Ο Μποστ και οι λαπάδες

Πήγα τις προάλλες στο θέατρο Θησείον και είδα τη Μήδεια του Μποστ, σε διασκευή και σκηνοθεσία του Νικορέστη Χανιωτάκη.

Βρήκα πολύ διασκεδαστική την παράσταση, πολύ κεφάτη -με τον Μάκη Παπαδημητρίου να είναι θαυμάσιος στον ρόλο της Μήδειας, ενώ κι ο Γεράσιμος Σκαφίδας έπαιζε γυναικείο ρολο, την Τροφό, με δυο υπερμεγέθη μαστάρια· αξύριστος ο ένας, με γένια ο άλλος. Πολύ καλή και η Μίνα Αδαμάκη στον ρόλο της καλόγριας Πολυξένης.

Δεν φαίνεται πολύ καλά στη φωτογραφία, αλλά ο θρόνος της Μήδειας στο βάθος είναι κέλυφος μυδιού ενώ μύδια υπάρχουν και πάνω στη σκηνή.

Εύκολο λογοπαίγνιο, θα πείτε. Πάντως η παράσταση είναι μια ομοβροντία από λογοπαίγνια, είτε του Μποστ είτε της διασκευής, ενώ επίσης βρήκα εξαιρετική την κίνηση των ηθοποιών, που συνεχώς επιδίδονται σε μελετημένους «αυτοσχεδιασμούς» (χρειάζονται εδώ τα εισαγωγικά).

Στη Μήδεια ο Μποστ παίζει με τα ομόηχα. Όπως στη Φαύστα έχει τον Παναγιώτου που πούλησε το γιο του (ή το γιοτ του) έτσι στη Μήδεια έχει τον Κρητικό μνηστήρα της Πόλυς που είναι κριτικός καθώς και τους δυο παπάδες (ο ένας είναι επώνυμο).

Να πούμε επίσης, για όσους δεν έχουν δει το έργο, ότι ο Μποστ παρωδεί ασύστολα τη Μήδεια του Ευριπίδη, αλλά παίρνει το ελεύθερο να βάλει στην υπόθεση και τον Οιδίποδα στον Κολωνό.

Αλλά εμείς εδώ δεν θεατρολογούμε -δεν εχω ούτε τα φόντα ούτε τη διάθεση να κάνω θεατρική κριτική, αρκεί να πω ότι χάρηκα τις δυο ώρες που πέρασα στο Θησείον.

Μίλησα πιο πάνω για διασκευή. Δεν θυμόμουν καλά την κλασική παράσταση του 1993 κι έτσι δεν μπορώ να ξέρω σε ποια σημεία επενέβη ο Χανιωτάκης που έχει κάνει τη διασκευή του κειμένου, πάντως υπήρχαν αναφορές σε πράγματα που δεν είχαν εμφανιστεί ή δεν είχαν διαδοθεί το 1993, όπως τα κινητά τηλέφωνα, που πρέπει να είναι νεότερη προσθήκη. Αλλά και το σημείωμα του σκηνοθέτη στο πρόγραμμα της παράστασης είναι γραμμένο εμμετρο, σε μποστιάζοντες δεκαπεντασύλλαβους.

Advertisement

Ιππόλυτος, ο σεμνός

Το καλοκαίρι ανάμεσα στ’ άλλα διάβασα τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη, μια τραγωδία που δεν την είχα διαβάσει ολόκληρη ως τώρα. Τη διάβασα στην έκδοση του Κάκτου, αυτή υπήρχε στο σπίτι -ο Κάκτος δεν έχει πολύ καλό όνομα, αλλά ειδικά στις τραγωδίες οι μεταφράσεις του Τάσου Ρούσσου είναι αξιοπρεπείς. Έτσι κι αλλιώς στο απέραντο Διαδίκτυο μπορεί κανείς να βρει, πέρα από το αρχαίο κείμενο, την πολύ καλή μετάφραση του Κώστα Βάρναλη, αλλά και μαγνητοσκοπημένες ή ηχογραφημένες παραστάσεις της τραγωδίας αυτής.

