Μνήμη Δημήτρη Σαραντάκου (1929-17.12.2011): Αναμνήσεις από τη Σάμο

Συμπληρώθηκαν χτες έντεκα χρόνια από τον θάνατο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου. Όλα αυτά τα χρόνια, συνέχισα να τον μνημονεύω στο ιστολόγιο δημοσιεύοντας κάθε δεύτερη Τρίτη αποσπάσματα από τα βιβλία του. Τα εκδομένα έχουν εξαντληθεί και ήδη δημοσιεύουμε αυτή την περίοδο το ανέκδοτο μυθιστόρημά του «Τότε που οι κοπέλες φορούσανε φουστάνια», που πλησιάζει κι αυτό να τελειώσει (μεθαύριο θα έχουμε μια ακόμα συνέχεια)

Όμως έχουν απομείνει ορισμένα αποσπάσματα βιβλίων που δεν τα έχω δημοσιεύσει και τα κρατάω για ειδικές περιστάσεις -σαν τη σημερινή. Το αυτοβιογραφικό βιβλίο του πατέρα μου Εφτά ευτυχισμένα καλοκαίρια, ήταν έτοιμο για έκδοση από τον ίδιο όταν πέθανε ξαφνικά και τελικά κυκλοφόρησε το 2018 από τις εκδόσεις Αρχείο (Προηγουμένως είχε επίσης εκδοθεί μεταθανάτια ένα ακόμα έργο του, οι τρεις νουβέλες Ο βενετσιάνικος καθρέφτης). Από τα Εφτά καλοκαίρια έχουμε παρουσιάσει στο ιστολόγιο πολλά αποσπάσματα, το 2012 και το 2013 κυρίως, αλλά όχι ολόκληρο το έργο. Οπότε σήμερα θα παρουσιάσω αποσπάσματα από το δευτερο καλοκαίρι, του 1939, με αναμνήσεις από τη Σάμο. Από το κεφάλαιο εκείνο έχω ήδη δημοσιεύσει κάποια αποσπάσματα, στην αντίστοιχη επέτειο το 2019, οπότε τώρα δημοσιεύω τα πριν και τα μετά.

Ένα βιογραφικό του πατέρα μου μπορείτε να βρείτε σε παλιότερο άρθρο.

ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ  (1939)

 

Πέρασαν τρία χρόνια από το πρώτο καλοκαίρι. Από πέρσι, τον πατέρα μου, τον είχαν μεταθέσει σ’ ένα άλλο νησί, κοντινό με το δικό μας, τη Σάμο και αυτή η μετοικεσία με χώρισε από τους συμμαθητές και τους φίλους που ’χα κάνει μέσα σε  δύο χρόνια στην πατρίδα μου. Στην αρχή αυτό μου κακοφάνηκε, γρήγορα όμως νέες γνωριμίες σκέπασαν τις παλιές  και οι καινούργιες φιλίες που δέθηκαν, με παρηγόρησαν γι’ αυτές που άφησα στο νησί του.

         Πολύ σύντομα απορροφήθηκα από τις νέες συνθήκες. Σ’ αυτό βοήθησε πολύ το ότι εκείνο το καλοκαίρι μπήκαν στη ζωή μου το βιβλίο και το διάβασμα. Μετά το κλείσιμο των σχολείων απολάμβανα το παιχνίδι, το κολύμπι και το διάβασμα.  Ήταν ένα  καλοκαίρι ζεστό και ξερό που σ’ έκανε να μη θέλεις να βγεις από τη θάλασσα.

         Για τους μεγάλους όμως, ήταν ένα φοβερό καλοκαίρι. Στην Ελλάδα η δικτατορία έκλεινε τρία χρόνια και στην Ευρώπη από ώρα σε ώρα περίμεναν να ξεσπάσει ο πόλεμος, που όλοι πίστευαν πως αργά ή γρήγορα θάφτανε και στον τόπο μας. Εγώ  όμως κι οι  συνομήλικοι φίλοι μου, τον πόλεμο τον είχαμε βάλει κι αυτόν μέσα στο παιχνίδι μας.

