Η πτώση του Παρισιού, μυθιστόρημα του Ηλία Έρενμπουργκ

Παλιομοδίτης όπως είμαι, οι αγαπημενοι μου συγγραφείς ειναι επίσης παλαιοί -ένας απ’ αυτους ο σοβιετικός Ηλίας Έρενμπουργκ, που αποσπάσματα απο τα απομνημονεύματά του και από άλλα έργα του έχω ξαναβάλει στο ιστολόγιο.

Περνώντας προσφατα από το βιβλιοπωλείο της Σύγχρονης Εποχής είδα ότι εκδόθηκε, σε δύο τόμους και συνολικά 720 σελίδες, το μυθιστόρημα «Η πτωση του Παρισιού» του Ερενμπουργκ. Το πήρα και το διάβασα σχεδόν απνευστί -το ένιωθα πως θα μου άρεσε και δεν έπεσα έξω. Είχε βγει και παλιά από άλλον εκδοτικό οίκο, όμως τούτη η έκδοση της Συγχρονης Εποχής πρέπει να είναι φετινή (αν κάνω λάθος, διορθώστε).

Στην Πτώση του Παρισιού, ο Έρενμπουργκ δινει μια τοιχογραφία της Γαλλίας από το 1936 και τις εκλογές που έφεραν τη νικη του Λαϊκού Μετώπου έως το 1940 και την είσοδο των Γερμανών στο Παρίσι μετά τη συνθηκολόγηση. Ο Έρενμπουργκ, με διαφορά ο πιο δυτικός από τους Σοβιετικούς συγγραφείς, περιγράφει πράγματα που τα έζησε από πρώτο χέρι, αφού εκείνην την περίοδο ζούσε στο Παρίσι ως ανταποκριτής σοβιετικών εφημερίδων (αν και ειχε περάσει αρκετους μήνες και στην Ισπανία ως πολεμικός ανταποκριτής στον εκεί εμφύλιο· άλλωστε και η Ισπανία φιγουράρει στο μυθιστόρημα). Καθώς διάβαζα το μυθιστόρημα, εδώ κι εκεί αναγνώριζα σκηνές και φράσεις που τις είχε επίσης περιγράψει και αναφέρει ο Έρενμπουργκ, αν και κάπως διαφορετικά, στα απομνημονεύματά του.

Ειναι παραδοσιακό μυθιστόρημα, όπου παρελαύνουν δεκάδες ήρωες, οι περισσότεροι απ’ αυτους ζωγραφισμένοι πολύ πετυχημένα. Ο ίδιος ο Έρενμπουργκ, κρίνοντας το έργο του, έγραψε ότι «ορισμενοι ήρωες μού φαίνονται ζωντανοί, με τρεις διαστάσεις, άλλοι επίπεδοι, κατάλληλοι για πλακάτ» και συνεχίζει λέγοντας ότι κακώς έκανε αψεγάδιαστους τους «καλούς» (τον κομμουνιστή εργάτη Μισό ή Μιχιό, θα πούμε μετά, ή τη Ντενίζ). Πέτυχε όμως πολύ καλά τους ενδιάμεσους, σαν τον έξυπνο και ευαίσθητο καπιταλιστή Ντεσέρ. Ίσως ο πιο καλοσχεδιασμένος χαρακτήρας να είναι ο πολιτικός Τεσά, βουλευτής του ριζοσπαστικού κόμματος, που ξεκινάει από βουλευτής του Λαϊκού Μετωπου και καταλήγει υπουργός του Πετέν -ο συγγραφέας περιγράφει με μεγάλη επιτυχία και πολύ πειστικά την αλυσίδα των συμβιβασμών και των υποχωρήσεων.

Το βιβλίο έχει ενδιαφέρουσα ιστορία, την οποία δεν θα την πληροφορηθεί ο αναγνώστης της σπαρτιατικής έκδοσης της Σύγχρονης Εποχής. Τη λέω σπαρτιατική, επειδή παρουσιάζει σκέτο το κείμενο: δεν έχει ούτε προλογο, ούτε μεταφραστικές ή άλλες υποσημειώσεις, ούτε επίμετρο, ούτε τίποτα, μόνο ένα σημείωμα στο οπισθόφυλλο, για το οποίο θα πω μετά. Βέβαια, το κείμενο αρκεί και αποζημιώνει τον αναγνώστη με το παραπάνω, παρά τα μεταφραστικά προβλήματα (βλ. παρακάτω). Αλλά στην εποχή μας, ο αναγνωστης θέλει και κάτι παραπάνω.