Πίνακας του Γκερέν. Ο Ιππόλυτος μπροστά στον Θησέα και τη Φαίδρα.

Ο μύθος του Ιππόλυτου ήταν ευρύτατα γνωστός. Η Φαίδρα, γυναίκα του Θησέα, ερωτεύεται τον Ιππόλυτο, γιο του Θησέα από άλλη μητέρα. Εκείνος αποκρούει τον έρωτά της και τότε αυτή λέει στον Θησέα ότι ο νέος αποπειράθηκε να τη βιάσει. Ο Θησέας προσεύχεται στον Ποσειδώνα και του ζητάει να σκοτώσει τον γιο του. Η Φαίδρα αυτοκτονεί.

Πάνω σε αυτόν τον καμβά, ο Ευριπίδης σύνθεσε δύο τραγωδίες με τον ίδιο τίτλο, Ιππόλυτος, που αργότερα οι μελετητές τις ονόμασαν Ιππόλυτος Καλυπτόμενος και Ιππόλυτος Στεφανηφόρος, ενώ ο Σοφοκλής έγραψε τη Φαίδρα. Από τα έργα αυτά σώθηκε ένα μόνο, το τελευταίο χρονολογικά, ο Ιππόλυτος Στεφανηφόρος, που διδάχτηκε το 428 πΧ και κέρδισε πρώτο βραβείο. Το θέμα του Ιππόλυτου το χρησιμοποίησαν αργότερα ο Σενέκας στην τραγωδία Φαίδρα και, την Αναγέννηση, ο Ρακίνας, με ομότιτλη τραγωδία, ενώ στον Ιππόλυτο βασίζεται και η κινηματογραφική Φαίδρα του Ζυλ Ντασέν (1962) με την Μελίνα Μερκούρη και τον Άντονι Πέρκινς.

Είναι ασυνήθιστο ένας τραγωδός να συνθέτει δυο τραγωδίες με τον ίδιο τίτλο και το ίδιο θέμα. Εικάζεται ότι στον πρώτο Ιππόλυτο (που έχει χαθεί) η Φαίδρα εκδηλώνει απευθείας τον έρωτά της προς τον Ιππόλυτο πάνω στη σκηνή, κάτι που σόκαρε τους θεατές. Στη δεύτερη εκδοχή, αυτήν που σώθηκε, η Φαίδρα παρουσιάζεται σαν ενάρετη δέσποινα, τραγικό πρόσωπο που άθελά της ερωτεύεται άνομα από θεϊκή παρέμβαση.

Το έργο εκτυλίσσεται στην Τροιζήνα όπου πρόσκαιρα βρίσκεται εξόριστος για έναν χρόνο ο Θησέας, βασιλιάς της Αθήνας, (επειδή είχε σκοτώσει τον Πάλλαντα και τους γιους του που επιχείρησαν να του πάρουν τον θρόνο). Στην αρχή του έργου εμφανίζεται στο θεολογείο η θεά Αφροδίτη, που εξηγεί ότι θα τιμωρήσει τον Ιππόλυτο επειδή την αγνοεί, δεν κοιτάζει έρωτες, μένει αγνός και λατρεύει την Άρτεμη, τη θεά του κυνηγιού. Η Αφροδίτη λοιπόν λέει ότι έχει εμπνεύσει άνομον έρωτα στη Φαίδρα, τη μητριά του Ιππόλυτου, και περιμένει να υλοποιηθεί η εκδίκησή της.

Μπαίνει στη σκηνή ο Ιππόλυτος συνοδευόμενος από κυνηγούς που υμνούν την Άρτεμη. Ένας υπηρέτης προσπαθεί να τον πείσει πως δεν είναι συνετό να περιφρονεί θεούς, και ειδικά την Αφροδίτη, εκείνος όμως δεν ακούει. Μετά, ο χορός των γυναικών ανακοινώνει πως η βασίλισσα, η Φαίδρα, λιώνει από κρυφό μαράζι. Συζητώντας με την παραμάνα της, η Φαίδρα ομολογεί τον έρωτά της για τον Ιππόλυτο και δηλώνει πως θα πεθάνει. Η παραμάνα λέει πως έχει ένα μαγικό φίλτρο.

