Μαργαριτάρια και μαργαρίτες ξανά

Τα μαργαριτάρια είναι βασικό καύσιμο του ιστολογίου μας, όχι τα πραγματικά βέβαια αλλά τα μεταφορικά, τα γλωσσικά, και θα ήταν παράλειψη, ίσως κι αχαριστία, να μην έχω γράψει άρθρο για την ιστορία αυτής της λέξης, της λέξης μαργαριτάρι. Τέτοιο άρθρο έχω γράψει, μόνο που το έγραψα πολύ νωρίς, την πρώτη βδομάδα της ζωής του ιστολογίου, πριν από τρία χρόνια (και δυο μέρες, για την ακρίβεια), όταν το ιστολόγιο δεν είχε γίνει και τόσο γνωστό. Επιπλέον, το άρθρο εκείνο το είχα ανεβάσει Κυριακή, και δεν το είδε πολύς κόσμος -οπότε σηκώνει και με το παραπάνω να κάνω μια επανάληψη, ενσωματώνοντας και στοιχεία από τα (λίγα αλλά καλά) σχόλια που έγιναν στην πρώτη δημοσίευση.

Καθώς ασχολούμαστε πολύ με γλωσσικά και μεταφραστικά μαργαριτάρια (για τα οποία είχα ειδική ενότητα στον παλιό μου ιστότοπο, το Κομπολόι του Δραγουμάνου), το βρήκα ταιριαστό να ερευνήσω λίγο την ιστορία της λέξης μαργαριτάρι, τόσο με την κυριολεκτική σημασία της, όσο και τη μεταφορική.

 Στην αρχή, έχουμε το αρχαίο μαργαρίτης (ενν. λίθος), αν και δεν είναι ακριβώς εδώ η αρχή-αρχή, αφού η λέξη δεν είναι αυτόχθονη ελληνική. Το μαργαριτάρι είναι ινδικής αρχής λέξη, αλλά οι Έλληνες το γνώρισαν όταν οι στρατιές του Αλεξάνδρου κατακτούσαν την Περσία, επομένως δανείστηκαν την περσική μορφή της λέξης, marvarit. Κατά σύμπτωση, το τελικό –it, ταίριαζε με τη συνηθισμένη στα πετρώματα και στους πολύτιμους λίθους κατάληξη –ίτης.

Από τον μαργαρίτη προκύπτει, αρκετά νωρίς, με υποκορισμό, το μαργαριτάριον, ενώ υποχωρητικά σχηματίζεται το μάργαρον που σημαίνει το μαργαριτοφόρο στρείδι. Σήμερα μάργαρος ή μάργαρο λέγεται η ουσία που καλύπτει το εσωτερικό πολλών οστράκων, το κοινώς λεγόμενο σεντέφι, που μερικοί το λένε κατά λάθος φίλντισι. Αλλά αν ξεστρατίσουμε προς τα εκεί, δεν θα τελειώσουμε ποτέ. Οπότε, γραμμή, λέει ο τιμονιέρης.

Τον μαργαρίτη τον δανείστηκαν οι Ρωμαίοι ως margarita. Ήταν λαϊκό δάνειο, με αποτέλεσμα να αλλάξει και το γένος και να γίνει στα λατινικά θηλυκό. Να σημειώσω ότι η λέξη εξακολουθεί να δηλώνει το μαργαριτάρι. Και στα παλιά γαλλικά, μέχρι τον 13ο αιώνα περίπου, η λέξη margerie (λαϊκή παραλλαγή) και marguerite σημαίνει το μαργαριτάρι, αλλά εκείνη την εποχή γίνεται μια αλλαγή σημασίας: η λέξη marguerite αρχίζει να σημαίνει πλέον το λουλούδι, τη μαργαρίτα, ενώ για το μαργαριτάρι χρησιμοποιείται πλέον η λέξη pelle/perle που ως τότε σήμαινε ένα είδος πίννας.

Και οι δυο λέξεις έμελλε να γίνουν διεθνείς.

Advertisement

Η κεφαλή και η… κλίνη

Σχολιάστηκε αρκετά -σε γλωσσικό επίπεδο- μια χτεσινή αποστροφή της ομιλίας του πρωθυπουργού προς την Κ.Ο. του ΠΑΣΟΚ: Όσοι μας κατηγορούν για το μηχανισμό αγνοούν αφελώς η σκοπίμως την πραγματικότητα. Αγνοούν ότι χωρίς τον μηχανισμό δεν θα είχαμε σήμερα που την κεφαλή κλίνη. Εγώ πήρα την είδηση από τον ιστότοπο του ΠΑΣΟΚ, αλλά και σε άλλα μέσα έτσι παρατίθεται, εκτός από μερικούς που το διορθώνουν σε «κλίναι». Θα σχολιάσω λίγο την έκφραση, με την οποία μάλιστα τυχαίνει να έχω ασχοληθεί στο βιβλίο μου «Γλώσσα μετ’ εμποδίων«.

Παραξένεψε το «πού την κεφαλήν κλίνη», διότι οι περισσότεροι το ξέρουμε «πού την κεφαλήν κλίναι». Το «δεν έχει πού την κεφαλήν κλίνη» πράγματι παραδίδεται κάπως έτσι στο Ευαγγέλιο (Ματθ. 8.20 και Λουκ. 9.58: Ο υιός του ανθρώπου ουκ έχει πού την κεφαλήν κλίνη). Αυτό το ‘κλίνη’ είναι υποτακτική (θέλει υπογεγραμμένη στα αρχαία), κλίνεται,  και συμφωνεί στην πτώση με το υποκείμενο. Στη σημερινή χρήση έχει σχεδόν επικρατήσει το απαρέμφατο: δεν έχει πού την κεφαλήν κλίναι, παρά το γεγονός ότι ούτε παραδίδεται στη Γραφή, ούτε είναι γραμματικά σωστό. Γιατί; Για δύο λόγους. Ο ένας είναι ότι η σύνταξη αυτή, χωρίς το ‘να’, ξενίζει τον σημερινό χρήστη. Ο άλλος είναι ότι αν θέλεις, καλέ μου κύριε, τις μεταξωτές περισκελίδες της υποτακτικής, πρέπει να το κλίνεις το κλίνη. Δηλαδή, εγώ δεν έχω πού την κεφαλήν κλίνω, αυτός δεν έχει πού την κεφαλήν κλίνη, αυτοί δεν έχουν πού την κεφαλήν κλίνουν.