*   *   *

…………………………………………………………………

Από το παρατηρητήριο του προκεχωρημένου πολυβολείου της γραμμής Μαζινό ο λοχαγός Ερρίκος Καρδινιάκ παρατηρούσε ανήσυχος τις εχθρικές γραμμές. Γύρω του οι οβίδες πέφταν βροχή και από τα θραύσματά τους είχαν σκοτωθεί οι τρεις στρατιώτες του αποσπάσματος και, το χειρότερο, είχε τραυματιστεί κι ο υποδιοικητής του, ο υπολοχαγός Ντυμπουά. Μονάχα η αδελφή του ελέους, η νοσοκόμα Μάρθα, που εθελοντικά πήρε μέρος στην αποστολή αυτοκτονίας, ήταν γερή και έδενε τις πληγές του τραυματία.

– Τι γίνεται με κείνο το τηλέφωνο; ρώτησε ο λοχαγός, ξέροντας πως  δεν θα ’παιρνε απάντηση. Κι ο τηλεφωνητής είχε σκοτωθεί και όπως φαίνεται τα σύρματα είχαν κοπεί από τις εχθρικές οβίδες.

– Πρέπει να ζητήσουμε βοήθεια από τη βάση, αλλά ποιος να πάει,  μονολόγησε χαμηλόφωνα.

– Αν το επιτρέπεις λοχαγέ μου να πάω εγώ, πρότεινε θαρρετά η Μάρθα.

– Τι λες, θα τα καταφέρεις; τη ρώτησε ο λοχαγός χωρίς να κρύψει μια ενδόμυχη ανησυχία του. Αισθανόταν για τη θαρραλέα νοσοκόμα κάτι παραπάνω από φιλία.

…………………………………….

“Παιδιά, πού είσαστε, ελάτε για φαΐ”, ακούστηκε από ψηλά η μελωδική κοντράλτα φωνή μιας γυναίκας. Η γραμμή Μαζινό και το πολυβολείο της χάθηκαν κι έμεινα με τον Άγη και τη Μάρθα σ’ ένα κατασκεύασμα από άμμο, οικοδομική ξυλεία, τούβλα  και τενεκέδες. Βγήκαμε κι οι τρεις μας στον  ανοιχτό χώρο.

“Πω πω, πώς μου γίνατε έτσι: Σαν αλευρωμένες μαρίδες είσαστε. Γρήγορα στο μπάνιο, πριν ακουμπήστε το πιρούνι”.

Η κυρία Μέλπω, η μαμά  του Άγη και της Μάρθας μπήκε από το μπαλκόνι στο εσωτερικό του σπιτιού κι εμείς πήγαμε στο μπάνιο για να πλυθούμε.

Ήμασταν αχώριστοι από τότε που γνωριστήκαμε. Ο πατέρας μου και ο κύριος Παύλος, ο πατέρας των παιδιών, ήταν συνάδελφοι στην Τράπεζα. Συνέπεσε να διαβάζουμε και οι τρεις μας το ίδιο παιδικό περιοδικό, ένα θαυμάσιο έντυπο που λεγόταν απλά «το Περιοδικό μας» και που είχε πολύ ενδιαφέροντα μυθιστορήματα, ιστορίες με εικόνες, μια από τις οποίες μάλιστα διαδραματιζόταν στον άγνωστο πλανήτη Διόνυσο, όπου είχε φτάσει ένα διαστημόπλοιο με επιστήμονες από τη Γη.

Advertisement

Κι αν επιστρέφαμε στην καθαρεύουσα;

Ο τίτλος του άρθρου δεν είναι δικός μου, είναι ο τίτλος της επιφυλλίδας του συγγραφέα Τάκη Θεοδωρόπουλου στην Καθημερινή της Κυριακής που μας πέρασε. Γλωσσικό είναι το ιστολόγιό μας, δεν ήταν λοιπόν δυνατόν να αφήσω ασχολίαστο το άρθρο του Τ.Θ., αν και δεν θα σταθώ μόνο (ή κυρίως) στη βασιμότητα της «πρότασης» που υποθετικά διατυπώνεται στον τίτλο παρά σε ορισμένα άλλα ζητήματα που θίγει το άρθρο, κάποια από αυτά παρεμπιπτόντως.

Διότι βέβαια, η πρόταση να «επιστρέψουμε στην καθαρεύουσα» δεν διατυπώνεται στα σοβαρά από τον Τ.Θ. Όπως λέει και ο ίδιος: Δεν γίνονται αυτά τα πράγματα παιδί μου, κι εγώ, εδώ που τα λέμε, είπα να κάνω λίγη πλάκα. Πράγματι, δεν είναι ούτε εφικτό ούτε επιθυμητό να επιστρέψουμε στην καθαρεύουσα: και ο ίδιος ο Τ.Θ. άλλωστε, που αν δεν κάνω λάθος (μια και είναι μεγαλύτερός μου στην ηλικία) διδάχτηκε την καθαρεύουσα στα μαθητικά θρανία, γράφει το κείμενό του στην κοινή νεοελληνική (δηλαδή στη δημοτική), παρεμβάλλοντας μόνο καναδυό κουρελάκια καθαρευουσιάνικα, ακριβώς τη γενική «καθαρευούσης» ή το ευπρεπισμένο «σιδΗρογροθιές». Και να ήθελε να γράψει καθαρεύουσα δεν θα μπορούσε ή έστω θα έπρεπε να κοπιάσει πολύ -και κατά πάσα πιθανότητα όλο και κάποια ελληνικούρα θα του ξέφευγε.

Και αυτό είναι το χαρακτηριστικό του «γλωσσικού ζητήματος» στην εποχή μας. Σε αντίθεση με τα παλιότερα χρόνια, όπου όταν π.χ. ο Μιστριώτης κατακεραύνωνε τον Ψυχάρη ή ο Φιλήντας ειρωνευόταν τον Χατζιδάκι χρησιμοποιούσαν διακριτές μορφές γλώσσας, στη σημερινή αντιπαράθεση για το γλωσσικό όλοι εκείνοι που συμμετέχουν στην πολεμική, γράφουν στην ίδια Ελληνική, κατανοητή από κάθε επαρκή αναγνώστη, οι δε διαφοροποιήσεις του ενός από τον άλλον γίνονται σε υφολογικό επίπεδο και σε περιορισμένο φάσμα γλωσσικών επιλογών, όπου ο ένας προτιμά λογιότερο και ο άλλος δημωδέστερο τύπο.

Αν λοιπόν η πρόταση του κ. Θεοδωρόπουλου διατυπωνόταν στα σοβαρά, το άρθρο θα τελείωνε κάπου εδώ. Ωστόσο, η επιφυλλίδα του κ. Θ. αποτελεί βάναυση διαστρέβλωση της πραγματικότητας σε αρκετά σημεία, κι έτσι δεν είναι περιττός ο σχολιασμός της.

Η ελπίδα που νίκησε τον φόβο

Το άρθρο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε προχτές, πρώτη μέρα αλλά και πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής, στη στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Κανονικά, το άρθρο θα δημοσιευόταν χτες, αλλά χτες είχαμε το μηνολόγιο. Η εικόνα που συνοδεύει το άρθρο, πίνακας Τζαζ του Ματίς (1947), δημοσιεύτηκε στο ιστολόγιο των Ενθεμάτων. Επειδή ο χώρος της εφημερίδας είναι περιορισμένος, το άρθρο δεν καλύπτει το θέμα -μπορείτε να συμπληρώσετε ελεύθερα.

Η στήλη μετράει έξι χρόνια ζωής, και οι εκλογές της περασμένης Κυριακής ήταν η όγδοη εκλογική αναμέτρηση που έχει περάσει η χώρα σ’ αυτή την εξαετία, οπότε έχουμε ήδη αφιερώσει αρκετά άρθρα στο εκλογικό λεξιλόγιο και μάλλον έχουμε εξαντλήσει αυτό το πεδίο. Ωστόσο οι πρόσφατες εκλογές δεν ήταν σαν τις άλλες: στην ολοκλήρωση του άλματος που άρχισε τον Μάιο του 2012, έφεραν τον ΣΥΡΙΖΑ στην πρώτη θέση και στα πρόθυρα της αυτοδυναμίας, ένα γεγονός ιστορικό, αφού πρώτη φορά στην Ελλάδα, και πιθανώς στην Ευρώπη, κερδίζει τις εκλογές και σχηματίζει κυβέρνηση ένα κόμμα της ριζοσπαστικής Αριστεράς.

Στην αναγκαστικά σύντομη προεκλογική εκστρατεία, συγκρούστηκαν η ελπίδα με τον φόβο, καθώς η στρατηγική της απερχόμενης συγκυβέρνησης στην κινδυνολογία στηριζόταν. Η ελπίδα νίκησε κατά κράτος, και δικαιωματικά θα έλεγε κανείς το σημερινό μας άρθρο σε αυτή τη λέξη είναι αφιερωμένο, ιδίως επειδή η νέα κυβέρνηση που μόλις σχηματίστηκε ενισχύει την ελπίδα για μια ριζικά άλλη πολιτική.

Η ελπίδα λοιπόν, λέξη αρχαία, ομηρική (στην Οδύσσεια), προέρχεται από ένα πανάρχαιο ρήμα, το έλπομαι, που σήμαινε «προσδοκώ, ελπίζω». Στον παππού Ησίοδο τη βρίσκουμε και προσωποποιημένη (μούνη δ’ αυτόθι Ελπίς) να απομένει τελευταία παρηγοριά, όταν η Πανδώρα αστόχαστα ξεσκέπασε το πιθάρι και σκόρπισε όλα τα δεινά στις παλιές γενιές των ανθρώπων. Από την ελπίδα προέκυψε και το ρήμα «ελπίζω», και πάλι με τη σημασία «προσδοκώ, περιμένω», που μπορούσε να είναι είτε θετικό, είτε να πάρει και αρνητική χροιά, π.χ. «τουτί το κακόν ουδέποτ’ ήλπισα».

Ελληνικά είναι, δεν διαβάζονται… (ξανά)

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα, έχει ξαναδημοσιευτεί περίπου με την ίδια μορφή. Δεν το κάνω όμως επειδή βαριέμαι να γράψω κάτι φρέσκο: απλώς, χτες, που είχε το ιστολόγιο τα γενέθλιά του, κοίταξα ξανά μερικά από τα πρώτα-πρώτα άρθρα που είχα δημοσιεύσει εδώ τον Φλεβάρη του 2009, που δεν αφορούν θέματα επικαιρότητας και που δεν διαβάστηκαν πολύ μια και τότε το ιστολόγιο έκανε τα πρώτα του βήματα και δεν ήταν πολύ γνωστό. Σκέφτηκα λοιπόν να ανεβάσω ένα από αυτά τα παλιά άρθρα και… βλέπουμε για τα υπόλοιπα. Πάντως, δεν κοπυπαστώνω: έχω χτενίσει το παλιό άρθρο, έχω προσθέσει μερικά, έχω ενσωματώσει κάμποσα πράγματα από τα (λιγοστά, τότε) σχόλιά σας.

Είναι πολύ γνωστή η αγγλική έκφραση It’s Greek to me ή that’s Greek to me, κατά λέξη «αυτά είναι ελληνικά για μένα», που σημαίνει ότι αυτά είναι ακαταλαβίστικα, αλαμπoυρνέζικα, κινέζικα όπως θα λέγαμε εμείς. Η έκφραση στα αγγλικά χρησιμοποιείται ακόμα, αλλά έχει παλιώσει λίγο· τα τελευταία χρόνια, θα τη δείτε συχνά να χρησιμοποιείται «μεταφορικά», δηλαδή όταν κάποιος θέλει να αναφερθεί στα ελληνικά πράγματα, όχι πάντοτε επικριτικά: για παράδειγμα, η ελληνίστρια Charlotte Higgins κυκλοφόρησε το 2008 το βιβλίο It’s all Greek to me, που είναι διθυραμβικό για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό.