Άδεια για γεμάτα στο σκυλάδικο

Περίεργος ο τίτλος του σημερινού άρθρου, αλλά θα σας τον εξηγήσω αμέσως. Το σημερινό άρθρο, λοιπόν, είναι αφιερωμένο στην προέλευση της λέξης «σκυλάδικο». Όμως, σε αντίθεση με τα περισσότερα άρθρα της κατηγορίας αυτής, δεν πρόκειται να σας εκθέσω την άποψή μου για την ετυμολογία και την ιστορία της λέξης, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν έχω άποψη -δεν ξέρω, για να το πω πιο ωμά. Με άλλα λόγια, ρίχνω άδεια για να πιάσω γεμάτα, ελπίζοντας ότι από τη συζήτηση θα βγάλουμε κάποιαν άκρη.

Όχι όμως  εντελώς άδεια. Θα παραθέσω διάφορες εκδοχές που κυκλοφορούν. Δεν αποκλείω κάποια από αυτές να είναι σωστή, κάθε άλλο. Αλλά δεν μπορώ, αυτή τη στιγμή, να προκρίνω κάποια.

Λέγοντας «σκυλάδικο» εννοούμε, κατ’ αρχάς, έναν συγκεκριμένο τύπο νυχτερινού κέντρου και, κατ’ επέκταση, το είδος τραγουδιού που συνηθίζεται σε αυτά τα κέντρα. Εικάζω ότι πρώτα ονοματίστηκε το κέντρο και μετά το είδος τραγουδιού. Ο τραγουδιστής του σκυλάδικου λέγεται σκυλάς -και σκυλού η τραγουδίστρια. Σκυλάδες όμως λέγονται και όσοι συχνάζουν σε σκυλάδικα (κέντρα) ή τους αρέσουν τα σκυλάδικα (τραγούδια).

Μύηση στο ρεμπέτικο (κείμενο του «Παύλου Δημητρίου», 1959)

Kυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, σε επαυξημένη και ξαναδουλεμένη έκδοση το από καιρό εξαντλημένο βιβλίο «Σπάνια κείμενα για το ρεμπέτικο (1929-1959)» του Κώστα Βλησίδη.

Ο όρος «επαυξημένη» δεν είναι διαφημιστικό σχήμα λόγου: η προηγούμενη έκδοση είχε 260 σελίδες ενώ η τωρινή 420 -έχουν προστεθεί 52 νέα κείμενα! Επιπλέον, τα κείμενα της πρώτης έκδοσης έχουν ξανακοιταχτεί και, όπου χρειάζεται, έχει γίνει νέος σχολιασμός.

Τα κείμενα που επέλεξε ο Βλησίδης είναι, σχεδόν όλα, αδημοσίευτα και δυσεύρετα. Μία εξαίρεση γίνεται για τον γνωστό διάλογο περί ρεμπέτικου που δημοσιεύτηκε το 1947 στον Ριζοσπάστη, επειδή ο επιμελητής έφερε στην επιφάνεια ένα κείμενο που είχε ξεφύγει από την προσοχή των μελετητών.

Τα κείμενα παρατίθενται με χρονολογική σειρά, από το 1929 έως το 1959, για τα κείμενα της αρχικής έκδοσης, και ακολουθούν, επίσης σε χρονολογική σειρά, τα κείμενα του συμπληρώματος, δηλαδή αυτά που προστέθηκαν στη σημερινή επαυξημένη έκδοση -έτσι, όσοι έχουν διαβάσει την πρώτη έκδοση είναι πιο εύκολο να δουν τι προστέθηκε.

Ο σχολιασμός σε κάθε κείμενο είναι μάλλον λακωνικός, αλλά καίριος, ενώ όπου χρειάζεται δίνονται πληροφορίες για τους συντάκτες, που είναι στην πλειοψηφία τους δημοσιογράφοι ή δημοσιογραφούντες διανοούμενοι και λογοτέχνες. Βλέπουμε λοιπόν πώς αντιμετώπισε η διανόηση της εποχής το ρεμπέτικο τραγούδι -άλλοι το παρουσίασαν φολκλορικά, σαν κάτι το εξωτικό, άλλοι διέρρηξαν τα ιμάτιά τους για την απειλή που αντιπροσώπευε αυτό το είδος (κατηγορώντας το άλλοι για μη ελληνικό και άλλοι για σχέσεις με τον υπόκοσμο και τα ναρκωτικά).

Ωστόσο, δεν είναι μόνο τα 100+ κείμενα που ανθολογούνται -υπάρχουν επίσης πολλές φωτογραφίες και κυρίως δημοσιεύματα από έντυπα της εποχής (διαφημίσεις, αγγελίες, άρθρα κτλ.) που συμπληρώνουν καίρια την εικόνα που σχηματίζει ο αναγνώστης και αναδεικνύουν το βιβλίο σε υποχρεωτικό ανάγνωσμα για τον καθένα που ενδιαφέρεται για το ρεμπέτικο και για τον τρόπο που το προσέλαβε η διανόηση και η κοινωνία της εποχής. Εννοείται (πρέπει όμως να αναφερθεί) πως όλα τα κείμενα είναι άριστα τεκμηριωμένα, και πως όλος ο τόμος, μέχρι τις μικρές λεπτομέρειες, έχει τη σφραγίδα της ευσυνείδητης και οξυδερκούς ερευνητικής δουλειάς του Κώστα Βλησίδη, που θα την ξέρουν οι αναγνώστες του ιστολογίου από την εποχή που σχολίαζε εδώ με το ψευδώνυμο Spatholouro.

Διάλεξα να παρουσιάσω το κείμενο που έκλεινε την πρώτη έκδοση, που δημοσιεύτηκε το 1959 στο περιοδικό Εκλογή και υπογραφόταν από τον Παύλο Δημητρίου. Ο Βλησίδης το είχε τότε δημοσιεύσει με το εξής σχόλιο:

Κλείνουμε την ανθολόγηση με αυτό το εξαιρετικό κείμενο, το οποίο τοποθετεί αρκετά ζητήματα σε εύλογη βάση, οι δε ακροτελεύτιες διατυπώσεις του αποδείχτηκαν πικρά προφητικές.

Πράγματι, πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα τοποθέτηση, αλλά το ενδιαφέρον του άρθρου δεν τελειώνει εκεί. Όπως αποκαλύφθηκε μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου του Βλησίδη, ο Παύλος  Δημητρίου ήταν ψευδώνυμο του Ρένου Αποστολίδη, και στη νεότερη έκδοση αυτό φυσικά δηλώνεται.

Την αποκάλυψη την έκανε ο γιος του Ρένου, ο Στάντης Αποστολίδης, σε βιβλιοκριτική του για την πρώτη έκδοση. Ωστόσο, λίγο αργότερα σε συνέντευξή του ο άλλος γιος του Ρένου, ο Ήρκος, εκφράστηκε περιφρονητικά για τον επιμελητή, υποστηρίζοντας πως έπρεπε να υποψιαστεί από το ύφος του κειμένου πως ήταν γραμμένο από τον Ρένο Αποστολίδη και να αναζητήσει το όνομα «Παύλος Δημητρίου» στο βιβλίο ψευδωνύμων του Ντελόπουλου. Τα αφηγείται αυτά ο Βλησίδης σε υποσημείωση της τωρινής έκδοσης που την αναπαράγω αυτούσια (προσθέτοντας τα λινκ που ο ίδιος δίνει). Προσωπικά κρίνω πως η επίθεση του υιού είναι εντελώς αδικαιολόγητη και δυσανάλογη προς το όποιο αστόχημα του επιμελητή και διαπιστώνω πως είναι μεγάλη ατυχία να κληρονομεί ο γιος μονάχα τα ψεγάδια του πατέρα.

Παραθέτω λοιπόν το κείμενο και στη συνέχεια την υποσημείωση του επιμελητή. Να σημειώσω ότι έχω εκσυγχρονίσει (όχι απόλυτα) την ορθογραφία και έχω μονοτονίσει.

Παύλος Δημητρίου

Μύηση στο ρεμπέτικο

Πολλών ειδών ρυθμοί και μελωδίες ανθίζουν στα χείλη των ανθρώπων κάθε καιρού και κάθε τόπου. Μα θα ’κανε μεγάλο λάθος να νομίσει κανείς πως είναι και πράγματι όσο φαίνεται αυθαίρετο και συμπτωματικό το τραγούδι που «κολλάει», όπως λένε, στα χείλη όλων και χιλιοτραγουδιέται, αλλάζοντας διαρκώς θέματα και μορφές, ποτέ όμως ουσία.

