ποινικές ευθύνες δέκα πολιτικών προσώπων, ενώ από την αντιπολίτευση έγινε λόγος για «σκευωρία» της κυβέρνησης. Αλλά τις λεπτομέρειες της υπόθεσης θα τις γνωρίζετε ήδη από άλλες σελίδες της Αυγής. Εμείς εδώ λεξιλογούμε, κι έτσι το σημερινό σημείωμα θα το αφιερώσουμε σε αυτές τις δυο λέξεις που τόσο ακούστηκαν, το σκάνδαλο και τη σκευωρία.
Σύμφωνα με τα λεξικά, σκάνδαλο είναι μια υπόθεση, συμβάν, γεγονός που έρχεται σε σύγκρουση με την τρέχουσα ηθική και προκαλεί την αποδοκιμασία αλλά και το έντονο ενδιαφέρον και την περιέργεια της κοινής γνώμης, επειδή έχουν εμπλακεί σ΄ αυτό πρόσωπα που θεωρούνταν ευυπόληπτα. Έτσι, κάνουμε λόγο για πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό ή δικαστικό σκάνδαλο, κτλ.
Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής στη στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Βέβαια, το θέμα των πλημμυρών ήταν επίκαιρο πριν από δυο βδομάδες περίπου, αλλά η στήλη είναι μηνιαία. Επειδή είχα κατά νου ότι θα έγραφα για την εφημερίδα, δεν μπήκε νωρίτερα σχετικό άρθρο στο ιστολόγιο.
Ο μήνας που μας πέρασε σημαδεύτηκε από τις φονικές πλημμύρες της Δυτικής Αττικής, στη Μάνδρα, τη Μαγούλα και τη Νέα Πέραμο. Αναλύσεις για τις περιστάσεις και τις αιτίες της τραγωδίας θα έχετε διαβάσει σε προηγούμενα φύλλα της Αυγής· όμως εμείς εδώ λεξιλογούμε κι έτσι η στήλη θα περιοριστεί στο κατεξοχήν αντικείμενό της, στα λεξιλογικά της πλημμύρας.
Και ξεκινάμε από την ίδια τη λέξη «πλημμύρα». Είναι αρχαία, και μάλιστα ο τύπος πλημ(μ)υρίς είναι ήδη ομηρικός και σήμαινε αρχικά την άνοδο των νερών της θάλασσας, από την παλίρροια ή άλλες αιτίες. Στην Οδύσσεια, ο τυφλωμένος πια Πολύφημος πετάει έναν θεόρατο βράχο προς το πλοίο του Οδυσσέα, χωρίς να βρει τον στόχο, αλλά από το κύμα που σηκώνεται προκαλείται «πλημυρίς εκ πόντοιο» (ι486), «φουσκονεριά απ’ το πέλαγο» στη μετάφραση του Εφταλιώτη.
Tο άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα, το ένθετο της κυριακάτικης Αυγής, που ξανάρχισε να δημοσιεύεται και στο οποίο δέχτηκα με χαρά την πρόσκληση να συνεργάζομαι με την ίδια μηνιαία στήλη που είχα από τον Σεπτέμβριο του 2008. (Για την ιστορία, τα Ενθέματα είχαν σταματήσει τον Μάιο του 2016 και αντικαταστάθηκαν από το ένθετο Υποτυπώσεις, το οποίο σταμάτησε να δημοσιεύεται φέτος το καλοκαίρι).
Το θέμα το σκεφτόμουν καιρό, αλλά όταν έγραψα το άρθρο δεν είχε συμβεί η ρατσιστική επίθεση στο σπίτι του μικρού Αμίρ. Η φωτογραφία που συνόδευε το άρθρο διαλέχτηκε από τη συντακτική ομάδα.
Στην εδώ αναδημοσίευση έχω προσθέσει μερικά πράγματα, διότι, ως γνωστόν, η εφημερίδα έχει πεπερασμένο χώρο ενώ τα ηλεδάση του Καναδά είναι (σχεδόν) ανεξάντλητα.
Μια από τις πιο ευχάριστες ειδήσεις των τελευταίων εβδομάδων ήταν και η αναγγελία της επανακυκλοφορίας του ένθετου «Ενθέματα» της κυριακάτικης Αυγής. Η στήλη, που ξεκίνησε το ταξίδι της στα «Ενθέματα» τον Σεπτέμβριο του μακρινού 2008, τότε με προτροπή του Στρατή Μπουρνάζου, με χαρά αποδέχεται την πρόσκληση να πάρει μέρος και στη νέα περίοδο του εγχειρήματος. Όπως και πριν, θα έχουμε το ραντεβού μας την πρώτη Κυριακή του μήνα και θα σχολιάζουμε μία ή περισσότερες λέξεις που ακούστηκαν και απασχόλησαν την επικαιρότητα τον μήνα που πέρασε.
