Της τρίτης δόσης

Από προχτές άνοιξε η πλατφόρμα για να κλείνουν οι πολίτες ραντεβού για την τρίτη δόση εμβολιασμού, εφόσον έχει περάσει τρίμηνο από τη δεύτερη δόση τους (ή από την πρώτη για όσους έχουν κάνει το μονοδοσικό εμβόλιο). Ως τώρα, το ελάχιστο διάστημα ήταν έξι μήνες και η μείωση του διαστήματος στο μισό έκανε εντύπωση.

Θα το συζητήσουμε κι αυτό στο σημερινό άρθρο, αλλά να μην ξεχνάμε τα βασικά -ότι εμείς εδώ λεξιλογούμε, και ότι δεν έχουμε ως τώρα λεξιλογήσει για τη λέξη «δόση», κάτι που είναι πραγματικά περίεργο, αν σκεφτεί κανείς ότι η λέξη δεν βρίσκεται στην επικαιρότητα μονάχα τώρα με την πανδημία, αλλά βρισκόταν και παλιότερα, με άλλες σημασίες της.

Η λέξη «δόση» είναι αρχαία, με τον τύπο δόσις, βέβαια. Αρχικά σήμαινε «δόσιμο, παροχή» αλλά και «δώρο, προσφορά». Τη βρίσκουμε ήδη στον Όμηρο. Στην Ιλιάδα (10.213): καί οἱ δόσις ἔσσεται ἐσθλή (καλό είναι το δώρο που θα πάρει), αλλά και στην Οδύσσεια (6.208) δόσις δ’ ὀλίγη τε φίλη τε («πρόσχαρο το λίγο που θα δώσεις», μεταφράζει ο Ζήσιμος Σίδερης).

Δυο από τις σημερινές σημασίες της λέξης είναι ήδη αρχαίες. Η σημασία της τμηματικής πληρωμής εμφανίζεται σε επιγραφές τον 5ο αιώνα πΧ (IG12.296 βρίσκω στο Λίντελ Σκοτ, που είναι από την Αθήνα γύρω στο 435 πΧ), ενώ η σημασία της δόσης φαρμάκου είναι πολύ συχνή στους μεγάλους γιατρούς των ελληνιστικών χρόνων και της ύστερης αρχαιότητας.

Με την ιατρική ακριβώς σημασία η λέξη περνάει, ως dosis, στα μεσαιωνικά λατινικά, και από εκεί έχουμε το γαλλικό dose, από το οποίο και το αγγλικό dose. Να πούμε εδώ ότι στα αγγλικά και τα γαλλικά οι λέξεις αυτές δεν έχουν ολόκληρο το σημασιακό φάσμα του νεοελληνικού όρου, ας πούμε δεν έχουν τη σημασία της τμηματικής πληρωμής.

Στα νέα ελληνικά, η δόση χρησιμοποιείται καταρχάς για την ορισμένη ποσότητα φαρμάκου που πρέπει να πάρει κάθε ασθενής, όπως και για τα εμβόλια, ή ακόμα και για ναρκωτικά -παίρνω τη δόση μου. Η υπερβολική δόση πρέπει να είναι μεταφραστικό δάνειο από το αγγλ. overdose.

Λέγεται επίσης για την ακριβή ποσότητα κάθε υλικού, κυρίως (αλλά όχι μόνο) στη μαγειρική και τη ζαχαροπλαστική -τέσσερις δόσεις νερό, τρεις δόσεις ζάχαρη, δυο δόσεις σιμιγδάλι και μια δόση λάδι είναι η συμβατική συνταγή για τον σιμιγδαλένιο χαλβά.

Τουρίστες στα ξενοδοχεία

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε αρχικά χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής. Το αναδημοσιεύω εδώ χωρίς σοβαρές αλλαγές, μια προσθήκη μέσα σε παρενθέσεις. H φωτογραφία είναι τυχαία, από πρόσφατο άρθρο οικονομικού ιστοτόπου.

Tουρίστες στα ξενοδοχεία

Τις τελευταίες μέρες έγινε πολύς λόγος για τον τουρισμό, καθώς η Ελλάδα, όπως και οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, αρχίζουν να χαλαρώνουν τους ταξιδιωτικούς περιορισμούς και ετοιμάζονται να υποδεχτούν τουρίστες. Θα αφιερώσουμε λοιπόν το σημερινό μας άρθρο στη λεγόμενη βαριά βιομηχανία της χώρας, λεξιλογώντας για τις δυο λέξεις του τίτλου.

Στα αρχαία ελληνικά η λέξη ‘τόρνος’ σήμαινε αφενός ένα εργαλείο που είναι αντίστοιχο με το σημερινό ομώνυμο, αλλά και ένα όργανο σαν τον διαβήτη για χάραξη κύκλων (ἐργαλεῖον τεκτονικόν, ᾧ τὰ στρογγύλα σχήματα περιγράφεται, λέει ο Ησύχιος). Η λέξη περνάει στα λατινικά ως tornus και ανοίγει ολόκληρη φλέβα λεξιλογική. Εκεί λοιπόν φτιάχτηκε το ρήμα tornare, το οποίο, κατ’ αναλογία με το ελληνικό ‘τορνεύω’, σήμαινε «κατεργάζομαι κάτι στον τόρνο». Επειδή όμως όταν δουλεύουμε κάτι στον τόρνο το περιστρέφουμε, πολύ γρήγορα το tornare πήρε τη σημασία «στρέφω, περιστρέφω, γυρίζω» και απέσπασε μεγάλο μέρος του σημασιολογικού πεδίου των αυτοχθόνων λατινικών ρημάτων vertere και torquere.

Από τα λατινικά, στις νεότερες γλώσσες έχουμε το ρήμα tourner, το οποίο περνάει και στα αγγλικά, όπου τον 14ο αιώνα έχουμε τη λέξη tour, «στροφή, βάρδια», η οποία περί το 1650 παίρνει και τη σημασία «βόλτα, εκδρομή, περιήγηση», ενώ στις αρχές του 19ου αιώνα καταγράφεται και η λέξη tourism, που περνάει στη συνέχεια στα γαλλικά και γίνεται διεθνής.

Βέβαια, τον 19ο αιώνα ο τουρισμός δεν ήταν μαζική υπόθεση, αλλά περιηγητές υπήρχαν από παλιότερα. Στα ελληνικά, η λέξη «τουρισμός» μπήκε στις αρχές του 20ού αιώνα, πιθανώς μετά το 1910, μάλλον από τα γαλλικά. Δεν υπάρχει στη Συναγωγή του Κουμανούδη, ενώ την έχω βρει σε χρονογράφημα του Φορτούνιο (Σπύρου Μελά) το καλοκαίρι του 1917, ο οποίος μάλιστα υποστηρίζει ότι «Δεν έχουμε ακόμη αποκτήσει ούτε την λέξιν» -άρα θα ήταν πολύ πρόσφατη τότε.

Αίαντας, ο περήφανος

Πριν από λίγο καιρό διάβασα την τραγωδία Αίας του Σοφοκλή στη νέα έκδοση της Ακαδημίας Αθηνών, σε εισαγωγή, μετάφραση και σχόλια της φιλολόγου Έφης Παπαδόδημα. Θα παρουσιάσω εδώ αυτήν την αξιόλογη έκδοση και θα πω δυο λόγια για το κείμενο της τραγωδίας και για τον ήρωα.

Όπως επισημαίνεται στην αρχή του βιβλίου, το έργο του Σοφοκλή είναι η μοναδική αρχαία τραγωδία που έχει σωθεί και που δραματοποιεί τον μύθο του ξακουστού ομηρικού πολεμιστή Αίαντα (του Σαλαμίνιου, γιατί υπήρχε και άλλος, ο Λοκρός). Θεωρείται ένα από τα αρχαιότερα σωζόμενα δράματα του Σοφοκλή, ίσως το αρχαιότερο.