Ο Ηλίας Έρενμπουργκ για τον ισπανικό εμφύλιο, τον Ντουρούτι και τους αναρχικούς

Σήμερα συμπληρώνονται 80 χρόνια από το ξεκίνημα του ισπανικού εμφυλίου πολέμου το 1936, αρχικά με τη μορφή στρατιωτικού κινήματος στη Θέουτα και τη Μελίγια, τις ισπανικές κτήσεις στην αφρικανική ακτή. Ο εμφύλιος πόλεμος, που διάρκεσε 2 χρόνια και 8 μήνες, είναι ένα από τα σημαντικά γεγονότα του 20ού αιώνα και ίσως το πιο καθοριστικό χαρακτηριστικό του να είναι η πρωτοφανής διεθνής αλληλεγγύη που εκφράστηκε από αριστερούς και προοδευτικούς όλου του κόσμου προς την αριστερή κυβέρνηση της Ισπανίας, που έμεινε αβοήθητη από τις δυτικές δημοκρατίες, ενώ οι εθνικιστές κινηματίες είχαν την αφειδή υποστήριξη της χιτλερικής Γερμανίας και της φασιστικής Ιταλίας.

Ο ισπανικός εμφύλιος έχει δώσει το έναυσμα για κάθε λογής έργα τέχνης, από μυθιστορήματα έως κινηματογραφικά έργα, αν και το γνωστότερο είναι μάλλον η Γκερνίκα, ο πίνακας του Πικάσο (που κάποτε τον λέγαμε Γκουέρνικα).

Ο Σοβιετικός λογοτέχνης και δημοσιογράφος Ηλίας Έρενμπουργκ, που ένα απόσπασμα από τα απομνημονεύματά του («Άνθρωποι, χρόνια, ζωή») είχα παρουσιάσει πριν από δύο εβδομάδες, παρακολούθησε από πολύ κοντά τον ισπανικό εμφύλιο, όχι μόνο ως δημοσιογράφος αλλά και ως μέλος πολιτιστικού συνεργείου που είχε αποστολή να προβάλλει κινηματογραφικές ταινίες και να εμψυχώνει τους μαχητές. Στον τέταρτο τόμο των απομνημονευμάτων του αφιερώνει πολλά κεφάλαια στις εμπειρίες του από την Ισπανία. Διάλεξα να παρουσιάσω σήμερα ένα μάλλον εκτενές κεφάλαιο, το 19ο, αφιερωμένο στους Ισπανούς αναρχικούς, οι οποίοι έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στον ισπανικό εμφύλιο. Στην Ισπανία οι αναρχικοί βρέθηκαν, κατά κάποιο τρόπο, σε ορισμένες περιοχές, στην εξουσία, για πρώτη και μοναδική ως τώρα φορά. (Παλιότερα είχε θεωρηθεί οξύμωρο να υπάρχει «αναρχικός βουλευτής» -ο Βαγγέλης Διαμαντόπουλος- αλλά στην Ισπανία υπήρξαν και αναρχικοί υπουργοί).

Επειδή το κεφάλαιο που δημοσιεύω είναι εκτενές, το άφησα χωρίς υπομνηματισμό -θα έπρεπε να γράψω πάρα πολλά. Σημειώνω μόνο ότι ο Άρης Αλεξάνδρου, που έχει κάνει την (αριστουργηματική) μετάφραση του «Άνθρωποι, χρόνια, ζωή» επέλεξε -και πολύ σωστά για την εποχή- να αποφύγει τους λατινικούς χαρακτήρες, κι έτσι ΣΝΤ-ΦΑΙ είναι η CNT-FAI, η ισπανική αναρχοσυνδικαλιστική ομοσπονδία, ενώ ΠΣΟΥΚ το PSUC, το Ενοποιημένο Σοσιαλιστικό Κόμμα Καταλωνίας (όπου συμμετείχαν και οι κομμουνιστές).

Επίσης, ο Αλεξάνδρου επέλεξε να αποδώσει «ελεύθερο κομμουνισμό» τον communismo libertario των αναρχικών. Σήμερα θα λέγαμε «ελευθεριακό κομμουνισμό» θαρρώ.

19

Εσείς στη Ρωσία έχετε πραγματικά κράτος, εμείς όμως είμαστε υπέρ της ελευθερίας — μου είπε ο σκοπός με το μαυροκόκκινο πουκάμισο, μελετώντας την άδεια διελεύσεώς μου, — θέλουμε να εγκαθιδρύσουμε ελεύθερο κομμουνισμό».

«Κομμουνίζμο λιμπερτάριο» — οι λέξεις αυτές αντηχούν ως τα σήμερα στ’ αυτιά μου: τόσες φορές τις άκουσα σαν πρόκληση, σαν όρκο.

Ονόματα σε ένα μνημείο

Το Σάββατο είχα βγει βόλτα σε ένα μακρινό χωριό του Λουξεμβούργου, το Winseler, στον βορρά της χώρας, καμιά εβδομηνταριά χιλιόμετρα απόσταση, στις Αρδέννες. Καθώς περνούσα από την εκκλησία του χωριού πρόσεξα ένα μικρό μνημείο πεσόντων, μια πλάκα πιο σωστά στον μαντρότοιχο -και το φωτογράφισα:

 

Η φωτογραφία εδώ είναι πειραγμένη -κανονικά τα γράμματα είναι κόκκινα, αλλά σχεδόν δεν διαβάζονται, οπότε σκέφτηκα να την επεξεργαστώ και να αφαιρέσω το κόκκινο και τώρα φαίνονται κάπως καλύτερα (τη χτένισε λιγάκι κι ένας φίλος του ιστολογίου).

Το μνημείο έχει 11 ονόματα. Πέντε που «πέθαναν για την πατρίδα» και έξι «θύματα πολέμου», οι πέντε γυναίκες, που υποθέτω θα είναι άμαχοι, ίσως θύματα βομβαρδισμών -μπορεί και από φίλια πυρά. Άλλωστε, οι τρεις από αυτούς ήταν σε ηλικία γύρω στα 80 όταν βρήκαν τον θάνατο.

Από τους πεσόντες υπέρ πατρίδος, οι δυο τουφεκίστηκαν, άλλοι δύο αγνοούνται και ένας «έπεσε», ίσως αντάρτης σε μάχες, τον Γενάρη του 1944. Βλέποντας τις ημερομηνίες τουφεκισμού των δύο (Δεκέμβριος 1944) σκέφτηκα πως ίσως σχετίζεται ο θάνατός τους με τη μάχη των Αρδεννών.

Ακόμα κι ο Άρης νυστάζει

Ποιος Άρης, θα ρωτήσετε. Υπομονή, παρακαλώ, και θα ικανοποιηθεί η περιέργειά σας. Επειδή το σημερινό άρθρο το έχω κλέψει, στο κυρίως σώμα του, από έναν φίλο, θα πρέπει να φλυαρήσω στην εισαγωγή και στον επίλογο για να μην κατηγορηθώ ότι λουφάρω άρθρα, που θα λέγαμε και στον στρατό.

Η φράση του τίτλου είναι υπαινιγμός που παραπέμπει σε μιαν αγγλική παροιμιώδη φράση που δεν ξέρω να υπάρχει στα ελληνικά ή σε άλλη γλώσσα: even Homer nods. Η φράση αυτή στην κυριολεξία της χαρακτηρίζει τις ανακολουθίες που υπάρχουν στην Ιλιάδα (ας πούμε, κάποιος δευτεραγωνιστής σκοτώνεται κι όμως ξαναπαρουσιάζεται αργότερα ζωντανός), ανακολουθίες που αποδόθηκαν στο ότι ακόμα και ο μέγας Όμηρος πότε-πότε νύσταζε και ξεχνούσε τι ακριβώς είχε πει πριν από τρεις ραψωδίες (φυσικά τα ομηρικά έπη δεν γράφτηκαν έτσι, μάλιστα δεν γράφτηκαν γενικώς).

Τη φράση την οφείλουμε στον Οράτιο, ο οποίος είχε γράψει στην Ποιητική του indignor quandoque bonus dormitat Homerus, αγανακτώ όταν ο καλός Όμηρος νυστάζει. Στα αγγλικά την μετέφερε πρώτος ο Ντράιντεν και την έκανε διάσημη ο Πόουπ. Φυσικά, δεν χρησιμοποιείται πλέον μόνο και ειδικά για τον Όμηρο, αλλά γενικά, κάθε φορά που επισημαίνουμε ένα λάθος, μια αστοχία σε κάποιον μεγάλο δημιουργό. Είναι ένας μάλλον τιμητικός τρόπος για να επισημάνεις το λάθος, αφού ταυτόχρονα αναγνωρίζεις πως αυτός που ξαστόχησε είναι τόσο άξιος που το να λαθέψει είναι μια εξαιρετική και αξιομνημόνευτη περίσταση, και πως αν δεν τον είχε καταβάλει η νύστα ασφαλώς δεν θα είχε κάνει το σφάλμα.