Η παραμάνα, απελπισμένη, βρίσκει τον Ιππόλυτο, τον βάζει να ορκιστεί πως δεν θα πει τίποτα σε κανέναν και τον πληροφορεί για τον έρωτα της μητριάς του, ζητώντας του να ενδώσει. Εκείνος όμως εξοργίζεται, δηλώνει πως θα πατήσει τον όρκο σιωπής που μόλις έδωσε, και πως θα τα πει στον Θησέα.

Η Φαίδρα αυτοκτονεί. Επιστρέφει ο Θησέας και πάνω στο πτώμα της βρίσκει ένα γράμμα, όπου κατηγορεί τον Ιππόλυτο ότι τη βίασε. Ο Θησέας καταριέται τον γιο του. Έρχεται ο Ιππόλυτος, που δηλώνει αθώος, επειδή όμως έχει ορκιστεί δεν αποκαλύπτει την αλήθεια. Φεύγει για την εξορία.

Έρχεται αγγελιοφόρος που φέρνει στον Θησέα το μαντάτο: όπως έφευγε ο γιος του απ’ την Τροιζήνα, ένας τεράστιος ταύρος βγήκε από τη θάλασσα, τρόμαξε τα άλογα και τραυμάτισε βαριά τον νέο. Ο Θησέας αρχικά χαίρεται, όμως η θεά Άρτεμις κάνει την εμφάνισή της και φανερώνει στον Θησέα την αλήθεια και την αθωότητα του γιου του.

Φέρνουν στη σκηνή τον ετοιμοθάνατο Ιππόλυτο. Ο γιος συγχωρεί τον πατέρα, αγκαλιάζονται, κι ο Ιππόλυτος πεθαίνει.

Υγείαρτος, το ανύπαρκτο «γιαούρτι των αρχαίων Ελλήνων»

Το σημερινό άρθρο το είχα υποσχεθεί πριν από καιρό σε κάποιον φίλο, αλλά με τούτα και με κείνα το αμέλησα, και τώρα που τελειώνει ο χρόνος σπεύδω να ξεπληρώσω την υπόσχεση να μην αρχίσουν να τρέχουν τόκοι υπερημερίας.

Ο λόγος, για την ανύπαρκτη στην αρχαία ελληνική γλώσσα λέξη «Υγείαρτος», από την οποία, σύμφωνα με ορισμένους ελληνοβαρεμένους και συναφείς, προέρχεται η τουρκική λέξη yoğurt από την οποία παράγεται η ελληνική λέξη ‘γιαούρτι’ και βέβαια και οι αντίστοιχες λέξεις των άλλων γλωσσών.

Πράγματι, στο Διαδίκτυο θα βρείτε αρκετά (αν και όχι πάρα πολλά άρθρα) στα οποία τονίζεται η (αδιαμφισβήτητη) διατροφική αξία του γιαουρτιού και παρεμπιπτόντως αναφέρεται ότι π.χ. «Δίκαια οι αρχαίοι το ονόμαζαν «υγείαρτο», δηλαδή «ο άρτος της υγείας», αφού είναι μια τροφή με θαυματουργές ιδιότητες που συμβάλουν στην διατήρηση της υγείας αλλά και στην αποκατάσταση της«. Σε ιστότοπο με συνταγές μαγειρικής, η συνταγή για σπιτικό γιαούρτι συνοδεύεται από την επισήμανση: «Επίσης θέλω να αναφέρω πως η λέξη γιαούρτι είναι καθαρά παράφραση της ελληνικής υγείαρτος. Αυτό για να μην τους πιστεύετε όταν γράφουν ότι η λέξη είναι τουρκική ή αραβική«.