Για τούτο το πρώτο άρθρο της νέας περιόδου διάλεξα μια λέξη που είχε ακουστεί πολύ πριν από μερικούς μήνες, τον καιρό που η στήλη δεν δημοσιευόταν, και που ακούστηκε και πάλι πριν από μερικές μέρες: τη λέξη «κλήρωση», αφού με απόφαση του Υπουργείου Παιδείας η επιλογή των σημαιοφόρων στις μαθητικές παρελάσεις κατά τις εθνικές εορτές θα γίνεται πλέον με κλήρωση ανάμεσα στους μαθητές της 5ης και της 6ης Δημοτικού, μια απόφαση που προκάλεσε συντεταγμένες και ενορχηστρωμένες αντιδράσεις από τους λαθρέμπορους της αριστείας. Και τώρα, στην παρέλαση της 28ης Οκτωβρίου τις προάλλες, υλοποιήθηκε (ή δεν υλοποιήθηκε) για πρώτη φορά η απόφαση αυτή.
Θα μιλήσουμε λοιπόν για την κλήρωση, που είναι λέξη αρχαία (κλήρωσις), της κλασικής αρχαιότητας και βέβαια ανάγεται στο ρήμα κληρώ (σήμερα κληρώνω) κι αυτό στο ουσιαστικό κλήρος. Ο κλήρος είναι λέξη ομηρική και αρχικά πρέπει να σήμαινε το αντικείμενο (κομμάτι ξύλο, πετραδάκι) που χρησιμοποιούσαν στην κλήρωση -στο Η της Ιλιάδας, όπου γίνεται κλήρωση για να επιλεγεί εκείνος που θα πολεμήσει με τον Έκτορα, βάζουν λαχνούς μέσα στο κράνος του Αγαμέμνονα και τελικά έθορε κλήρος κυνέης … Αίαντος, από το κράνος ξεπήδησε ο λαχνός του Αίαντα. Ο κλήρος ανήκει στην οικογένεια του ρήματος κλάω-κλω, απ’ όπου και το κλάσμα ή ο κλάδος.
Το άρθρο που διαβάζετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες στην κυριακάτικη Αυγή, στο νέο ένθετο Υποτυπώσεις, με υπεύθυνο τον ποιητή Γιώργο Κοροπούλη, ένθετο που διαδέχτηκε τα Ενθέματα όπου υπεύθυνος ήταν ο φίλος Στρατής Μπουρνάζος. Μια και είναι η πρώτη εμφάνιση της στήλης στο νέο ένθετο, χρειάστηκε μια εισαγωγική παράγραφος. Και επειδή η εφημερίδα εξακολουθεί να βάζει αδήριτα όρια στην έκταση των κειμένων της, αναγκαστικά οι ευχαριστίες προς τον Στρατή Μπουρνάζο ήταν λακωνικές.
Το ένθετο είναι καινούργιο, αλλά η στήλη είναι παλιά. Πράγματι, η μηνιαία στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία» άρχισε να δημοσιεύεται τον Σεπτέμβριο του 2008 στα Ενθέματα της Αυγής. Από τότε, την πρώτη Κυριακή κάθε μήνα εξετάζουμε μία ή περισσότερες λέξεις που ακούστηκαν αρκετά στον μήνα που πέρασε. Τώρα που οι Υποτυπώσεις διαδέχτηκαν τα Ενθέματα είμαι βέβαιος ότι η συνεργασία θα είναι εξίσου γόνιμη και ανέφελη όπως ήταν με τον Στρατή Μπουρνάζο –που με αυτή την ευκαιρία θέλω να τον ευχαριστήσω για μια ακόμη φορά.
Ο Ιούνιος έκλεισε κάτω από τον αστερισμό του βρετανικού δημοψηφίσματος και του Μπρέξιτ, όμως διάλεξα για το εναρκτήριο άρθρο στις Υποτυπώσεις κάτι λιγότερο επίκαιρο, μια λέξη που αναφέρεται σε κάτι που συνέβη όχι στο τέλος παρά στη μέση –ακριβώς!- του μήνα, σε ένα γεγονός και σε μια λέξη που θα μπορούσαν αλλά δεν κατάφεραν να σημαδέψουν την επικαιρότητα. Εννοώ τη συγκέντρωση με το σύνθημα «Παραιτηθείτε!» που οργανώθηκε από δήθεν υπερκομματικούς πολίτες στις 15 Ιουνίου με αίτημα την παραίτηση της κυβέρνησης. Και επειδή η συγκέντρωση αυτή χαρακτηρίστηκε «συγκέντρωση-κατσαρόλα» από τους επικριτές της, διάλεξα να παρουσιάσω σήμερα αυτή τη λέξη, την κατσαρόλα, μια και έχει αρκετά ενδιαφέρουσα ιστορία, τόσο σε καθαρά γλωσσικό επίπεδο όσο και σε πολιτικό.
Tο άρθρο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής, στην ταχτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Το αναδημοσιεύω εδώ χωρίς αλλαγές. Η φωτογραφία που συνοδεύει το άρθρο είναι του Γιάννη Μπεχράκη.
Το άρθρο μας του περασμένου μήνα ήταν αφιερωμένο στους πρόσφυγες, αλλά και το σημερινό γύρω από το ίδιο θέμα θα περιστραφεί, καθώς η πρωτόγνωρη αυτή κρίση έχει κυριαρχήσει στην επικαιρότητα και απειλεί να κλονίσει συθέμελα το εγχείρημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μιας Ένωσης που μέχρι τώρα έχει σταθεί ανήμπορη να δώσει μιαν ευρωπαϊκή απάντηση σε ένα πρόβλημα που, κοιταγμένο συνολικά, δεν θα έπρεπε να είναι και τόσο δυσεπίλυτο, αφού μια ένωση εύπορων κρατών με πληθυσμό πάνω από 500 εκατομμύρια εύκολα μπορεί να απορροφήσει ένα ή δύο ή τρία εκατομμύρια κατατρεγμένους –πολύτιμο νέο αίμα, στην πραγματικότητα.
Η προσφυγική κρίση που περνάμε μάς έχει δώσει και καινούργιες λέξεις, και μια από αυτές θα μας απασχολήσει σήμερα· πιο σωστά, δεν είναι μία λέξη, αλλά σύμπλοκος όρος δύο λέξεων, και επιπλέον πρόκειται για δάνειο από τα αγγλικά, που έχει μπει ασυμμόρφωτο και ατελώνιστο στα ελληνικά· θα το είδατε στον τίτλο, εννοώ τον όρο «χοτ σποτ» ή hot spot αν προτιμάτε στα αγγλικά.
Τις τελευταίες μέρες έγινε πολύς λόγος για τον τουρισμό, καθώς η Ελλάδα, όπως και οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, αρχίζουν να χαλαρώνουν τους ταξιδιωτικούς περιορισμούς και ετοιμάζονται να υποδεχτούν τουρίστες. Θα αφιερώσουμε λοιπόν το σημερινό μας άρθρο στη λεγόμενη βαριά βιομηχανία της χώρας, λεξιλογώντας για τις δυο λέξεις του τίτλου.
Οι σύνοδοι κορυφής και οι άλλες επίσημες συνεδριάσεις των Ηνωμένων Εθνών συνήθως αφορούν μόνο διπλωμάτες και λοιπούς μεγαλοσχήμονες και περνούν απαρατήρητες από τον μέσο πολίτη· η πρόσφατη σύνοδος κορυφής για το κλίμα αποτέλεσε εξαίρεση, χάρη στη 16χρονη Σουηδή Γκρέτα Τούνμπεργκ. Η νεαρή ακτιβίστρια κατάφερε να στρέψει επάνω της τους προβολείς της δημοσιότητας και να θέσει το θέμα της κλιματικής αλλαγής με τον επείγοντα χαρακτήρα που έχει· και κέρδισε όχι μόνο την προσοχή όλων και τη συμπάθεια εκατομμυρίων αλλά και τα φαρμακερά βέλη πολλών σχολιαστών, κυρίως (αλλά με κανένα τρόπο αποκλειστικά) δεξιών και ακροκεντρώων -μέχρι και σάιμποργκ τη χαρακτήρισε ο Γάλλος φιλόσοφος Μισέλ Ονφρέ, όπως θα διαβάσατε πριν από λίγο καιρό στην Αυγή.
