Η λέξη που αρχίζει από γκρ-

Πριν από πέντε χρόνια είχα βάλει ένα άρθρο για τη μοναδική ελληνική λέξη που αρχίζει από ζν-. Πρόκειται για τη λέξη ζνίχι, που σημαίνει σβέρκο.

Αντίθετα, λέξεις που αρχίζουν από γκρ- υπάρχουν πολλές στην ελληνική γλώσσα. Το ΛΚΝ έχει 34. Ο Μπαμπινιώτης (στην 3η έκδοση) έχει 38 λήμματα από γκρ-. Το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας, που έχει προσθέσει και μερικούς επιστημονικούς ξένους όρους, έχει 52 λέξεις από γκρ-, αν μέτρησα σωστά. Βέβαια, ίσως να μην έχει κάποια από τα λήμματα των άλλων δύο λεξικών (δεν κάθισα να κάνω αντιπαραβολή), αλλά σε κάθε περίπτωση μπορούμε να πούμε ότι στα ελληνικά λεξικά οι λέξεις από γκρ- είναι πάνω από πενήντα, από τον γκραβαρίτη ίσαμε το γκρουπούσκουλο. Η συντριπτική πλειοψηφία των λέξεων αυτών έχουν ξένη ετυμολογία: από μια γρήγορη ματιά, μόνο ο γκρεμός και (υποθέτω) ο γκραβαρίτης έχουν ελληνική ετυμολογία, αν και μερικές είναι αντιδάνεια όπως το γκράφιτι ή ο γκροτέσκος (που δεν φαίνεται και τόσο ότι ανάγεται τελικά στη λ. κρύπτη, ίσως όμως αξίζει χωριστό άρθρο).

Υπάρχουν κι άλλες λέξεις από γκρ- που δεν τις έχουν τα μεγάλα λεξικά μας, ας πούμε επειδή είναι της αργκό ή ανήκουν σε ειδική ορολογία, ή είναι δάνεια που ακόμα δεν (θεωρείται ότι) έχουν ενσωματωθεί επαρκώς στη γλώσσα μας ή που είναι εφήμεροι σχηματισμοί -για παράδειγμα, ο Γιάννης Ρίτσος έδωσε τον τίτλο Γκραγκάντα σε μια ποιητική συλλογή που κυκλοφόρησε το 1972 και η οποία, θυμάμαι, είχε ενοχλήσει τον παππού μου που δεν του άρεσε η κρυπτική μοντέρνα ποίηση.

Εφήμερος σχηματισμός ήταν και η λέξη που έχω στο μυαλό μου, που αρχίζει από γκρ- και που τα λεξικά ακόμα δεν την έχουν. Ήταν εφήμερος σχηματισμός αλλά τώρα ακούγεται συνεχώς, σε παγκόσμια κλίμακα, και δεν αποκλείεται να εξελιχτεί σε λέξη της χρονιάς. Η μόνη ένσταση για τη συμπερίληψή της στα λεξικά είναι πως κάποιοι θα τη θεωρήσουν ξένη λέξη -άλλωστε συνήθως γράφεται με το λατινικό αλφάβητο.

Advertisement

Μπρος γκρεμός και πίσω βράχια;

Ο τίτλος παραλλάζει μια πασίγνωστη παροιμία, βάζοντας τα βράχια στη θέση του ρέματος -τα βράχια, που εδώ και μερικά χρόνια χρησιμοποιούνται από δημοσιογράφους και πολιτικούς σαν μεταφορά για τη χρεοκοπία της χώρας, όμοια καράβι που τα μανιασμένα κύματα ή η ατζαμοσύνη του καπετάνιου το ρίχνουν πάνω στα βράχια, και ναυαγεί (είχαμε αφιερώσει άρθρο σ’ αυτή τη λέξη).

Την έκφραση «μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα» τη χρησιμοποιούμε όταν κανείς βρίσκεται ανάμεσα σε δύο επιλογές που φαίνονται εξίσου δυσάρεστες ή επικίνδυνες, σαν τον καταδιωκόμενο που έχει να διαλέξει ανάμεσα στον γκρεμό και στον ορμητικό χείμαρρο. Η εικόνα υπάρχει στη γλώσσα μας από παλιά, π.χ. στον μεσαιωνικό Λίβιστρο και Ροδάμνη: «Εμπρός μας έναι θάλασσα, κρεμνός απέκει πάλιν». Παλιότερα έλεγαν επίσης «μπρος βαθύ και πίσω ρέμα», ή και «μπρος φωτιά…», αλλά σε μερικές παραλλαγές υπάρχει και το «μπρος γκρεμός και πίσω βράχος», όχι βέβαια βράχος της θάλασσας αλλά απόκρημνος πέτρινος όγκος που δεν μπορείς να τον σκαρφαλώσεις, οπότε και η αντικατάσταση του ρέματος στον τίτλο δεν είναι τόσο αυθαίρετη.

Φυσικά, στη γλώσσα έχουμε κι άλλες εκφράσεις για να περιγράψουν παρεμφερείς καταστάσεις όπου κάποιος καλείται να διαλέξει ανάμεσα σε δυο δυσάρεστες επιλογές -λέμε, για παράδειγμα, ότι κάποιος βρίσκεται «στα δυο στενά» ή, από τη μυθολογία, «ανάμεσα στη Σκύλλα και στη Χάρυβδη», ή, σε λογιότερο ύφος, «μεταξύ σφύρας και άκμονος» (ανάμεσα σφυρί κι αμόνι είναι η λαϊκή παραλλαγή).

Το τάλιρο και το πεντάευρο (και φυσικά όχι *πεντάευρω)

 

Τις μέρες αυτές έγινε πολύς λόγος για το εικοσιπεντάευρο, δηλαδή το εισιτήριο για τη νοσηλεία ασθενών στα δημόσια νοσοκομεία, που τελικά αποφασίστηκε, όπως διαβάζω, να μην εφαρμοστεί, και σε αντάλλαγμα να αυξηθεί κατά πέντε λεπτά το πακέτο η τιμή των τσιγάρων.

Δεν θα συζητήσω αν ήταν δικαιολογημένο ή όχι το μέτρο, κι αν είναι σωστή η αντικατάστασή του, αυτά μπορούμε να τα συζητήσουμε άνετα στα σχόλια· εμείς εδώ λεξιλογούμε και το σημερινό άρθρο θέλει να περιοριστεί στα λεξιλογικά –και, συγκεκριμένα, στο πώς αποκαλούνται τα διάφορα νομίσματα και χαρτονομίσματα τώρα που ο ερχομός του ευρώ, εδώ και 12 χρόνια, διατάραξε τις παλιές καθιερωμένες ονομασίες που ίσχυαν επί δραχμής.

Παλιά, τότε που κυκλοφορούσαν ακόμα νομίσματα με τις υποδιαιρέσεις της δραχμής, είχαμε τα εξής νομίσματα:

το νόμισμα των 5 λεπτών, πεντάλεπτο ή κοινώς πεντάρα
το νόμισμα των 10 λεπτών, δεκάλεπτο ή δεκάρα
το νόμισμα των 20 λεπτών, εικοσάλεπτο ή κοινώς εικοσάρα
το νόμισμα των 50 λεπτών, πενηντάλεπτο ή πενηνταράκι
το νόμισμα της μίας δραχμής, η δραχμή, ή φράγκο
το νόμισμα των 2 δραχμών, δίδραχμο ή δίφραγκο
το νόμισμα των 5 δραχμών, πεντάδραχμο ή τάλιρο
το νόμισμα των 10 δραχμών, δεκάδραχμο ή δεκάρικο
το νόμισμα των 20 δραχμών, εικοσάδραχμο ή εικοσάρικο
το νόμισμα των 50 δραχμών, πενηντάδραχμο ή πενηντάρικο
το νόμισμα των 100 δραχμών, εκατοντάδραχμο ή κατοστάρικο.

Οι λέξεις του χρήματος και των νομισμάτων, ξανά

Το καλοκαίρι είχα πει ότι θα βάζω και επαναλήψεις, δηλαδή παλιότερα άρθρα του ιστολογίου, ιδίως όσα είχαν δημοσιευτεί τον πρώτο καιρό, που δεν είχαμε ακόμα τόσο πολλούς επισκέπτες, κι έτσι δεν είναι και πολύ γνωστά. Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα, το είχα δημοσιεύσει την πρώτη βδομάδα ζωής του ιστολογίου και στη συνέχεια το συμπεριέλαβα και στο βιβλίο μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία«, οπότε είναι κατάλληλο για επανάληψη ύστερα από τόσον καιρό. Βέβαια, όσην ώρα ετοιμάζω το άρθρο, έχω ένα φριχτό ντεζαβούδι, ότι δηλαδή το έχω ήδη δημοσιέψει δεύτερη φορά στο ιστολόγιο, παρόλο που έκανα πεντέξι αναζητήσεις χωρίς να επιβεβαιωθεί η υποψία μου. Τι να πω, ίσως να οφείλεται στο ότι το άρθρο έχει αναδημοσιευτεί σε πολλούς άλλους ιστότοπους, ακόμα και πρόσφατα. (Κάποια κομμάτια, το ξέρω, τα έχω χρησιμοποιήσει σε άλλα άρθρα, αλλά μόνο κομμάτια). Τέλος πάντων, αν το έχετε ξαναδιαβάσει ζητάω συγνώμη.

Λεφτά, νομίσματα, μονέδα, όβολα, παράδες, γρόσια, άσπρα, πεκούνια, τάλιρα, φράγκα, μπικικίνια, ψιλά, μαρούλια, χαρτί, μαλλί, μπαγιόκο

Γραμμένο καθώς είναι σε καιρούς οικονομικής κρίσης, το σημερινό μας σημείωμα θα ασχοληθεί με τον κόσμο του χρήματος και των νομισμάτων. Εννοείται ότι θα κάνουμε διερεύνηση γλωσσική, αν και πρέπει να προειδοποιήσω ότι το θέμα είναι απέραντο, τόσο εκτενές που εύκολα θα μπορούσε να γραφτεί σχετικό βιβλίο.

Στα αρχαία ελληνικά, η λέξη χρήμα σήμαινε αρχικά κάτι που χρησιμοποιεί ή χρειάζεται κάποιος, και προέρχεται από το απρόσωπο ρήμα «χρη». Κι επειδή τα χρειαζούμενα που έχει κάποιος απαρτίζουν την κινητή περιουσία του, γρήγορα η λέξη «χρήματα» πήρε τη σημασία τη σημερινή· όμως, είχε επίσης και τη σημασία «πράγματα». Έτσι, όταν ο Πρωταγόρας (μέσω Πλάτωνα) λέει «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος» εννοεί ότι ο άνθρωπος είναι κριτήριο των πάντων, όταν όμως ο Δημοσθένης φώναζε στην εκκλησία του δήμου: «δει δη  δε χρημάτων και άνευ τούτων ουδέν εστι γενέσθαι των δεόντων» δεν εννοούσε βέβαια τα πράγματα, ούτε τα χρειώδη, αλλά ειδικώς εννοούσε τα χρήματα: τα λεφτά, τα νομίσματα, τη μονέδα, τα όβολα, τους παράδες, τα γρόσια, τα άσπρα, τα πεκούνια· τα τάλιρα, τα φράγκα, τα μπικικίνια, τα ψιλά, το μαρούλι, το χαρτί, το μαλλί, το μπαγιόκο· τα καπίκια, τα μπακίρια, το καύσιμο, το μπερντέ, τα γκαφρά, για να κάνουμε μια κάθε άλλο παρά εξαντλητική καταγραφή διάφορων ονομασιών -και ελπίζω να μη με θεωρήσετε ασεβή που κόλλησα πλάι στους αρχαίους μας προγόνους τις αργκοτικές ονομασίες της τρέχουσας επικαιρότητας, που ασφαλώς μερικές θα αποδειχτούν εφήμερες και θα ξεχαστούν σε μερικές δεκαετίες, όπως έχει σχεδόν ξεχαστεί σήμερα ο «μπαμπακόσπορος» τον οποίο απαιτούσαν οι ήρωες των Χαλασοχώρηδων του Παπαδιαμάντη για να πουλήσουν την ψήφο τους.

Μια από τις επίκαιρες λέξεις του χρήματος εδώ και μερικά χρόνια είναι αναμφίβολα η  τράπεζα αφού σε όλο τον κόσμο οι τραπεζίτες ζήτησαν και πήραν απίστευτα ποσά, που ψηλώνει ο νους σαν κάθεσαι να τα λογαριάσεις. Ας δούμε λοιπόν την ιστορία της λέξης. Η λέξη τράπεζα ήταν στα αρχαία τετράπεζα, από τα τέσσερα πόδια που έχει το τραπέζι, αλλά η πρώτη συλλαβή σίγησε κι έπεσε· αυτό το φαινόμενο λέγεται «απλολογία», κι όταν έχει συμβεί πριν από καμιά τριανταριά αιώνες το θεωρούμε ιερό και μεγαλειώδες, αλλά όταν γίνεται μπροστά στα μάτια μας και ακούμε κάποιον πιτσιρικά να λέει «περιβαντολόγος» μας φαίνεται ένδειξη έσχατης γλωσσικής παρακμής.

Επειδή πήγα κι εγώ στο Σύνταγμα…

… χτες το απόγεμα, δεν πρόφτασα να γράψω το  άρθρο που λογάριαζα για σήμερα -λυπάμαι! Μπορούμε όμως να συζητήσουμε για τη συγκέντρωση ή γενικά για την κατάσταση.

Η συγκέντρωση, κατά γενική ομολογία, ήταν πετυχημένη. Δεν ξέρω να υπολογίζω αριθμούς, πάντως είχε πολύ κόσμο. Πολύ κόσμο και κυρίως νέους, πολλές κοριτσοπαρέες, πολλά παιδιά με ποδήλατα, όμως είχε και μεγαλύτερους. Σημαίες (ελληνικές βέβαια) δεν είδα πολλές, ενώ τα δελτία ειδήσεων διέκριναν πλήθος, ίσως ήταν σε άλλη συγκέντρωση.

Η φωτογραφία που βλέπετε αριστερά δεν είναι δική μου -είχα μια δουλειά και νόμιζα ότι δεν θα μπορέσω να πάω στη συγκέντρωση, τελικά όμως η δουλειά αναβλήθηκε και πήγα, αλλά χωρίς εξοπλισμό. Το ισπανικό πανό της φωτογραφίας είναι απάντηση στην είδηση-αρβύλα ότι στη Μαδρίτη σηκώθηκε πανό που έγραφε «Σιγά, οι Έλληνες κοιμούνται» ή κάτι ανάλογο. Για τους μη ισπανομαθείς, γράφει: «Ξυπνήσαμε! Τι ώρα είναι; Τώρα είναι ώρα να φύγουνε!» Αυτό το πανό δεν είχε υπογραφή, αλλά νομίζω ότι το έφεραν (αόριστος) μέλη του Μετώπου Αλληλεγγύης και Ανατροπής.

Υπήρχε άλλο ένα πανό που έδειχνε ένα ελικόπτερο, που ο έλικάς του είχε (νομίζω) σχήμα ανοιχτής παλάμης, και έγραφε Ουστ! Μετά ήρθε και ένα τρίτο πανό που το υπέγραφε ο Σύλλογος Επισφαλών και Ανέργων και που ήταν ελληνοϊσπανικό: Para todos todo – Για όλους όλα. Αυτά τα τρία πανό ήταν ακίνητα, τοποθετημένα μπροστά στον Άγνωστο. Υπήρχε κι ένα περιφερόμενο, που έλεγε «Ξυπνήσαμε». Άλλοι κρατούσαν αυτοσχέδια αφισάκια τυπωμένα στον εκτυπωτή όπως ERROR 404 – DEMOCRACY NOT FOUND. Και ένας μοναχικός σήκωνε δύο «πικέτες» -μία για τη διαφθορά και μία για τη σύνταξή του, 380,60 ευρώ.