Από τους Αχαιούς πολεμιστές, ο Αίαντας ήταν ο δεύτερος, μετά τον Αχιλλέα, στην παλικαριά: γιγαντόσωμος (το πιο συχνό ομηρικό επίθετό του είναι «μέγας»), γενναίος και φονικός στη μάχη.

Μετά τον θάνατο του Αχιλλέα, στο στρατόπεδο των Αχαιών γίνεται η «όπλων κρίσις», ο διαγωνισμός για ν’ αποφασιστεί ποιος ήρωας θα αποκτήσει τα περιώνυμα όπλα του νεκρού. Διεκδικητές είναι ο Αίαντας κι ο Οδυσσέας. Οι Αχαιοί αποφασίζουν υπέρ του δεύτερου. Ο Αίαντας εξοργίζεται από την απόφαση αυτή, που θεωρεί πως τον αδικεί κατάφωρα. Αποφασίζει να εκδικηθεί, σφάζοντας τη νύχτα τους Αχαιούς που τον αδίκησαν. Η θεά Αθηνά σκοτίζει τον νου του, κι έτσι αντί για τους αδικητές του σφάζει τα ζώα που είχε συγκεντρώσει ο στρατός ως λάφυρα.

Όταν συνειδητοποιεί τι έκανε, ντροπιασμένος αυτοκτονεί. Η αυτοκτονία παρουσιάζεται πειστικά σαν η μόνη λύση, αφού ο ήρωας δεν μπορεί να ξεπλύνει τη ντροπή του με έναν ένδοξο θάνατο στη μάχη (αφού έτσι θα χαροποιούσε τους Ατρείδες, που είναι πια εχθροί του) ούτε όμως μπορεί να επιστρέψει στην πατριδα, αφού δεν θα έχει μάτια ν’ αντικρίσει τους φίλους του εκεί.

Η τραγωδία του Σοφοκλή πατάει πάνω σ’ αυτόν τον μύθο, αλλά δεν σταματάει στην αυτοκτονία του Αίαντα, παρόλο που αυτό είναι το κεντρικό γεγονός. Μάλιστα, η ιδιομορφία αυτή θεωρήθηκε, ήδη από την αρχαιότητα, μειονέκτημα του έργου, αφού η αυτοκτονία συμβαίνει λίγο μετά τη μέση -η συνέχεια περιστρέφεται γύρω από την τύχη που θα έχει ο νεκρός του Αίαντα: θα τον αφήσουν άταφο, βορά των άγριων θηρίων και των όρνεων, όπως θέλει ο Αγαμέμνονας ή θα τον θάψουν κατά πως πρέπει σε ήρωα, όπως παθιασμένα προσπαθεί ο Τεύκρος, ο ετεροθαλής του αδερφός; Τελικά, με την παρέμβαση του Οδυσσέα, ο νεκρός θάβεται και εκεί τελειώνει το έργο. Ίσως γι’ αυτό τον λόγο, όπως επισημαίνει η εισαγωγή της Έφης Παπαδόδημα, το έργο αυτό του Σοφοκλή είναι από εκείνα που ανεβαίνουν σπανιότερα στην εγχώρια σκηνή.

Χαρακτηριστικό της νέας έκδοσης είναι, ακριβώς, η εκτενής εισαγωγή, που εξετάζει διεξοδικά και πολύ πυκνά μια σειρά ζητήματα σχετικά με την ερμηνεία του έργου και με το ανέβασμά του. Πράγματι, από τις 260 σελίδες μεγάλου σχήματος του βιβλίου, η τραγωδία και η αντικριστή μετάφραση πιάνουν λίγο περισσότερο από 100 ενώ η εισαγωγή μόνο πιάνει 70 σελίδες. (Επειδή όμως το βιβλίο εκδίδεται από την Ακαδημία, η τιμή του είναι προσιτή).