Τα παντούμ και η συλλογή του Θάνου Γιαννούδη

Την Κυριακή βάζουμε λογοτεχνικό θέμα συνήθως -και συνήθως πεζογραφία, διηγήματα ας πούμε. Σπάνια βάζουμε ποιήματα και ακόμα σπανιότερα ποιήματα σημερινών ποιητών (μια εξαίρεση ήταν η παρουσίαση της συλλογής του Δημήτρη Κοσμόπουλου πριν απο δυόμισι μήνες).

Εξαίρεση κάνω και σήμερα, αφού παρουσιάζω μιαν ακόμα ποιητική συλλογή και μάλιστα ενός νέου ποιητή, του Θάνου Γιαννούδη ο οποίος ακόμα δεν έχει κλείσει τα τριάντα του χρόνια. Ο Γιαννούδης είναι εκπρόσωπος της νεότατης γενιάς των ποιητών που αναβιώνουν τον παραδοσιακό στίχο. Παλιότερα δημοσίευε τα ποιήματά του στο ιστολόγιό του, και στη συνέχεια σε λογοτεχνικούς ιστοτόπους (παράδειγμα), τώρα όμως έβγαλε και την πρώτη του ποιητική συλλογή, Του ουρανού και της γης.

Με τον Θάνο γνωριζόμαστε εδώ και καιρό, ιντερνετικά αλλά και διά ζώσης όποτε περνάω από Θεσσαλονίκη. Μου είχε δώσει τη συλλογή πριν ακόμα βγει και μου ζήτησε να πάρω μέρος στην παρουσίασή της -επειδή όμως η ημερομηνία της εκδήλωσης άλλαξε και δεν βρισκόμουν στην Ελλάδα, τελικά η συμμετοχή μου στην παρουσίαση έγινε μέσω υπομνήματος, που το διάβασε ο μυστηριώδης ποιητής Ααρών Μνησιβιάδης.

Το κείμενο αυτό θα το παρουσιάσω πιο κάτω, αλλά πρώτα θα πω δυο λόγια για το παντούμ, ένα στιχουργικό είδος που μ’ αρέσει πολύ και που αρέσει και στον Γιαννούδη, αρκετά ώστε να ξεκινήσει τη συλλογή του με ένα παντούμ.

Πρόλογος – Παντούμ για το Νέο Κόσμο

 ”O brave new world,
that has such people in ‘t!” –
Shakespeare

 

Αν υπάρχω στη ζωή, είναι για σένα…
Μακριά σου ο κόσμος όνειρο κακό,
κιθαρίστας που τού έκλεψαν την πένα
και μαντεύει κάθε νότα το σκοπό.

Μακριά σου ο κόσμος όνειρο κακό
-Πόση αγάπη θα επιζήσει; Πες μου, πόση;-
και μαντεύει η κάθε νότα το σκοπό,
τη σειρά της μουσικής να περισώσει.

Πόση αγάπη θα επιζήσει; Πες μου, πόση;
Ποιο τραγούδι θα υμνήσει τον καιρό,
τη σειρά της μουσικής θα περισώσει;
Δεν στεριώνει ο ρυθμός που προχωρώ…

Ποιο τραγούδι θα υμνήσει τον καιρό:
νέε κόσμε, εσύ, λαμπρέ φωτοκυκλώνα!
Δεν στεριώνει ο ρυθμός που προχωρώ,
η καρδιά της πλάσης θάφτηκε στο χώμα.

Νέε κόσμε, εσύ, λαμπρέ φωτοκυκλώνα,
σε γεννήσαν ο καημός κι η συμφορά!
Η καρδιά της πλάσης θάφτηκε στο χώμα,
το χαμόγελό σου η άβυσσος φορά!

Σε γεννήσαν ο καημός κι η συμφορά
-Χαίρε, άμετρη ανθρώπινή μας φύση!-
Το χαμόγελό σου η άβυσσος φορά
κι έχει μέσα σου το χάος εμφυσήσει.

Χαίρε, άμετρη ανθρώπινή μας φύση,
χαίρε φύσημα της πλαστουργού πνοής!
Έχει μέσα σου το χάος εμφυσήσει
σαν δεν βρίσκεις πια ένα νόημα ζωής.

Χαίρε φύσημα της πλαστουργού πνοής,
νιότης όνειρα που μοιάζετε σαν ξένα
σαν δεν βρίσκεις πια ένα νόημα ζωής
-αν υπάρχω στη ζωή, είναι για σένα…

2017

Ο Δημήτρης Κοσμόπουλος γράφει για τον Βαγγέλη Γιακουμάκη και γι’ άλλους που έφυγαν

Τις Κυριακές βάζουμε θέμα λογοτεχνικό -που σημαίνει ότι σχεδόν πάντα βάζουμε πεζά ή, σπανιότερα, ποιήματα κάποιου παλιού ποιητή, ας πούμε του αγαπημένου μου Λαπαθιώτη ή του επίσης αγαπημένου μου Κοτζιούλα. Δεν θυμάμαι να έχουμε αφιερώσει ποτέ κυριακάτικο άρθρο σε σύγχρονο ποιητή, ενώ για σύγχρονους πεζογράφους δεν είναι σπάνια τα άρθρα έστω και με απλή ασχολίαστη παράθεση κάποιου έργου τους. Κάτι λέει αυτό ή για τα δικά μου γούστα ή για τη θέση της σύγχρονης ποίησης.

Σήμερα θα κάνω μιαν εξαίρεση και θα παρουσιάσω ποιήματα από ένα σχετικά καινούργιο βιβλίο, την πιο πρόσφατη ποιητική συλλογή ενός από τους αξιόλογους ποιητές μας, του Δημήτρη Κοσμόπουλου, το Θέριστρον, συλλογή που κυκλοφόρησε πριν από έξι μήνες περίπου σε πολύ προσεγμένη έκδοση από τις εκδόσεις Κέδρος. Είναι το ένατο ποιητικό βιβλίο του Κοσμόπουλου, που εδώ βλέπετε σύντομο εργοβιογραφικό σημείωμά του.

Επειδή εδώ λεξιλογούμε, πρέπει να σχολιάσουμε και τον τίτλο της συλλογής. Τι είναι το θέριστρον; Δεν είναι λεξιπλασία, όπως ίσως θα φανταζόταν κανείς. Η λέξη υπάρχει, στην αρχαία γραμματεία. Στον πληθυντικό, τα θέριστρα είναι η αμοιβή που πληρώνει κανείς στους εργάτες που θερίζουν. Στον ενικό όμως η λέξη έχει άλλες δύο σημασίες. Αφενός σημαίνει το εργαλείο του θερισμού, το δρεπάνι, από την άλλη όμως σημαίνει επίσης ένα ελαφρό θερινό ένδυμα. Και οι δυο λέξεις μαρτυρούνται στην ίδια πηγή, στους Εβδομήκοντα και επειδή ο Κοσμόπουλος είναι ποιητής με βαθιά χριστιανική πνευματικότητα έχει σημασία η πηγή. Νομίζω πως συνειδητά διάλεξε μια λέξη με δυο σημασίες -το δρεπάνι βέβαια παραπέμπει στον θάνατο, αλλά το καλοκαίρι, η θερινή στολή, στην αέναη συνέχεια.

Τις τελευταίες δεκαετίες συμβαίνει ένα αξιοπρόσεκτο φαινόμενο στα ποιητικά μας πράγματα, κι αυτό είναι η αναβίωση του παραδοσιακού, ισόμετρου στίχου. Το κίνημα αυτό ξεκίνησε, αν δεν σφάλλω, με την τριάδα Καψάλη-Λάγιου-Κοροπούλη και συνεχίστηκε από άλλους, ανάμεσά τους και νεότεροι, σαν τη φίλη μας Σοφία Κολοτούρου, ακόμα και νεότατοι, όπως ο μυστηριώδης Ααρών Μνησιβιάδης και ο εξαιρετικά ταλαντούχος Θάνος Γιαννούδης. Και εδώ ανήκει, βέβαια, ο Δημήτρης Κοσμόπουλος, ηλικιακά πιο κοντά στην πρώτη τριάδα, αν και λιγάκι νεότερος.

Θαύμα παιδί μου, θαύμα!

 

Ο τίτλος δεν είναι υπαινιγμός για την πολιτική επικαιρότητα (πώς θα μπορούσε άλλωστε), ούτε γράφτηκε στο 81ο λεπτό της χτεσινής αναμέτρησης Παρί Σεν Ζερμέν – Ολυμπιακός (δηλαδή τότε που είχε ισοφαρίσει ο γαύρος, πριν φάει άδικα το δεύτερο στο ενενήντα). Απλώς, βρήκα στα ηλεσυρτάρια μου ένα παλιό άρθρο, που το είχα γράψει παλιά για ένα έντυπο που τελικά δεν βγήκε, και διαβάζοντάς το είδα ότι δεν είναι κακό, οπότε το δημοσιεύω εδώ, αφαιρώντας τον πρόλογο που ήταν γραμμένος ειδικά για το έντυπο εκείνο.

Το θαύμα είναι λέξη αρχαία, ήδη ομηρική· περιγράφοντας τα όπλα του Ρήσου, ο Δόλωνας λέει: «τεύχεα δε χρύσεια πελώρια, θαύμα ιδέσθαι» που οι Καζαντζάκης-Κακριδής μεταφράζουν «αρματωσιά χρυσή θεόρατη, να ιδείς και να θαμάξεις». Πράγματι, θαύμα στον Όμηρο είναι αυτό που το βλέπεις και μένεις έκθαμβος, η έκφραση «θαύμα ιδέσθαι» επαναλαμβάνεται στερεότυπα πολλές φορές, και η ίδια λέξη θαύμα άλλωστε είναι ετυμολογικά συγγενική με τη θέα. Να σημειώσουμε πάντως και τον ιωνικό τύπο θώμα (στον Ηρόδοτο). Στην κλασική αρχαιότητα, πέρα από το πολύ ωραίο, η λέξη, στον πληθυντικό, πήρε τη σημασία του λαϊκού θεάτρου, με μαριονέτες, άγρια θηρία και ταχυδακτυλουργούς («εν τοις θαύμασι»).

Από την αρχαιότητα έχουμε και τα επτά θαύματα, επτά επιβλητικά κτίσματα του ελληνιστικού κόσμου: οι κρεμαστοί κήποι της Βαβυλώνας, η πυραμίδα του Χέοπα, το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού, ο ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο, ο Κολοσσός της Ρόδου, ο Φάρος της Αλεξάνδρειας και το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία στην Ολυμπία. Από αυτά, μόνο η πυραμίδα σώζεται ίσαμε σήμερα, κατά σύμπτωση το αρχαιότερο κτίσμα της επτάδας. Να πούμε εδώ ότι τα εφτά αυτά θαύματα συνυπήρχαν όλα μαζί και όρθια μόνο εξήντα χρόνια, μια και ο Κολοσσός φτιάχτηκε γύρω στο 280 π.Χ. και εξήντα χρόνια αργότερα γκρεμίστηκε από σεισμό. Να πούμε ακόμα ότι οι συγγραφείς της ελληνιστικής εποχής π.χ. ο Στράβωνας, κάνουν λόγο για «επτά θεάματα»· ο Φίλων ο Βυζάντιος έγραψε γι’ αυτά: των επτά θεαμάτων έκαστον φήμηι μεν γινώσκεται όψει δε σπανίοις οράται, ενώ ο Διόδωρος Σικελιώτης μιλάει για τα «επτά θαυμαζόμενα έργα».

Το σονέτο και το χάδι

Η βδομάδα που άρχισε χτες χαρακτηρίζεται διαβολοβδομάδα από πολλούς ανθρώπους της πιάτσας του βιβλίου, μια και διαχρονικά αυτή τη βδομάδα γίνονται οι περισσότερες πωλήσεις στα βιβλιοπωλεία, δημοσιεύονται εορταστικά βιβλιολογικά αφιερώματα σε εφημερίδες και περιοδικά, γίνονται εκδηλώσεις, μ’ άλλα λόγια όλοι έχουν δουλειές με φούντες. Δυο ή τρεις φίλοι μού είπαν ότι δεν μπόρεσαν να έρθουν στη χτεσινή εκδήλωση για τον Βάρναλη (το άρθρο αυτό βέβαια το γράφω πριν από την εκδήλωση) επειδή συμμετείχαν σε άλλη ανάλογη ομιλία ή παρουσίαση. Κάθε μέρα έχει δυο-τρεις αξιόλογες εκδηλώσεις, και μία τέτοια γίνεται και σήμερα, που θα προσπαθήσω να πάω, και που μου έδωσε το έναυσμα για το σημερινό άρθρο.

Είχαμε γράψει πριν από λίγο καιρό για τον Λορέντζο Μαβίλη, τον ποιητή και σκακιστή που σκοτώθηκε πριν από εκατό χρόνια, μαχόμενος με τους ερυθροχίτωνες γαριβαλδινούς, εθελοντής στα 52 του, στον Δρίσκο, στους βαλκανικούς πολέμους. Ο Μαβίλης είναι ο κατεξοχήν Έλληνας σονετογράφος, όσο κι αν σονέτα είχαν γραφτεί (όχι πολλά) και πριν απ’ αυτόν, και φυσικά συνέχισαν να γράφονται μετά. Όμως αυτός καλλιέργησε με πολλή τέχνη και σχεδόν αποκλειστικά το δεκατετράστιχο ποίημα, αυτός το καθιέρωσε, δίνοντας ποιήματα που ακόμα και σήμερα είναι πολύ γνωστά, όπως τη Λήθη, την Ελιά, την Καλλιπάτειρα κι έτσι δεν είναι λάθος να πούμε ότι ο Μαβίλης είσαξε (σικ) το σονέτο στην ελληνική ποίηση.

Στη μνήμη του Μαβίλη, η ποιητική ομάδα «Με τα λόγια [γίνεται]», κάλεσε τους σημερινούς ποιητές να γράψουν ένα σύγχρονο σονέτο, και από τις 42 συμμετοχές επιλέχθηκαν οι 17 (δεν ξέρω αν αυτός ο αριθμός έχει κάποιον συμβολισμό). Σήμερα το βράδυ λοιπόν, στις 8 μ.μ., στο θέατρο της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης (Μασσαλίας 22), οι 17 ποιητές θα διαβάσουν το σονέτο που έγραψαν και μαζί από ένα σονέτο του Μαβίλη ο καθένας -αν και θα πρέπει να συνεννοηθούν για να μην έχουμε επαναλήψεις. Οι ποιητές είναι: Γιούλη Βολανάκη, Άννα Γρίβα, Γιάννης Ευθυμιάδης, Λένα Καλλέργη, Σοφία Κολοτούρου, Κώστας Κουτσουρέλης, Αλέξιος Μάινας, Στέργιος Μήτας, Νέδα Μονκ, Σπυρίδων Πεντεφούντης, Σάκης Σερέφας, Δανάη Σιώζιου, Δημήτρης Ε. Σολδάτος, Αλέκος Φλωράκης, Άντεια Φραντζή, Μιχαήλ Χατζηγεωργίου, και Αντώνης Ψάλτης. Θα προσπαθήσω να πάω, μου αρέσουν τα σονέτα.

Και με την ευκαιρία, ας λεξιλογήσω για το σονέτο.

Μια ποιητική τρίλιζα

Τρίλιζα στα μαθητικά μας χρόνια ήταν ένα παιχνίδι, που σχεδιάζαμε ένα πλέγμα τρία επί τρία στο τετράδιό μας, δηλαδή εννιά τετραγωνάκια, και μετά ο κάθε παίχτης εκ περιτροπής έβαζε το σύμβολό του σε ένα τετραγωνάκι, ο ένας το Χ και ο άλλος το Ο, και προσπαθούσαμε να φτιάξουμε τριάδα, είτε οριζόντια είτε κατακόρυφη είτε διαγώνια, και να εμποδίσουμε τον αντίπαλο να σχηματίσει τριάδα εκείνος. Ήταν μάλλον βαρετό παιχνίδι, γιατί αφού την πάθεις καναδυό φορές μετά βρίσκεις τις απαντήσεις, και αν κι οι δυο παίχτες παίζουν καλά είναι αδύνατο να βγει νικητής και έχει πολύ περιορισμένους συνδυασμούς: δεν είναι σκάκι.

Κακώς χρησιμοποίησα τον αόριστο πιο πάνω: η τρίλιζα είναι παιχνίδι, υποθέτω δηλαδή πως και σήμερα τα παιδιά εξακολουθούν να παίζουν τρίλιζα, είτε πάνω σε χαρτί στα σχολεία, είτε σε επιτραπέζιο, διότι και στην εποχή μου αλλά και όταν ήταν μικρότερες οι κόρες μου τρίλιζα υπήρχε και σε επιτραπέζιο, συνήθως βέβαια μαζί με άλλα επιτραπέζια παιχνίδια, διότι, όπως είπαμε, η χάρη της γρήγορα ξεθυμαίνει.

Αυτά ισχύουν για την πραγματική τρίλιζα, όχι για την ποιητική. Η Τρίλιζα η ποιητική, που η χάρη της δεν ξεθυμαίνει, είναι ένα βιβλιαράκι που κυκλοφόρησε τις προάλλες σε δυο μορφές, ηλεκτρονική και έντυπη, και περιέχει τρία επί τρία ποιήματα, δηλαδή ποιήματα τριών ποιητών, από τρία του καθενός, σύνολο εννιά. Οι τρεις ποιητές είναι ο Θάνος Γιαννούδης, η Σοφία Κολοτούρου και ο Ααρών Μνησιβιάδης.

Η Τρίλιζα με τη μορφή αυτή είναι συνειδητός φόρος τιμής σε ένα άλλο μικρό βιβλιαράκι που είχε κυκλοφορήσει πριν από 21 (τρία επί εφτά) χρόνια, το Τριώδιο. Εκεί, τρεις νέοι τότε ποιητές, ο Διονύσης Καψάλης, ο Γιώργος Κοροπούλης και ο Ηλίας Λάγιος (που δεν ζει πια) δημοσίευαν από μια μπαλάντα τους, γραμμένη σε παραδοσιακό στίχο, με μέτρο και με ρίμα. Ήταν μια κίνηση συμβολική, ήθελαν να δείξουν πως έμμετρη (παραδοσιακή, ισόμετρη) ποίηση δεν είχε πάψει να γράφεται, παρά την επικράτηση του ελεύθερου στίχου τις προηγούμενες δεκαετίες.

Τώρα η Τρίλιζα κλείνει το μάτι (με σεβασμό, όμως) στο Τριώδιο, με τρία επί τρία ποιήματα τριών επίσης νέων ποιητών: τρία σονέτα, τρεις μπαλάντες, τρία τετράστιχα. Προηγήθηκε η ηλανθολογία (ξέρετε δα ότι το πρόθεμα ηλ- και ηλε- είναι το αντίστοιχο του αγγλικού e-!) Νέοι ήχοι στο παμπάλαιο νερό της Σοφίας Κολοτούρου και του Κώστα Κουτσουρέλη, που πρόσφατα ξανάρχισε να δημοσιεύει ύστερα από διάλειμμα σχεδόν δύο χρόνων.

Προσωπικά, η νεότερη ισόμετρη ποίηση με ενθουσιάζει και νομίζω ότι χάρη στο Διαδίκτυο, απαλλαγμένη από το άγχος του έντυπου εκδότη (διότι «η ποίηση δεν πουλάει») έχει βρει μια αξιοθαύμαστη αμεσότητα, στον σχολιασμό των επίκαιρων και στην επαφή με το κοινό. Αλλά εγώ ειδικός δεν είμαι, απλώς απολαμβάνω.

Το φρούτο των Χριστουγέννων

Το άρθρο αυτό λογάριαζα να το ανεβάσω μέσα στις γιορτές, αλλά μ’ αυτά που τύχανε δεν είχα διάθεση. Σήμερα που το ανεβάζω, θαρρώ πως δεν έχει χάσει την επικαιρότητά του.

Δεν ξέρω αν υπάρχει ένα κοινώς αποδεκτό «φρούτο των Χριστουγέννων» -δεν νομίζω πάντως, εγώ θα πω για τον εαυτό μου. Για μένα, φρούτο των Χριστουγέννων είναι αυτό που βλέπετε στη φωτογραφία αριστερά: το μανταρίνι. Η πιο καθαρή χριστουγεννιάτικη εικόνα που έχω συγκρατήσει από την παιδική μου ηλικία, εκτός από το χριστουγεννιάτικο δέντρο, είναι τα μανταρίνια στη φρουτιέρα, κι ύστερα, στο τραπέζι, ο παππούς καθάριζε τα μανταρίνια ώστε να διατηρηθεί το κάτω μέρος ακέραιο, σαν καλαθάκι. Βάζαμε λίγο λάδι και ανάβαμε το άσπρο στέλεχος που απέμενε στον πάτο, σαν φιτιλάκι –και μοσχοβολούσε. Και σήμερα ακόμα, έχω συνδέσει τα Χριστούγεννα μ’ αυτό το φρούτο -αν λείπουν τα μελομακάρονα, ας πούμε, μπορεί να μην το προσέξω, αλλά τα μανταρίνια στη φρουτιέρα είναι απαραίτητα.

Σε κάποιο παλιότερο άρθρο είχαμε μιλήσει για τα νεράντζια και τα πορτοκάλια. Αν το νεράντζι είναι ο φτωχός συγγενής του πορτοκαλιού, ο μικρός αδελφός του ασφαλώς είναι το μανταρίνι. Μικρότερο σε μέγεθος, ήρθε αργότερα στην Ευρώπη, αλλά εγκλιματίστηκε απόλυτα και μόνο το όνομά του προδίδει τις ανατολίτικες καταβολές του. Οι βοτανολόγοι και οι έμποροι διακρίνουν πολλές ποικιλίες μανταρινιών, αλλά ο πολύς κόσμος όλα μανταρίνια τα λέει (ή τουλάχιστον αυτή την εντύπωση έχω, διορθώστε με αν κάνω λάθος).

Η μανταρινιά, ή Citrus reticulata όπως είναι η βοτανική ονομασία της, έχει πατρίδα της την Κίνα. Άργησε να έρθει στα μέρη μας· μόλις το 1805 έγινε η πρώτη εισαγωγή μανταρινιών στην Αγγλία. Οι Άγγλοι τα καλλιέργησαν στη Μάλτα, που τότε ήταν κτήση τους και το κλίμα της ήταν πρόσφορο και από εκεί ο νέος καρπός διαδόθηκε σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Στην Ελλάδα, μανταρινιές έφερε πρώτος από τη Μάλτα ο Ρώσος ναύαρχος Χέιδεν, που τον ξέρουμε όλοι από τη ναυμαχία του Ναβαρίνου (αλλά δεν ξέρουμε ότι ήταν Ολλανδός και ότι στα ρώσικα προφέρεται Γκέιντεν). Ο Χέιδεν ή Γκέιντεν λοιπόν χάρισε τις μανταρινιές στον Μανώλη Τομπάζη, στον Πόρο. Το 1877 εκείνες οι μανταρινιές σώζονταν ακόμα στον κήπο του πατρογονικού των Τομπάζηδων. Ωστόσο, το «μανδαρίνιον της Μάλτας», όπως αρχικά το αποκαλούσαν, δεν διαδόθηκε αμέσως· πάντως, μετά το 1850 το δέντρο καλλιεργιόταν στην Αθήνα, όπως και στην Κέρκυρα και στην Κρήτη. Σε εφημερίδα του 1917, διαβάζω ότι τα καλύτερα μανταρίνια έβγαιναν στα Σεπόλια και στην Κολοκυνθού· από τότε έχουν αλλάξει τα πράγματα!