Ο μήνας που άρχισε είναι μήνας εκλογικός, αφού την τελευταία Κυριακή του ψηφίζουμε για τις ευρωεκλογές και τις αυτοδιοικητικές εκλογές. Λογικό είναι λοιπόν να λεξιλογήσουμε εκλογικά, έστω κι αν θα επαναλάβουμε εν μέρει παλιότερα άρθρα, αφού κι άλλες φορές έχει ασχοληθεί η στήλη με εκλογικές αναμετρήσεις.
Κάποιος γνωστός μου έλεγε χαριτολογώντας ότι αν υπάρχει μία κατηγορία επαγγελματιών που να έχει πληγεί καίρια από την ξαφνική εκτίναξη του ΣΥΡΙΖΑ στο προσκήνιο της πολιτικής ζωής είναι αναμφίβολα όσοι κατασκευάζουν, εισάγουν ή εμπορεύονται γραβάτες, αφού ο ενδυματολογικός κώδικας τον οποίο ακολουθεί ο πρωθυπουργός αλλά και η μεγάλη πλειοψηφία των στελεχών του κυβερνητικού κόμματος αποφεύγει τον λαιμοδέτη. Και επιπλέον, το παράδειγμα των στελεχών του ΣΥΡΙΖΑ το έχουν ακολουθήσει και στελέχη των άλλων κομμάτων, οπότε δεν είναι σπάνιο στα τηλεοπτικά παράθυρα η πλειονότητα των αρρένων συζητητών να εμφανίζονται χωρίς αυτό το κάποτε απαραίτητο συμπλήρωμα της ανδρικής αμφίεσης. Αλλά και στην ευρύτερη κοινωνία η γραβάτα έχει υποχωρήσει, εκτός βέβαια από τις αίθουσες των δικαστηρίων όπου τα ισχύοντα ήθη και έθιμα δεν επιτρέπουν στους δικηγόρους να παρίστανται αγραβάτωτοι ακόμα και με καύσωνα. Οπότε, δικαίως παραπονούνται οι γραβατοπώλες.
Ο μήνας που μας πέρασε σημαδεύτηκε από τις φονικές πλημμύρες της Δυτικής Αττικής, στη Μάνδρα, τη Μαγούλα και τη Νέα Πέραμο. Αναλύσεις για τις περιστάσεις και τις αιτίες της τραγωδίας θα έχετε διαβάσει σε προηγούμενα φύλλα της Αυγής· όμως εμείς εδώ λεξιλογούμε κι έτσι η στήλη θα περιοριστεί στο κατεξοχήν αντικείμενό της, στα λεξιλογικά της πλημμύρας.
Μια από τις πιο ευχάριστες ειδήσεις των τελευταίων εβδομάδων ήταν και η αναγγελία της επανακυκλοφορίας του ένθετου «Ενθέματα» της κυριακάτικης Αυγής. Η στήλη, που ξεκίνησε το ταξίδι της στα «Ενθέματα» τον Σεπτέμβριο του μακρινού 2008, τότε με προτροπή του Στρατή Μπουρνάζου, με χαρά αποδέχεται την πρόσκληση να πάρει μέρος και στη νέα περίοδο του εγχειρήματος. Όπως και πριν, θα έχουμε το ραντεβού μας την πρώτη Κυριακή του μήνα και θα σχολιάζουμε μία ή περισσότερες λέξεις που ακούστηκαν και απασχόλησαν την επικαιρότητα τον μήνα που πέρασε.
Το άρθρο μας του περασμένου μήνα ήταν αφιερωμένο στους πρόσφυγες, αλλά και το σημερινό γύρω από το ίδιο θέμα θα περιστραφεί, καθώς η πρωτόγνωρη αυτή κρίση έχει κυριαρχήσει στην επικαιρότητα και απειλεί να κλονίσει συθέμελα το εγχείρημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μιας Ένωσης που μέχρι τώρα έχει σταθεί ανήμπορη να δώσει μιαν ευρωπαϊκή απάντηση σε ένα πρόβλημα που, κοιταγμένο συνολικά, δεν θα έπρεπε να είναι και τόσο δυσεπίλυτο, αφού μια ένωση εύπορων κρατών με πληθυσμό πάνω από 500 εκατομμύρια εύκολα μπορεί να απορροφήσει ένα ή δύο ή τρία εκατομμύρια κατατρεγμένους –πολύτιμο νέο αίμα, στην πραγματικότητα.
Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία 