Γιατί τα κάνουμε θάλασσα;

Έχουμε μπει για τα καλά στο καλοκαίρι, έστω και στο φετινό περίεργο πανδημικό, και ακόμα δεν έχουμε δημοσιεύσει καλοκαιρινό άρθρο. Σήμερα κάνουμε την αρχή. Και αφού το καλοκαίρι πολύς κόσμος πηγαίνει στη θάλασσα, το σημερινό μας άρθρο είναι θαλασσολογικό ή θαλασσογραφικό.

Όμως, η θάλασσα είναι απέραντη. Η Μεσόγειος δεν μπορεί να δεθεί με σκοινιά, κι ούτε μπορεί η θάλασσα να καλυφθεί με ένα άρθρο -θέλει βιβλίο και βάλε. Οπότε, δεν θα το επιχειρήσω καν.

Θα εστιαστώ σε δύο πράγματα, την ετυμολογία της λέξης «θάλασσα» και την έκφραση «τα κάνω θάλασσα».

Στο πρώτο σκέλος, αντλώ υλικό από ένα καλό σημείωμα που υπάρχει στο ετυμολογικό λεξικό Μπαμπινιώτη. Στο δεύτερο, από διάφορες πηγές και τα δικά μου κιτάπια.

Είναι αξιοσημείωτο ότι η αρχαία λέξη θάλασσα δεν συνδέεται ετυμολογικά με τις ελληνικές συνώνυμες λέξεις πόντος, πέλαγος ούτε με τη λέξη ἅλς (θηλυκό, η αλς, ενώ ο αλς ήταν το αλάτι) σήμαινε τη θάλασσα, πβ. ομηρικό ἁλὸς πελάγη, και από το αλς παρήχθησαν πολλές λέξεις τής Ελληνικής, που συνδέονται με τη θάλασσα: π.χ. παράλιος, παραλία , ενάλιος, αλιεύς, αλιεύω, αλιεία και γιαλός < αρχ. αιγιαλός < εν αιγί αλός «στο κύμα τής θάλασσας»). Στην πραγματικότητα η λέξη θάλασσα ανήκει στις προελληνικές λέξεις, οι οποίες δεν ετυμολογούνται από τα Ελληνικά, μολονότι παραδίδονται πολλές παρετυμολογικές ερμηνείες («λαϊκές ετυμολογήσεις») της λέξης, π.χ. από το «θοώς αλλασσαμένη καί σαλευαμένη» ή «ἐκ τοῦ θῶ, τοῦ σημαίνοντος τὸ τρέχω, καὶ τοῦ λα τὸ ἁλμυρὸν ἤγουν τὸ ἅλας» και άλλες.

Αντίθετα, η λ. θάλασσα φαίνεται να συνδέεται μορφικά με τη λέξη δαλάγχα που παραδίδει ο Ησύχιος ως λέξη τής αρχαίας μακεδονικής διαλέκτου. Επίσης, η λέξη θάλασσα δεν συνδέεται ετυμολογικά ούτε με τις αντίστοιχες Ι.Ε. λέξεις που έχουν ως αφετηρία τη ρίζα *mar– (πβ. λατ. mare > γαλλ. mer, αρχ. γερμ. *marja– > γερμ. Meer, παλ. σλοβ. marje > πολ. morze). Ας σημειωθεί ότι π ρίζα αυτή φαίνεται να συνδέεται με το αρχ. μαρμαίρω «λάμπω, ακτινοβολώ» (από όπου και οι λ. μάρμαρα, αρχική σημασία «στιλπνή επιφάνεια που ακτινοβολεί», και μαρμαρυγή («λαμπύρισμα») και αρχικώς αναφερόταν στην επιφάνεια τής θάλασσας που ακτινοβολεί, όταν πέφτουν επάνω της οι ακτίνες τού ηλίου.

Λόγω τής ιδιαίτερης σχέσης τού ελληνικού λαού με τη θάλασσα, το ομόρριζά της είναι πάρα πολλά στη Νέα Ελληνική. Εκτός από όσα αναφέρονται στον φυσικό κόσμο (π.χ. θαλασσο-πούλι, θαλασσ-αετός, θαλασσο-κόρακας, θαλασσοκράμβη, θαλασσόπρασο, θαλασσόχορτο, θαλασσόβραχος, λιμνοθάλασσα, ακροθαλασσιά κ.ο.κ.) ή σε πρόσωπα, πράγματα και γεγονότα σχετικά με τη θάλασσα (π.χ. θαλασσο-πλόος/-πλοΐα, θαλασσο-πόρος/-ία, θαλασσογραφ-ία/-ος/-ώ, θαλασσοταραχή, θαλασσοφοβία, θαλασσαιμία «μεσογειακή αναιμία», θαλασσοδάνειο «δηλ. δάνειο που θα πληρωνόταν αν έφτανε το πλοίο στο λιμάνι» κ.ο.κ.), χρησιμοποιούνται πάρα πολλά ομόρριζα τής λέξης θάλασσα με εκφραστικό περιεχόμενο, ανάγοντάς την σε πηγή βιωμάτων: πικροθάλασσα, θαλασσοδέρνομαι, -δαρμένος, θαλασσομαχώ, θαλασσοπνίγομαι, θαλασσοπνίχτης, θαλασσοπαλεύω, θαλασσοκοπώ, ανθρωποθάλασσα, λαοθάλασσα κ.λπ.

Ακόμη, οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν το ρήμα θαλασσώ (-ώνω) είτε με τη σημασία «πλένομαι στη θάλασσα» είτε με τη σημασία «διαπλέω τη θάλασσα», αλλά και με τη σύγχρονη σημασία «τα κάνω θάλασσα». Οι αρχαίοι μάλιστα είχαν επίσης ρήμα θαλασσεύω «ταξιδεύω στη θάλασσα» και θαλασσίζω «έχω γεύση θαλασσινού νερού». Μάλιστα, έπιναν θαλασσίτη (οίνο) «(κρασί) που πάγωναν στη θάλασσα») και ακόμη θαλασσομέλι «μέλι ανάμικτο με θαλασσινό νερό».

Τέλος, είναι χαρακτηριστικό ότι οι αρχαίοι Έλληνες λέγοντας θάλασσα εννοούσαν κατ’ εξοχήν (ήδη στον Όμηρο) τη Μεσόγειο Θάλασσα. Ο Ηρόδοτος την αποκαλεί απλώς ήδε η θάλασσα «αυτή εδώ η θάλασσα», ο Πλάτων γράφει η παρ’ ημίν θάλασσα («η θάλασσά μας») και ο Πολύβιος  η θάλασσα η καθ’ ημάς. Ο Αριστοτέλης την ονομάζει «η έσω θάλασσα» ενώ «η έξω θάλασσα» είναι ο Ωκεανός, που λέγεται επίσης «Ατλαντική θάλασσα» ή και «μεγάλη θάλασσα». Οι Έλληνες ακόμη θα καυτηριάσουν κάποιον που προσποιείται ότι αγνοεί κάτι με την παροιμιώδη φράση «ο Κρης την θάλασσαν αγνοεί». Τέλος, ο Αισχύλος (Επτά επί Θήβας) θα πει την περίφημη έκτοτε ποιητική φράση «θάλασσα κακών» (δηλ. πέλαγος δυστυχιών).

Αυτά λεει το ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη, και με ένα μόνο σημείο απ’ όσα γράφει έχω μια ένσταση, εκεί που λέει ότι το αρχαίο ρήμα «θαλασσώ» είχε, ανάμεσα στις άλλες, και τη σύγχρονη σημασία «τα κάνω θάλασσα». Αν εννοεί τη σύγχρονη μεταφορική σημασία, κάνει λάθος, διότι στο Λίντελ Σκοτ βλέπουμε ότι το θαλασσώ σήμαινε «μετατρέπω σε θάλασσα», όπως ο Νείλος την Αίγυπτο.

Όμως εμάς θα μας απασχολήσει η μεταφορική σημασία. Τα κάνω θάλασσα, λέμε. Που σημαίνει, αποτυγχάνω εντελώς, παταγωδώς. Φέρομαι αδέξια, δεν καταφέρνω το έργο που μου έχει ανατεθεί, μπερδεύομαι κτλ. Συνώνυμο: τα κάνω μούσκεμα. Το λέμε και μονολεκτικά: τα θαλάσσωσα, τα μούσκεψα, τα έκανα μαντάρα. Μπορούμε να το πούμε και πιο αθυρόστομα: τα σκάτωσα, τα έκανα σκατά, τα έκανα μουνί. Δεν ξέρω αν υπάρχει κάποια διαφορά, άλλη από τη διαβάθμιση. Αλλά ας περιοριστούμε στη θάλασσα.

Νομίζω πως δεν υπάρχει διαφωνία πως αυτή είναι η σημερινή σημασία της λέξης. Τη φράση τη βλέπω συχνά στη αθλητικογραφία, όχι μόνο για ομάδα που ηττάται (ενώ ήταν φαβορί) αλλά και για διαιτητή που χάνει τον έλεγχο του αγώνα και σφυρίζει άλλα αντ’ άλλων. Πρόσφατα, όταν ο Τραμπ κατηγόρησε τον ΠΟΥ για κακό χειρισμό της πανδημίας (αντί να κοιτάζει την τύφλα του), αρκετοί ιστότοποι έγραψαν ότι είπε πως «ο ΠΟΥ τα έκανε θάλασσα» -φυσικά κάποιαν άλλη ιδιωματική φράση θα χρησιμοποίησε.

Ωστόσο, αν κοιτάξει κανείς κείμενα του 19ου αιώνα ή και των αρχών του 20ού, θα δει ότι η σημασία της έκφρασης τότε ήταν αρκετά διαφορετική. Για παράδειγμα, στους Αθλίους των Αθηνών του Κονδυλάκη:

Από της συστάσεως του χαρτοπαικτείου, ο Τζερεμές είχεν αρχίσει να ζητή από τον Θεμιστοκλήν πόντους, ήτοι μερδικόν από τα κέρδη, επειδή δε ο Θεμιστοκλής δεν εδέχετο, ήρχισε ν’ απειλή ότι θα πήγαινε καμμιά βραδυά στην λέσχη και θα τά’ κανε θάλασσα.

ή, στον Κατήφορο του Ξενόπουλου:

Του ερχόταν να πάει τώρα ευθύς στη γκαρσονιέρα, να τα κάνει θάλασσα. Θα τους έσπαζε στο ξύλο όλους

ή, στον Αγαπητικό της βοσκοπούλας του Κορομηλά:

    Ξέρεις τι πράμα που είν’αυτός; σαν έρθη κι αγριέψη,
         θα σύρη την κουμπούρα του, τις δυο του τις κουμπούρες,
         και θα μας κάνη θάλασσα «εν στόματι ρομφαίας»

Βλέπουμε δηλαδή πως παλιότερα η φράση σήμαινε μεν «τα κάνω άνω κάτω» όπως και σήμερα σημαίνει, όχι όμως από αδεξιότητα, αλλά επειδή το θέλω. Ο Τζερεμές στο πρώτο παράθεμα απειλεί ότι θα τα κάνει θάλασσα στη λέσχη, δηλαδή θα πάει και θα τα σπάσει όλα. Όχι «αποτυγχάνοντας», όχι «από αδεξιότητα» αλλά επειδή αυτό σκοπεύει να κάνει. Το ίδιο και στα άλλα δύο παραθέματα.

Αυτό αποτυπώνεται και σε παλιότερα λεξικά. Στον Δημητράκο η σημασία της έκφρασης δίνεται ουδέτερα: επέφερεν αναστάτωσιν. Στον Σταματάκο καταγράφεται η απειλή «θα τα κάνω θάλασσα» με τη σημασία «θα τα κάνω άνω κάτω, θα τα κάνω γυαλιά καρφιά». Σήμερα δεν νομίζω να λέγεται η απειλή αυτή.

Η αλλαγή της σημασίας δεν είναι παράξενη, εύκολα μεταπίπτει η σημασία από την αναστάτωση που προκαλείται από σκόπιμη ενέργεια στην αναστάτωση που προκαλείται από αδεξιότητα. Μας ενδιαφέρει όμως η παλιότερη σημασία για να διερευνήσουμε την προέλευση της φράσης.

Γιατί λοιπόν «τα κάνουμε θάλασσα»; Δηλαδή, από πού προήλθε η παροιμιακή έκφραση; Ο Φαίδων Κουκουλές έχει προτείνει ως αρχή της φράσης την εικόνα του ποταμού που πλημμυρίζει και τα κάνει όλα γύρω του θάλασσα -άνω κάτω δηλαδή. Δεν ειναι απίθανο, και στο βιβλίο μου «Λόγια του αέρα» αυτή την πρόταση έχω υιοθετήσει.

Έχω όμως μια επιφύλαξη. Υπάρχει και μια δεύτερη πρόταση, του Άνθιμου Παπαδόπουλου. Αντιγράφω: Σε πολλά ιδιώματα της ελληνικής, η λ. θάλασσα λαμβάνεται ως μέτρο δηλωτικό του πολλού, του αφθόνου, π.χ. γάλα θάλασσα. Στην Ήπειρο, τα κάνω θάλασσα σημαίνει «ευθυμώ, θυσιάζω αφειδώς», ίσως από εκφράσεις όπως «φαγιά θάλασσα»  κτλ. Και επειδή στα μεγάλα συμπόσια η ευθυμία οδηγεί συχνά σε παρεκτροπές, φτάσαμε στη σημασία «τα κάνω άνω κάτω», εξ ου και η διαλεκτική φρ. «όλα θάλασσα» = τα πάντα ακατάστατα.

Κάνει μερικά λογικά άλματα, αλλά αξίζει να προσεχτεί ο αρχικός πυρήνας, ότι η θάλασσα εκφράζει την αφθονία. Εδώ συναντάμε το αρχαίο «κακών θάλασσα» που είδαμε παραπάνω, ενώ την εικόνα της αφθονίας την βρίσκω και σε ένα διήγημα του Μωραϊτίδη: συνηθροίζοντο καθ’ εσπέραν την εβδομάδα του Πάσχα εις την γειτονικήν πλατείαν κ’ εχόρευον κι έλεγον «θάλασσα» τα τραγούδια εκείνα τα εύμορφα...

Οπότε, ενώ εξακολουθώ να βρίσκω πειστικότερη την εκδοχή του Κουκουλέ, κρατάω μιαν επιφύλαξη. Άλλωστε η θάλασσα δεν φανερώνει έτσι εύκολα τα μυστικά της….

 

 

Advertisement

666 ελληνικές λέξεις γαλλικής προέλευσης

Μια και σήμερα, 14 Ιουλίου, είναι η εθνική γιορτή της Γαλλίας, το ιστολόγιο, που τρέφει μεγάλη αγάπη στη γαλλική γλώσσα και κουλτούρα, αφιερώνει ένα άρθρο για τις ελληνικές λέξεις γαλλικής προέλευσης.

Ξέρουμε ότι τους προηγούμενους αιώνες, ας πούμε από τον 17ο έως τα μισά του εικοστού, η Γαλλία ήταν η κυρίαρχη δύναμη στην Ευρώπη από πολλές απόψεις και τα γαλλικά η κατ’ εξοχήν διεθνής γλώσσα, των μορφωμένων και των διπλωματών, του πνεύματος και του διαφωτισμού. Για παράδειγμα, η αλληλογραφία του Μαυροκορδάτου με τους ξένους επίσημους γίνεται στα γαλλικά.

Σε ένα πρόσφατο άρθρο μας είχαμε δει ότι οι Ρώσοι αριστοκράτες της εποχής του Ναπολέοντα συζητούσαν στα γαλλικά, και το ίδιο συνέβαινε και με τη δική μας «καλή κοινωνία» στον μεσοπόλεμο. Τα αγγλικά έχουν σημαντικότατη ποσότητα δανείων από τα γαλλικά και μάλιστα από πολύ παλιότερα, ενώ και τα γερμανικά έχουν δανειστεί πάρα πολλούς όρους παρά τις προσπάθειες καθαρισμού.

Όλες οι ευρωπαϊκές γλώσσες λοιπόν μπολιάστηκαν από τη γαλλική γλώσσα, μια κατάσταση που διάρκεσε χοντρικά ως τον πόλεμο -από τότε και μετά, τα αγγλικά πήραν τη σκυτάλη και αναδείχτηκαν στη νέα λίνγκουα φράνκα και σε μηχανή παραγωγής νέων όρων που ακόμα πιο εύκολα και γρήγορα, χάρη στην εκρηκτική ανάπτυξη των επικοινωνιών, διαδίδονται σε όλες τις γλώσσες του πλανήτη, ακόμα κι εκεί όπου τα γαλλικά δεν είχαν μπορέσει να ασκήσουν μεγάλη επιρροή. Ωστόσο, κάποιοι θύλακες γαλλοφωνίας διατηρούνται ακόμα στη διεθνή διπλωματία.

Η ελληνική γλώσσα λοιπόν έχει δανειστεί πολλές λέξεις από τα γαλλικά, ιδίως σε τομείς όπως η ενδυμασία και η μόδα, η κουλτούρα αλλά και η κουζίνα, το αυτοκίνητο αλλά και κάποια αθλήματα.

Ο κατάλογος που ακολουθεί είναι παρμένος από το Ετυμολογικό Λεξικό Μπαμπινιώτη και τον μεταφέρω με απλή αντιγραφή. Ίσως έμειναν κάποια λαθάκια από την οπτική αναγνώριση. Όπως θα δείτε, πολλές λέξεις του καταλόγου έχουν αρχική προέλευση από άλλες γλώσσες -αλλά τα γαλλικά ήταν το μέσο για να φτάσουν στη γλώσσα μας λέξεις όπως λαντό (από το όνομα Γερμανικής πόλης), μανεκεν (ολλανδικής αρχής), καουτσούκ ή μουσώνας από μακρινές χώρες. Στον πίνακα υπάρχουν και κάποιες αντιδάνειες λέξεις, αλλά πολύ λίγες.

Οι λέξεις του καταλόγου ήταν 662, οπότε για να φτάσουμε μέχρι το σημαδιακό 666 πρόσθεσα τέσσερις ακόμα: φούιτ (βορειοελλαδίτικο), νατουραλιζέ (πρόσφατο δάνειο), φουλάρι και καμπαρντίνα. Με τις δυο αυτές λέξεις συμβαίνει το περίεργο ότι, ενώ στα αντίστοιχα λήμματα του ετυμ. λεξικού Μπαμπινιώτη δηλώνεται σαφώς η γαλλική προέλευση, δεν έχουν συμπεριληφθεί στον συγκεντρωτικό πίνακα. Κι αυτό σημαίνει ότι ο συγκεντρωτικός πίνακας δεν είναι εξαντλητικός και μπορεί να υπάρχουν στο λεξικό κι άλλες λέξεις γαλλικής προέλευσης που να μην έχουν συμπεριληφθεί.

Επί του πιεστηρίου, διαπιστώνω ότι ο πίνακας του Μπαμπινιώτη δεν περιλαμβάνει τα περισσότερα αντιδάνεια γαλλικής προέλευσης, λέξεις όπως πλαζ, πατισερί, πλαγκτόν, πλασάρω, ρεπό, σομιέ, σοφιστικέ, αν και μερικά αντιδάνεια τα έχει, όπως πατέ, σαμπρέλα. Δεν ξερω αν είναι συμπτωματικό αυτό ή αν ο Μπαμπινιώτης πιστεύει ότι τα αντιδάνεια είναι «πάλι με χρόνους με καιρούς δικά μας», πάντως αν εγώ έφτιαχνα τον ίδιο πίνακα θα τα συμπεριλάμβανα, αφού μας ενδιαφέρουν οι λέξεις που δανειστήκαμε από τα γαλλικά και όχι η απώτερη προέλευση των λέξεων. Όπως σωστά περιλαμβάνεται στον πίνακα πχ. το λαντό, έπρεπε να υπάρχει π.χ. και η πλαζ.

Σε κάθε περίπτωση, περιμένω συμπληρώσεις στα σχόλιά σας.

Και θυμίζω ανάλογα άρθρα του ιστολογίου:

100 ελληνικές λέξεις σλαβικής προέλευσης

730 (ή χίλιες και μία) ελληνικές λέξεις τουρκικής προέλευσης

Πενήντα ελληνικές λέξεις αλβανικής προέλευσης

Καλά κουμάσια και του λόγου τους!

Συζητιέται αυτές τις μέρες το κείμενο που υπέγραψαν περισσότεροι από 320 πολίτες, κυρίως διανοούμενοι και καλλιτέχνες, υπέρ της Συμφωνίας των Πρεσπών. Ανάμεσα στις υπογραφές βρίσκεται και η δική μου.

Πολλοί πιστεύουν ότι δεν έχει νόημα (ή: δεν έχει νόημα πλέον) η συγκέντρωση υπογραφών κάτω από ένα κείμενο που υποστηρίζει κάποιες θέσεις για ένα πολιτικό ή κοινωνικό ζήτημα, μάλιστα κάπου διάβασα ότι «μόνο στην Ελλάδα γίνεται αυτό», κάτι που είναι ένας ισχυρισμός πρόδηλα λαθεμένος αν θυμηθούμε ότι π.χ. στη Γαλλία η συγκέντρωση υπογραφών σχεδόν για κάθε θέμα είναι κάτι κοινότατο -είχαμε μάλιστα συζητήσει πριν από καιρό το κείμενο που υπογραφόταν από 100 διάσημες Γαλλίδες μεταξύ των οποίων και η Κατρίν Ντενέβ.

Εγώ πάντως το κείμενο «των 320» το υπέγραψα με ενθουσιασμό επειδή πιστεύω ότι το κείμενο συμβάλλει στο να πεισθεί η κοινή γνώμη ότι η συμφωνία είναι μια μοναδική ευκαιρία, επωφελής για την πατρίδα μας και για τη σταθερότητα και την ανάπτυξη στα Βαλκάνια. Δεν είναι εύκολο το έργο, διότι επί εικοσιπέντε χρόνια η πολιτική ηγεσία μάς αποκοίμιζε με «εθνωφελή» ψέματα για το όνομα της γειτονικής χώρας, ενώ και τώρα τα κόμματα του παλιού δικομματισμού, για μικροκομματικούς λόγους απορρίπτουν μια συμφωνία πολύ καλύτερη από προηγούμενα σχέδια που είχαν γίνει δεκτά από προηγούμενες ελληνικές κυβερνήσεις.

Αλλά αυτά τα έχουμε συζητήσει στο ιστολόγιο πάνω από μία φορά.

Ανάμεσα στις πάνω από 320 υπογραφές, υπήρχαν και τρία ονόματα γνωστών ανθρώπων της τέχνης οι οποίοι διαμαρτυρήθηκαν ότι κακώς μπήκε το όνομά τους διότι οι ίδιοι δεν συμφώνησαν με το κείμενο. Παρόλο που τέτοια λάθη έχουν συμβεί σχεδόν κάθε φορά που συγκεντρώνεται ένας μεγάλος αριθμός υπογραφών, το λάθος κόστισε διότι επέτρεψε να εκτραπεί η συζήτηση στις υποτιθέμενες πλαστογραφήσεις υπογραφών -ενώ επρόκειτο απλώς για «λογιστικά» λάθη (Υπάρχουν πάντως προηγμένες μέθοδοι όπως με φόρμα απαντήσεων, που ελαχιστοποιούν τις πιθανότητες λάθους).

Βέβαια, έτσι κι αλλιώς τα εθνικόφρονα ΜΜΕ δεν επρόκειτο να καλοδεχτούν το κείμενο και τις υπογραφές του -χαρακτηριστικό είναι αυτό που γράφτηκε και ακόμα γράφεται, ότι «μάζεψαν και υπογραφές πεθαμένων» επειδή ένας από τους υπογράφοντες το κείμενο είναι ο ηθοποιός Χρήστος Ευθυμίου. Και ενώ πράγματι ένας γνωστός ηθοποιός ονόματι Χρήστος Ευθυμίου άφησε τον μάταιο τούτο κόσμο πριν από καμιά δεκαριά χρόνια, και άλλος ένας, κωμικός αυτός, ακόμα παλιότερα, υπάρχει και τρίτος ηθοποιός με το ίδιο ονοματεπώνυμο, Χρήστος Ευθυμίου επίσης, που ζει και βασιλεύει και υπέγραψε και το κείμενο -είναι βέβαια ηθοποιός κυρίως του θεάτρου, οπότε οι γαλουχημένοι με αυστηρά τηλεοπτική δίαιτα θα τον αγνοούν.

«Παλιότερα είχε ρίσκο να υπογράφεις, τώρα δεν έχει» σχολίασε μια φίλη. Πιθανόν, πάντως οι 320 που υπογράψαμε το κείμενο δεχτήκαμε ποικίλες επιθέσεις, ενώ κάποιοι και εξατομικευμένες απειλές. Έχω μετρήσει πάνω από πέντε διαφορετικά κείμενα που μας αποκαλούν «προδότες» ενώ άλλα διατυπώνουν απειλές π.χ. για τους φανοστάτες των Τρικάλων. (όπου κρέμασαν οι εθνικόφρονες τα κομμένα κεφάλια του Βελουχιώτη και του Τζαβέλλα). Όταν βέβαια προέρχονται από τέτοιους δύσοσμους ιστότοπους, οι βρισιές είναι και τίτλος τιμής.

Καθώς ο κύριος όγκος των υπογραφόντων ήταν πανεπιστημιακοί ή καλλιτέχνες, οι αναμενόμενοι χαρακτηρισμοί ήταν για θολοκουλτουριάρηδες και/ή κρατικοδίαιτους, όμως ορισμένοι εθνικοπαράφρονες πέρασαν σε ανώτερο επίπεδο κάνοντας λόγο για αναβίωση του… ΕΑΜ Ηθοποιών (ήταν πολλοί ηθοποιοί που υπέγραψαν) το οποίο, δήθεν, «σκότωσε» την Ελένη Παπαδάκη -χωρίς να συνειδητοποιούν ότι έτσι σπιλώνουν ουσιαστικά τη μνήμη της. Βέβαια, και ο παραλληλισμός με το ΕΑΜ είναι άκρως τιμητικός.

Το καριοφίλι του τσολιά

Συμπληρώνονται σήμερα 196 χρόνια από την έναρξη της επανάστασης του 1821 στην Καλαμάτα, στις 23 Μαρτίου του 1821, οπότε είπα να βάλω ένα άρθρο σχετικό με την επέτειο, που κοντεύει να περάσει απαρατήρητη, εννοώ στο ιστολόγιο. Ταυτόχρονα βέβαια προβοκάρω, διότι το θέμα αυτό -δηλαδή τον εθνικό μύθο σχετικά με την υποτιθέμενη κήρυξη της επανάστασης στις 25 Μαρτίου από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας- είναι επόμενο να προκαλέσει αντιπαράθεση, οπότε δεν είναι σωστό να το προσπερνάω έτσι αγέρωχα.

Ωστόσο, το σημερινό μου άρθρο είναι καθαρά λεξιλογικό και μάλιστα η μία από τις δύο λέξεις του τίτλου δεν έχει σχέση με τον ξεσηκωμό του 1821. Στην πραγματικότητα, το σημερινό άρθρο αποτελεί αφενός επανάληψη τμημάτων ενός παλιότερου άρθρου για τη λέξη «τσολιάς», με νέα επεξεργασία ώστε να δοθεί έμφαση στη χρονολόγηση της λέξης, και αφετέρου συνόψιση συζητήσεων για την ετυμολογία του καριοφιλιού. Εκτός από τα άλλα, οι δυο αυτές λέξεις έχουν και ένα ακόμα κοινό στοιχείο: τις ανέφερε πρόσφατα η «ετυμολογική» εκπομπή «Από πού κρατάει η σκούφια μας;» του Παύλου Μεθενίτη στον σταθμό Κόκκινο κάνοντας κατά τη γνώμη μου κάποια λάθη (συγγνωστά ωστόσο) στην ετυμολογία.

Και ξεκινάμε με τον τσολιά.

Δοξασμένοι στην Αλβανία και παρόλο που το όνομά τους λερώθηκε στην κατοχή με τους ταγματασφαλίτες-γερμανοτσολιάδες, οι τσολιάδες εξακολουθούν να έχουν μεγάλη λαϊκή εκτίμηση, που έχει αποτυπωθεί και στη γλώσσα. Κάποτε το πρότυπο του λεβέντη νέου με την ωραία κορμοστασιά ήταν «τσολιάς στ’ ανάκτορα», αλλά «τσολιάς» λέγεται και η όμορφη και μεγαλόσωμη γυναίκα, που προκαλεί αίσθηση όταν περνάει. Όπως λέει άλλωστε και το λαϊκό τραγούδι,

Μια κούκλα μες στη γειτονιά τσολιά τηνε φωνάζουν
(γεια σου τσολιά μου – γεια σου τσολιά μου)
και στο σεργιάνι σαν θα βγει τα κάλλη της θαυμάζουν

Πενήντα ελληνικές λέξεις αλβανικής προέλευσης

Το σημερινό είναι το τρίτο άρθρο του ιστολογίου που είναι αφιερωμένο σε ελληνικές λέξεις που είναι δάνειες από μια συγκεκριμένη άλλη γλώσσα. Η σειρά άνοιξε με ένα άρθρο στο οποίο απαριθμούνταν 220 ελληνικές λέξεις τουρκικής προέλευσης “που χρησιμοποιούμε καθημερινά”, όχι της δικής μου επιλογής. Πριν από σαράντα μέρες έβαλα το δεύτερο άρθρο, 100 ελληνικές λέξεις σλαβικής προέλευσης και σήμερα τριτώνει το καλό (ή το κακό) με πενήντα λέξεις αλβανικής προέλευσης. Ο αριθμός των λέξεων, όπως βλέπετε, όλο και μειώνεται και μάλιστα υποδιπλασιάζεται (περίπου) από άρθρο σε άρθρο, αλλά η σύγκριση είναι πλασματική, διότι οι 220 λέξεις τουρκικής προέλευσης ήταν, οι περισσότερες, καθημερινές, ενώ οι 100 σλαβικές περιλαμβάνουν πολλές άγνωστες. Το ίδιο ισχύει και με τις σημερινές λέξεις, οπότε μεταξύ τους η σύγκριση έχει βάση. Οι αλβανικής προέλευσης λέξης είναι λιγότερες, αλλά μην ξεχνάμε πως οι λέξεις σλαβικής προέλευσης περιλάμβαναν και λόγιο δανεισμό (λέξεις τύπου «νομενκλατούρα» κτλ.).

Τον κατάλογο τον ξεκίνησα με βάση τον σχετικό πίνακα του ετυμολογικού λεξικού Μπαμπινιώτη και με τις ετυμολογικές πληροφορίες του Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής, προσθέτοντας και μερικές ιδιωματικές λέξεις που είχα συμπεριλάβει στις (366 τον αριθμό) “Λέξεις που χάνονται”, το προπέρσινο βιβλίο μου. Στη συνέχεια, συμπλήρωσα τον πίνακα παίρνοντας λέξεις από σχετική εργασία του Δημ. Λιθοξόου.

Ο πίνακας του Λιθοξόου είναι ο πληρέστερος (έχει αποδελτιώσει τη βασική εργασία του Γουστάβου Μέγιερ) αλλά έχει μερικές σπανιότατες λέξεις, όπως και λέξεις που ο Μέγιερ τις θεωρεί αλβανικής προέλευσης αλλά που άλλες πηγές τις θεωρούν δάνεια από άλλη γλώσσα (π.χ. τον βάλτο, που τον είδαμε στα σλάβικα δάνεια). Περιλαμβάνει 89 λέξεις και μάλιστα δεν καταγράφει λέξεις διαλέκτων, όπως λέει.

Τέλος, πρόσθεσα και μία λέξη (ή μάλλον έκφραση) που καμιά πηγή δεν τη δίνει αλβανικής προέλευσης, αλλά με βάση δικές μας, ερασιτεχνικές αλλά πιστεύω πειστικές, έρευνες (που έχουν δημοσιευτεί σε παλιό άρθρο) αυτό θεωρείται πολύ πιθανό: πρόκειται για την έκφραση μάλε βράσε.

Και πάλι, καταγράφονται οι λέξεις που ήρθαν στα ελληνικά από τα αλβανικά, ανεξάρτητα αν η απώτερη προέλευσή τους είναι από άλλη γλώσσα (υπάρχουν καναδυό τέτοιες περιπτώσεις στον πίνακα).

Ιδού λοιπόν ο πίνακας με τις πενήντα ελληνικές λέξεις αλβανικής προέλευσης. Οι αμφισβητούμενες με ερωτηματικό (;)

100 ελληνικές λέξεις σλαβικής προέλευσης

Πριν από μερικούς μήνες είχα δημοσιεύσει ένα άρθρο στο οποίο απαριθμούνταν 220 ελληνικές λέξεις τουρκικής προέλευσης «που χρησιμοποιούμε καθημερινά». Τον κατάλογο εκείνον δεν τον είχα καταρτίσει εγώ, κυκλοφορούσε στο Διαδίκτυο απ’ όπου τον πήρα και, όπως έγραψα άλλωστε, είχε αρκετά λάθη, ωστόσο το λημματολόγιο μού είχε φανεί αρκετά καλό τουλάχιστον για μια πρώτη συζήτηση του θέματος. Η τουρκική είναι μια από τις βασικότερες πηγές δανείων της ελληνικής, αλλά όχι η μόνη και μάλλον όχι η σημαντικότερη ποσοτικά -σε ένα σημερινό λεξικό, οι λέξεις ιταλικής/βενετικής προέλευσης πρέπει να είναι περισσότερες, ενώ οι δάνειες λέξεις αγγλικής προέλευσης κατά πάσα πιθανότητα θα τις ξεπεράσουν αργά ή γρήγορα.

Στο σημερινό άρθρο παραθέτω δάνεια μιας σαφώς ολιγομελέστερης κατηγορίας, δηλ. τα δάνεια σλαβικής προέλευσης (από ρωσικά, βουλγαρικά, σερβικά κτλ.) Όπως θα δείτε, οι λέξεις αυτές είναι πολύ λιγότερες, με αποτέλεσμα οι 100 λέξεις του σημερινού καταλόγου να είναι κατά μέσον όρο πολύ λιγότερο συχνές από τις 220 λέξεις τουρκικής προέλευσης.

Τον κατάλογο τον έφτιαξα με αποδελτίωση του ετυμολογικού λεξικού Μπαμπινιώτη και των ετυμολογικών πληροφοριών του Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής, προσθέτοντας και μερικές ιδιωματικές λέξεις που είχα συμπεριλάβει στις (366 τον αριθμό) «Λέξεις που χάνονται», το προπέρσινο βιβλίο μου.

Να σημειωθεί ότι για προέλευση λογαριάζω τη γλώσσα από την οποία μπήκε η λέξη στα ελληνικά. Έτσι, δεν υπολογίζω στον κατάλογο το βαμπίρ, που έχει μεν σλαβική αρχή αλλά εμείς το πήραμε από τα γαλλικά, ενώ υπολογίζω την τσέργα, που είναι αντιδάνειο λατινογενές, αλλά μπήκε στην ελληνική γλώσσα από τα σερβικά -και είναι και το μοναδικό αντιδάνειο του καταλόγου. Παρόμοια περίπτωση είναι και η λ. βλάχος, που εμείς την πήραμε από σλάβικη γλώσσα, εχει όμως τρομακτικά ενδιαφέρουσα ιστορία που πρέπει κάποτε να γράψω (ανεβαίνουν τα χρέη του ιστολογίου…)

Ο κατάλογος χωρίζεται σε τρία μέρη. Καταρχάς, έχουμε τις γενικές λέξεις σλαβικής προέλευσης:

Για τα παρατσούκλια (καθηγητών και άλλων)

 

Παρατσούκλι λέμε το πρόσθετο όνομα που δίνεται σε κάποιον, συνήθως (αλλά όχι πάντοτε) σκωπτικό ή ειρωνικό, από τον κοινωνικό του περίγυρο: το χωριό, το σχολείο, τον επαγγελματικό χώρο, την πιάτσα. Το παρατσούκλι, που λέγεται και παρωνύμιο, εκφράζει μιαν ιδιότητα του παρονομαζόμενου, σωματική, πνευματική ή ηθική, ή κάποιο χαρακτηριστικό του: ένα περίεργο ρούχο που φοράει, κάποια ξεχωριστή πράξη, καλή ή κακή, που έκανε, μια λέξη ή φράση που συνηθίζει να λέει. Στα χωριά, ιδίως παλιότερα, οι άνθρωποι ήταν γνωστοί κυρίως με το παρατσούκλι τους, το οποίο πολλές φορές επισκίαζε το οικογενειακό τους όνομα (το επώνυμό τους) και τελικά το υποκαθιστούσε. Τα οικογενειακά ονόματα που προέρχονται από παρατσούκλια είναι πάμπολλα -ο Τριανταφυλλίδης στη μελέτη του «Τα οικογενειακά μας ονόματα» αφιερώνει ειδικό κεφάλαιο σ’ αυτά. (Από τη μελέτη αυτή έχω πάρει μερικά πράγματα). Και σήμερα, που τα επώνυμα έχουν παγιωθεί, το παρατσούκλι χρησιμεύει για διάκριση, ιδίως σε μικρά μέρη όπου υπάρχουν πολλοί συνεπώνυμοι. Παρατσούκλια μπορεί να έχει πολλά κανείς, αν και συνήθως κάποιο επικρατεί.

Ποια είναι η ετυμολογία της λέξης «παρατσούκλι»; Σύμφωνα με το ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη, προέρχεται από το μεσαιωνικό (6ος αιώνας) «παράτιτλον» που ήταν τα περιθωριακά σχόλια σε νομικά κείμενα. Από ένα (αμάρτυρο) υποκοριστικό, *παρατίτλιον, με τσιτακισμό, ανομοίωση και τροπή του i σε u, προκύπτει το παρατσούκλι. Το ΛΚΝ, όπως και το γενικό λεξικό του Μπαμπινιώτη, όπως και παλιότερα ο Ανδριώτης, παραθέτουν την ίδια εκδοχή, αλλά με επιφύλαξη -σημειώνουν «ίσως» ή «πιθ.». Συμμερίζομαι τις επιφυλάξεις, αφού ενστικτωδώς βρίσκω δύσκολο ένας όρος των γραφιάδων να μπει στην ευρύτερη λαϊκή χρήση -και να περάσει από σαράντα κύματα. Βέβαια, δεν έχω δει αναλυτικά τα επιχειρήματα που στηρίζουν την εκδοχή αυτή, οπότε ίσως να την αδικώ. Τα παρατσούκλια πάντως τα λέμε και παρανόμια, ενώ ο Παπαδιαμάντης τα έλεγε «παρεγκώμια», μια λέξη που έχει πέσει σε κάποια λεξικογραφική τρύπα γιατί κανένα λεξικό απ’ όσα έψαξα δεν την έχει (ούτε ο Δημητράκος, ούτε τα νεότερα), μόνο ο Πάπυρος έχει τον λαϊκό τύπο «παραγκώμι».

Παρατσούκλια έχουν οι ανώνυμοι, έχουν και οι επώνυμοι. Έχουν, ας πούμε, οι μουσικοί -για να μείνω στο ρεμπέτικο, ο Τσιτσάνης είχε το παρατσούκλι Βλάχος, αλλά ο Μπαγιαντέρας, το παρατσούκλι, επισκίασε το ονοματεπώνυμο (Δημήτρης Γκόγκος). Έχουν παρατσούκλια οι πολιτικοί, που μερικά ξεχνιούνται και μερικά μένουν. Μπουλντόζας ο Έβερτ, Παπατζής αλλά και Γέρος της Δημοκρατίας ο Γ. Παπανδρέου, Κινέζος ο Κ. Σημίτης, πολύ παλιότερα Πετρέλαιος, Λόρδος ή Μογγόλος ο Χαρίλαος Τρικούπης, και δεν αναφέρω τα νεότερα γιατί ασφαλώς θα ήταν αμάρτημα να έμπαινε στην ίδια πρόταση ο Τρικούπης με τον Άδωνη Γεωργιάδη (ωπ, μόλις μπήκε). Για τα παρατσούκλια των πολιτικών υπόσχομαι να αφιερώσω ξεχωριστό άρθρο, αλλά προς το παρόν να μην το επεκτείνουμε παρακαλώ. Παρατσούκλια βέβαια έχουν και οι ομάδες, γάβροι, βάζελοι, χανούμισσες και τέτοια, που σε μερικές περιπτώσεις οι παρονομαζόμενοι οπαδοί τα οικειοποιούνται.