Αλλού διαβάζουμε: «Γιαούρτι ή Υγείαρτος των Αρχαίων Ελλήνων (…) Χωρίς αμφιβολία, το γιαούρτι, υπήρχε πολλά χρόνια πριν οι άνθρωποι γράψουν γι’ αυτό. Είναι πολύ πιθανό ότι η ανακάλυψη του έγινε τυχαία. Γενικά πιστεύεται ότι πρωτοεμφανίστηκε στη Μέση Ανατολή, κάπου στην περιοχή της σημερινής Τουρκίας, ή ίσως στη γειτονική Περσία. Περιλαμβάνεται στο διαιτολόγιο των Ελλήνων από τους αρχαίους χρόνους, γιατί το θεωρούσαν τροφή πλούσια σε θρεπτικά συστατικά. Για το λόγο αυτό το ονόμαζαν και υγείαρτο.»

Ο σατιριστής Σάτυρος με το σατίρι

Τις προάλλες δημοσιεύσαμε ένα μη λεξιλογικό άρθρο με τίτλο «Η σάτιρα και τα όριά της«, με θέμα ένα σατιρικό σκίτσο του Σαρλί Εμπντό που προκάλεσε πολλές συζητήσεις -οι οποίες ακόμα συνεχίζονται, τόσο στα σχόλια του άρθρου όσο και στη μπλογκόσφαιρα.

Όμως εμείς εδώ λεξιλογούμε. Και στα σχόλια του άρθρου ο φίλος Avonidas γκρίνιαξε που πολλοί γράφουν «σάτυρα», ενώ άλλο είναι ο σατυρικός και άλλο ο σατιρικός, ενώ πιο κάτω άλλος φίλος ρώτησε αν η λέξη «σάτιρα» είναι δάνειο. Και στους δυο απάντησα ότι «αξίζει ειδικό άρθρο», κάτι που το λέω αρκετά συχνά -και θεωρείται έμμεση υπόσχεση, παρόλο που δεν υπόσχομαι ρητά ότι (κάποτε) θα ασχοληθώ με το θέμα.

Έτσι για αλλαγή, αυτή την έμμεση υπόσχεση λέω να την εκπληρώσω αμέσως, να μην τρέχουν και οι τόκοι.

Λοιπόν, στα ελληνικά υπάρχουν δύο λέξεις, σατιρικός και σατυρικός, ομόηχες. Η πρώτη είναι δάνειο από τα γαλλικά, η δεύτερη είναι αρχαία. Αντίθετα, υπάρχει μόνο μία λέξη, σάτιρα. Λέξη *σάτυρα δεν υπάρχει, παρόλο που τη βλέπουμε αρκετά συχνά. Και επίσης, ενώ πολλές φορές βλέπουμε τον όρο «σατυρικό ποίημα» ή «σατυρικοί στίχοι», κατά πάσα πιθανότητα εννοείται «σατιρικό ποίημα» και «σατιρικοί στίχοι». Ο Σουρής ήταν σατιρικός ποιητής, ο Κύκλωψ του Ευριπίδη είναι (θαρρώ) το μοναδικό σατυρικό δράμα που έχει σωθεί ολόκληρο.

Οι Σάτυροι ήταν οι τραγοπόδαροι και κερασφόροι ακόλουθοι του Διονύσου, που είχαν έντονη σεξουαλική δραστηριότητα και γι’ αυτό σε αρχαία αγαλματίδια, που τα διαφημίζουν πολύ οι νεοέλληνες πιστεύοντας ότι ισχύει κάποια περίεργη μεταβατική ιδιότητα, τους βλέπουμε να απεικονίζονται με ένα ευμέγεθες μαραφέτι σε στύση.

Ελένης και Κωνσταντίνου

Σήμερα τα μισά σπίτια της Ελλάδας γιορτάζουν. Το ιστολόγιο έχει αφιερώσει παλιότερα ένα άρθρο στη γιορτή αυτή, μια από τις σπουδαιότερες στο εορτολόγιό μας, ενώ το περσινό του άρθρο ήταν αφιερωμένο στο ένα από τα δύο ονόματα, τον Κώστα.  Οπότε, για να ισορροπήσουμε, το σημερινό άρθρο είναι αφιερωμένο μόνο στην Ελένη, σαν δώρο για τη γιορτή της, και για να τονιστεί αυτό αντέστρεψα και τη συνηθισμένη εκφορά του ονόματος που δίνει τα πρωτεία στον αρσενικό, παρόλο που πρόκειται για μητέρα και γιο.

Ο λόγος που τα δυο ονόματα γιορτάζουν μαζί, είναι βέβαια ότι η αγία Ελένη ήταν η μητέρα του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, που έπαιξαν κι οι δυο τον καθοριστικό ρόλο που ξέρουμε στην επικράτηση του χριστιανισμού, γι’ αυτό άλλωστε και η εκκλησία τούς θεωρεί ισαπόστολους, παραβλέποντας, καλώς ή κακώς δεν θα σταθούμε, ότι ο αυτοκράτορας δολοφόνησε τον γιο του και (με εντολή της μητέρας του) τη σύζυγό του. Το όνομα του Κωνσταντίνου έγινε διάσημο από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα, της Ελένης ήταν ήδη διάσημο από την πανέμορφη βασίλισσα της Σπάρτης και της Τροίας.

Διότι, αν και εορτολογικά συμπίπτουν, ετυμολογικά τα δυο ονόματα διαφέρουν: το όνομα Ελένη είναι αρχαίο ελληνικό, το Κωνσταντίνος λατινικό. Η Ελένη έχει άγνωστη ετυμολογία και ήδη από την αρχαιότητα είχαν διατυπωθεί παρετυμολογικές εξηγήσεις και συσχετίσεις, π.χ. με τη σελήνη, ή με το ουσιαστικό «ελένη» (με δασεία και αυτό) που σημαίνει «πυρσός», ή από ένα αμάρτυρο *Fελένα (με δίγαμμα) που θα προερχόταν με ανομοίωση από κάποιο *Fενένα, οπότε έχουμε πιθανή σύνδεση με το Venus της Αφροδίτης. Για την ομηρική Ελένη ο Αισχύλος στον Αγαμέμνονα έγραψε πως έπρεπε να ονομάζεται όχι έτσι αλλά «ελένας, έλανδρος, ελέπτολις», αφού κατάστρεψε πλοία (νήες), άνδρες και πόλεις, κάνοντας λογοπαίγνιο με το «έλον», τον β’ αόριστο του ρήματος «αιρώ» (μεταξύ άλλων σημαίνει πιάνω, κυριεύω, σκοτώνω), αιώνες πριν εφευρεθεί η πολιορκητική μηχανή που ονομάστηκε «ελέπολις».

Διότι βέβαια η γνωστότερη Ελένη είναι η Ωραία Ελένη, της Σπάρτης και της Τροίας, το πανάρχαιο και ακαταμάχητο σύμβολο του γυναικείου κάλλους, κόρη του Δία, αδελφή των Διόσκουρων, γυναίκα του Μενέλαου που για χάρη της έγινε ο Τρωικός πόλεμος. Η Ελένη του Ευριπίδη επίσης, που ποτέ δεν πήγε στην Τροία, αφήνοντας ένα είδωλο να πάει στη θέση της και κατέφυγε στην Αίγυπτο. Η Ελένη, το αδειανό πουκάμισο του Σεφέρη:

Δακρυσμένο πουλί, στην Κύπρο τη θαλασσοφίλητη
που έταξαν για να μου θυμίζει την πατρίδα,
άραξα μοναχός μ’ αυτό το παραμύθι,
αν είναι αλήθεια πως αυτό ειναι παραμύθι,
αν είναι αλήθεια πως οι ανθρώποι δε θα ξαναπιάσουν
τον παλιό δόλο των θεών· αν είναι αλήθεια
πως κάποιος άλλος Τεύκρος, ύστερα από χρόνια,
ή κάποιος Αίαντας ή Πρίαμος ή Εκάβη
ή κάποιος άγνωστος, ανώνυμος, που ωστόσο
είδε ένα Σκάμαντρο να ξεχειλάει κουφάρια,
δεν το ‘χει μες στη μοίρα του ν’ ακούσει
μαντατοφόρους που έρχουνται να πούνε
πως τόσος πόνος τόση ζωή
πήγαν στην άβυσσο
για ένα πουκάμισο αδειανό για μιαν Ελένη.

Ο καρατερίστας με τα άδεια χέρια (επανάληψη)

Δεν έπαιζε καράτε

Επειδή έτυχε κάτι έκτακτο (όχι όμως σοβαρό), το άρθρο που ετοίμαζα για σήμερα δεν μπόρεσα να το γράψω, παρόλο που το πάλευα κάμποση ώρα -συμβαίνουν κάτι τέτοια, τι να κάνουμε. Στην αρχή σκέφτηκα να μη βάλω τίποτα, ύστερα είπα, αφού είμαστε σε περίοδο επαναλήψεων ας ανεβάσω κάτι από τα παλιά. Κι έτσι ανεβάζω ένα άρθρο που είχα δημοσιεύσει πρόπερσι, περίπου τέτοιες μέρες. Σε αντίθεση με άλλες επαναλήψεις των προηγούμενων ημερών, τούτη εδώ ανεβαίνει χωρίς καμιά προσθήκη ή αλλαγή, κοπυπαστηδόν, με εξαίρεση τη φωτογραφία. Δεν προλάβαινα να ενσωματώσω τα σχόλια που είχατε κάνει στο προηγούμενο άρθρο (που πολλά ήταν εξαιρετικά), ζητώ συγνώμη.

Αφορμή για το σημερινό άρθρο πήρα απο μια συζήτηση που έγινε στο φόρουμ της Λεξιλογίας, με τον Νίκο Λίγγρη και τον Δόκτορα Ζίμπενμαλ. Συζητούσαμε εκεί την ορολογία των γλωσσικών δανείων και των λοιπών φαινομένων και η κουβέντα ήρθε στο καραόκε, το οποίο, αν δεν το ξέρατε, έχει μέσα του ένα κομματάκι ελληνογενούς λέξης.

Αν δεν το ξέρετε, δύσκολα θα το μαντέψετε. Το καραόκε είναι φυσικά δάνειο από τα γιαπωνέζικα (μέσω των αγγλικών) και, όπως λένε τα λεξικά, αναλύεται σε δύο συνθετικά, το καρα και το όκε. Αυτό το όκε είναι συγκεκομμένος τύπος του okesutora, το οποίο, δύσκολα το μαντεύει κανείς, είναι η προσαρμογή του αγγλ. orchestra στα γιαπωνέζικα, το οποίο βεβαίως ανάγεται (μέσω λατινικών) στην ελληνική ορχήστρα. Και το πρώτο συνθετικό, το καρα- σημαίνει «άδειος, κενός». Επομένως, το καραόκε είναι «κενή ορχήστρα» -αν και δεν είμαι βέβαιος πώς το καταλαβαίνουν το «κενή»· ίσως χωρίς τραγουδιστή.

Ο καρατερίστας με τα άδεια χέρια

Αφορμή για το σημερινό άρθρο πήρα απο μια συζήτηση που έγινε στο φόρουμ της Λεξιλογίας, με τον Νίκο Λίγγρη και τον Δόκτορα Ζίμπενμαλ. Συζητούσαμε εκεί την ορολογία των γλωσσικών δανείων και των λοιπών φαινομένων και η κουβέντα ήρθε στο καραόκε, το οποίο, αν δεν το ξέρατε, έχει μέσα του ένα κομματάκι ελληνογενούς λέξης.

Αν δεν το ξέρετε, δύσκολα θα το μαντέψετε. Το καραόκε είναι φυσικά δάνειο από τα γιαπωνέζικα (μέσω των αγγλικών) και, όπως λένε τα λεξικά, αναλύεται σε δύο συνθετικά, το καρα και το όκε. Αυτό το όκε είναι συγκεκομμένος τύπος του okesutora, το οποίο, δύσκολα το μαντεύει κανείς, είναι η προσαρμογή του αγγλ. orchestra στα γιαπωνέζικα, το οποίο βεβαίως ανάγεται (μέσω λατινικών) στην ελληνική ορχήστρα. Και το πρώτο συνθετικό, το καρα- σημαίνει «άδειος, κενός». Επομένως, το καραόκε είναι «κενή ορχήστρα» -αν και δεν είμαι βέβαιος πώς το καταλαβαίνουν το «κενή»· ίσως χωρίς τραγουδιστή.