Το λίπος που ακόμα υπάρχει

Μιλώντας προχτές για τη δυνατότητα να γίνουν και νέες περικοπές στο λειτουργικό κόστος της ΔΕΗ, ο επικεφαλής της, ο κ. Ζερβός, δήλωσε ότι «υπάρχει ακόμα λίπος στα λειτουργικά της ΔΕΗ». Δεν είναι ο πρώτος διδάξας, πρόκειται για μια έκφραση που ακούγεται συχνά στις μέρες μας –τις προάλλες, ο υπουργός Υγείας κ. Λοβέρδος είχε δηλώσει (ζητώντας πάντως συγνώμη για τον όρο) ότι «υπάρχει πολύ λίπος στην υγεία», εννοώντας ότι υπάρχει μεγάλο περιθώριο για εξοικονομήσεις. Νωρίτερα, ο εθνικός πλέον διανοούμενος Πάσχος Μανδραβέλης είχε γράψει άρθρο με τίτλο «Το λίπος του κράτους», όπου τόνιζε ότι Η ελληνική οικονομία έχει πολύ λίπος και το περισσότερο βρίσκεται στο κράτος.

Σ’ αυτή την πρώτη προσέγγιση, που θα μπορούσαμε να την πούμε προσέγγιση του γυμναστή ή του διαιτολόγου (ή του δόχτορα Μένγκελε), το λίπος θεωρείται περιττό και επικίνδυνο. Υπάρχει όμως και μια άλλη μεταφορική χρήση της λέξης «λίπος» σε πολιτικά-οικονομικά συμφραζόμενα, όπου το λίπος θεωρείται κάτι το θετικό και απαραίτητο. Όταν ο κ. Πάγκαλος μίλησε για «απέραντο λίπος» που υπάρχει στην αγορά (ας συγκρατήσουμε, αν γίνεται, τα γέλια μας για το οξύμωρο της εικόνας) εννοούσε ότι υπάρχουν οικονομικά αποθέματα, που δίνουν σε πολλούς τη δυνατότητα, ακόμα και σε καιρούς κρίσης, να επενδύουν και να ανοίγουν επιχειρήσεις. Εδώ το λίπος είναι το απαραίτητο απόθεμα που σε βοηθάει να αντέξεις όσο να περάσει η δύσκολη συγκυρία. Κι όταν σε οικονομικό ιστότοπο διαβάζουμε ότι «υπάρχει ακόμα λίπος στην εταιρική κερδοφορία», εννοούν ότι η ανάπτυξη των επιχειρήσεων θα στηριχτεί σε σωρευμένα κέρδη από προηγούμενα χρόνια.

Η Ελληνίδα καμαριέρα

Όταν δεν έχουμε δεδομένα για σοβαρή συζήτηση το ρίχνουμε στην πλάκα, κι όταν οι δυνατοί παραπατάνε, ο κοσμάκης το γλεντάει· οπότε, δεν είναι περίεργο που η σύλληψη του Ντομινίκ Στρος Καν στη Νέα Υόρκη, για απόπειρα βιασμού της καμαριέρας του ξενοδοχείου, έδωσε αφορμή σε αφθονότατα ανέκδοτα, ατάκες, λογοπαίγνια, που μάλιστα, στη σημερινή διαδικτυακή και δικτυωμένη εποχή μας, δεν περιορίστηκαν στα στενά όρια μιας παρέας αλλά έκαναν το γύρο του παγκόσμιου χωριού.

Ειπώθηκε επίσης, με αστεία διάθεση ως επί το πλείστον, ότι αν το περιστατικό συνέβαινε στην Ελλάδα και η καμαριέρα ήταν Ελληνίδα, θα γινόταν το ένα και το άλλο. Όμως, η καμαριέρα είναι Ελληνίδα. Προσοχή, δεν εννοώ την καμαριέρα του νιουγιορκέζικου Σοφιτέλ· αυτή, όπως μάθαμε, είναι αφρικανή. Εννοώ την καμαριέρα γενικώς, ή μάλλον τη λέξη καμαριέρα, η οποία έχει απώτατη ελληνική καταγωγή, κοινώς είναι αντιδάνειο.

Ο συκοφάντης και τα σύκα

Ένα παλιό ανέκδοτο λέει ότι σε δυο μόνο χώρες δεν μπόρεσαν να βγάλουν άκρη οι κατάσκοποι της βρετανικής (ή της αμερικανικής) μυστικής υπηρεσίας, στην Ιαπωνία και στην Ελλάδα· στην Ιαπωνία, επειδή κανείς δεν μιλούσε, ενώ στην Ελλάδα επειδή όλοι μιλούσαν πολύ. Αυτό δεν είναι αληθινό αλλά μάλλον μπεντροβάτο (ή ίσως και μαλτροβάτο, αν σκεφτούμε πόσο ασύδοτοι αλωνίζαν οι μυστικοί πράκτορες στην πατρίδα μας), όμως μεταφέρει μιαν αλήθεια, ότι καμιά φορά η υπερπληθώρα στοιχείων σε αφήνει εξίσου αμήχανο όπως η έλλειψη στοιχείων. Κι αυτό θα φανεί στο σημερινό μας σημείωμα.

Θα μας απασχολήσει ο συκοφάντης, ή μάλλον η προέλευση της λέξης –αν και θα ασχοληθούμε και με τη σημασία της. Λοιπόν, ενώ είναι ολοφάνερο ότι ο συκοφάντης ως λέξη προέρχεται από το σύκο και το ρήμα φαίνω, φανερώνω, δεν έχει ακόμη βρεθεί πειστική και αναντίρρητη εξήγηση για ποιο λόγο ονομάστηκαν έτσι όσοι κατηγορούν ψευδώς τους γύρω τους. Απορία για την προέλευση της λέξης είχαν εκφράσει ήδη οι αρχαίοι και ο Ζηνόδωρος, γραμματικός του 2ου αιώνα π.Χ. ήταν ο πρώτος που βρέθηκε σε ετυμολογικό δίλημμα και προτίμησε να παραθέσει δυο εκδοχές αν και φαίνεται να προτιμάει την πρώτη.