Συζητώντας για την αργκό

Η αργκό ενδιαφέρει πολύ το ιστολόγιο και έχουμε δημοσιεύσει πολλά άρθρα, είτε για τη σύγχρονη αργκό είτε για την ιστορία της, σε κάποια από τα οποία είχε καθοριστική συνεισφορά ο παλιός φίλος μας Spatholouro που εύχομαι να ξαναρχίσει να σχολιάζει εδώ.

Το σημερινό άρθρο είναι μια γενική εισαγωγή για την αργκό, συνοπτικά δοσμενη σε κάτι λιγότερο από 1000 λέξεις. Μου το ζήτησε η δημοσιογράφος Ζωή Παρασίδη από το popaganda.gr ως υλικό αναφοράς για ένα άρθρο που ετοίμαζε. Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε την περασμένη εβδομάδα και ανάμεσα στις πηγές του είναι το κείμενο που είχα στείλει καθώς και το παλιότερο άρθρο μας για τη διασημότερη ελληνική λέξη.

Παρουσιάζω σήμερα το δικό μου κείμενο για την αργκό, για να υπάρχει και αυτοτελώς. Είχα πει ότι σήμερα θα έβαζα κάτι για γραβάτες, αλλά τελικά ο προγραμματισμός άλλαξε και εκείνο το άρθρο πηρε αναβολή.

Γενικά για την αργκό

Η λέξη αργκό είναι δάνειο από τη γαλλική argot, η οποία, όπως αρμόζει στον χαρακτήρα της, είναι σκοτεινής ετυμολογίας, αφού καμιά από τις πολλές εκδοχές που έχουν προταθεί δεν έχει γίνει αποδεκτή. πιθανώς συνδέεται με το ρήμα argoter «λογομαχώ». Αρχικά είχε τη σημασία «συντεχνία κλεφτών» και προς τα τέλη του 17ου αιώνα πήρε και τη σημασία της ειδικής συνθηματικής γλώσσας τους. Ένας από τους πρώτους συγγραφείς που μελέτησε τη γαλλική αργκό σε βάθος ήταν ο Βίκτωρ Ουγκώ, ο οποίος αφιερώνει στην αργκό μια ολόκληρη ενότητα στον 4ο τόμο των Αθλίων, υπό τύπον δοκιμίου 15-20 σελίδων. «Η αργκό είναι η γλώσσα των σκοταδιών», γράφει.

Με τον όρο αργκό εννοούμε ένα προφορικό γλωσσικό ιδίωμα, που χρησιμοποιείται ως συνθηματική γλώσσα από ορισμένες κοινωνικές ή επαγγελματικές ομάδες (περιθώριο, υπόκοσμος, νέοι κ.ά.) και που διαμορφώνεται κυρίως από γλωσσικά δάνεια και από παραμόρφωση της καθομιλουμένης. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν πολλές αργκό, πολλές συνθηματικές γλώσσες: του στρατού, των νέων, διάφορων περιθωριακών ομάδων κτλ. Υπάρχουν και επαγγελματικές συνθηματικές γλώσσες, όπως ήταν παλιότερα τα κουδαρίτικα, η γλώσσα των Ηπειρωτών χτιστάδων, και τα ντόρτικα, η γλώσσα των τσιγγάνων χαλκιάδων της Ευρυτανίας, ενώ και στην εποχή μας ειδικό λεξιλόγιο βρίσκουμε σε άφθονους κλάδους και ομάδες, π.χ. νοσηλευτές, κομπιουτεράδες, φορτηγατζήδες ή γκέιμερς. Ξέρουμε επίσης τα καλιαρντά, τη γλώσσα των ομοφυλοφίλων, που την έκανε ευρύτερα γνωστή η μελέτη του Ηλία Πετρόπουλου.

Ο Τζογές της Βραδυνής και οι λέξεις του (συνεργασία του Κόρτο)

Παρουσιάζω σήμερα με πολλή χαρά μια συνεργασία του φίλου μας του Κόρτο, αφιερωμένη σε μια ευθυμογραφική στήλη που έτερψε τους αναγνώστες επί δεκαετίες και που έχει και γλωσσικό ενδιαφέρον: τη στήλη του Τζογέ, που εμφανιζόταν προπολεμικά στην εφημερίδα Βραδυνή. Πρόκειται για εύθυμα κείμενα, περίπου σαν χρονογραφήματα, που τα έγραφε ο Σώτος Πετράς.

Η φιγούρα του Τζογέ στα χρονογραφήματα του 1925

Ο Κόρτο διερευνά το θέμα πολύ αναλυτικά, οπότε όσο λιγότερα πω εγώ τόσο καλύτερα. Να πω μόνο ότι ο Τζογές δεν είναι η πρώτη στήλη που υπογράφεται από κουτσαβάκη, μάγκα ή βλάμη, είναι όμως από τις μακρόβιες και πολύ πετυχημένες -μαλιστα επιλογή χρονογραφημάτων είχε βγει σε βιβλίο, που είδα να κυκλοφορεί και στο Διαδίκτυο.

Τζογές ήταν και τυπικό όνομα του μάγκα στις επιθεωρήσεις, ενώ έτσι ειναι και το παρατσούκλι του «καλού πολίτη» στο ποίημα του Βάρναλη:

Εγώ ’μαι ο Νικολός. Σταμάτα!
Το παρατσούκλι μου Τζογές.
Είχα συμπέθερο το Ρίζο
κι είχα το γάδαρο τον γκρίζο.

Επειδή εδώ λεξιλογούμε, να πούμε ότι ο Τζογές ονομάστηκε έτσι από το τζογέ πανταλόνι που ήταν το σήμα κατατεθέν των παλιών κουτσαβάκηδων. Τζογέ ή τρόμπα: φαρδύ επάνω, στενό κάτω, σωλήνας περίπου.

Ο Κόρτο έχει και γλωσσάρι του Τζογέ, στο οποίο προσθέτω μέσα σε αγκύλες κάποια δικά μου σχόλια. Αλλά πολλά ειπα εγώ.

Ο ΤΖΟΓΕΣ ΤΗΣ ΒΡΑΔΥΝΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΤΟΥ

Η στήλη του Τζογέ υπήρξε σειρά εύθυμων χρονογραφημάτων τα οποία γράφονταν από τον επιθεωρησιογράφο και θεατρικό κριτικό Σώτο Πετρά¹ και δημοσιεύονταν στον αθηναϊκό τύπο κατά την διάρκεια του Μεσοπολέμου. Στην εφημερίδα Βραδυνή η στήλη εμφανίζεται ήδη από το φύλλο της 5^ης Ιουνίου 1925, είναι σχεδόν καθημερινή κατά τα έτη 1926 έως 1930 και συνεχίζει να δημοσιεύεται σε άτακτα διαστήματα τουλάχιστον μέχρι και τον πρώτο χρόνο της Κατοχής.

Στα ευθυμογραφήματα αυτά, ο Πετράς ζωντανεύει και κατά κάποιον τρόπο υποδύεται τον Τζογέ, έναν κωμικό λογοτεχνικό χαρακτήρα, ο οποίος αφηγείται ευτράπελα περιστατικά, στηλιτεύει τις κοινωνικές στρεβλώσεις της εποχής του και σχολιάζει την επικαιρότητα, με έμφαση στο αστυνομικό δελτίο της εποχής, αλλά πάντα με σατιρικό πνεύμα.

Τόσο από τις αφηγήσεις, όσο και από τα σχόλιά του, προκύπτει ότι ο Τζογές είναι ο λαϊκός τύπος του μεσοπολέμου, αισθηματίας, γλεντζές, λάτρης της ξέγνοιαστης ζωής, του κρασιού και της ταβέρνας, της κιθάρας και της καντάδας. Είναι παθιασμένος υμνητής και συγχρόνως σφοδρός κατήγορος του έρωτα. Νοσταλγεί την παλιά Αθήνα και τις ομορφιές της, ενώ παραπονιέται συνεχώς για την κατάντια της εποχής του και την έκλυση των ηθών. Είναι παλαιών αρχών και γκρινιάζει για τους μοντερνισμούς, την μόδα και την τεχνολογία. Συχνά αναφέρεται σε μία σειρά συμπρωταγωνιστών: στην ερωμένη του την Κατινίτσα, στην οποία συνήθως απευθύνει τα γραφόμενά του, σε κάποια πρόσωπα της γειτονιάς, αλλά προπαντός σε μία παρέα από θαμώνες της ταβέρνας (τον Λάθουρα, τον Νίκουρδα, τον Μπρούτζο, τον Χαμπλεχούρα κλπ) μαζί με τους οποίους στις διάφορες κρασοκατανύξεις γράφουν στιχάκια, τραγουδούν, καλαμπουρίζουν ή πηγαίνουν για καντάδες. Ενίοτε όμως περιγράφει συναντήσεις και με επώνυμα πρόσωπα, κυρίως καλλιτέχνες της εποχής από τον χώρο της επιθεώρησης και του τραγουδιού.

Καλιαρντά από το 1904!

Στο σημερινό άρθρο, που το παρουσιάζω μ’ ιδιαίτερη χαρά και συγκίνηση, η δική μου συμβολή είναι ελάχιστη. Το βασικό εύρημα, το οποίο πιστεύω ότι φέρνει επανάσταση στην ιστορία των Καλιαρντών, το οφείλουμε στον φίλο μας το Spatholouro, ο οποίος πρόσθεσε στην πορεία και άλλα πολύ ενδιαφέροντα ευρήματα από τις συνεχείς αναδιφήσεις του σε παλιές εφημερίδες. Πολύ σημαντικός ήταν και ο ρόλος του φίλου μας Nick Nicholas, που έστρεψε τη συζήτηση στα ρομανί και την τροφοδοτούσε σε τακτά διαστήματα με τα άρθρα που έγραφε (στα αγγλικά) στο ιστολόγιό του και με τα σχόλιά του εδώ. Όμως κι άλλοι φίλοι του ιστολογίου είχαν μικρότερη συμβολή -κι επειδή όλη αυτη η συζήτηση έγινε στα σχόλια ενός μάλλον άσχετου άρθρου, πήρα την πρωτοβουλία να παρουσιάσω εδώ τα πιο σημαντικά ευρήματα σε αυτοτελές άρθρο, έτσι που το εύρημα να έχει την προβολή που του αξίζει.

Λοιπόν, πριν από ένα μήνα, στο άρθρο μου όπου παρουσίασα το βιβλίο της Γ. Κατσούδα για το ιδίωμα των Κυθήρων, ο φίλος μας ο Νικ Νίκολας ανέφερε σε σχόλιο ότι η φίλη Γ. Κατσούδα έχει συμβολή στο ετυμολογικό πεδίο της διδακτορικής διατριβής της Κατερίνας Χριστοπούλου «Μια λεξικολογική προσέγγιση στο περιθωριακό λεξιλόγιο της νέας ελληνικής«.

Κι ενώ τα σχόλια συνεχίζονταν, το βράδυ της δεύτερης μέρας ο φίλος μας το Spatholouro έβγαλε τον λαγό από το καπέλο, παρουσιάζοντας το εύρημα που θα δούμε παρακάτω, ένα εκτενές ρεπορτάζ για τα Καλιαρντά και το λεξιλόγιό τους στο περιοδικό «Πετακτό Κόρτε» του 1904!

Λοιπόν, στο τεύχος της 25.11.1904, στη σελίδα 2 και στη στήλη «Της εβδομάδος» δημοσιεύτηκε το εξής άρθρο που μεταφέρω εδώ τα βασικότερα σημεία του μονοτονισμένα. Με πλάγια αποδίδω τα αραιογραμμένα του πρωτοτύπου, διορθώνω μερικά προφανή τυπογραφικά λάθη και σημειώνω ότι όπου ο συντάκτης έχει τελείες (….) αντί για ερμήνευμα  αυτό σημαινει πως πρόκειται για άσεμνη λέξη:

Λεγεωνάρικα μεζεδάκια

Αν σας παραξένεψε ο τίτλος του σημερινού μας σημειώματος, θα πρέπει να κάνετε υπομονή γιατί η απορία σας θα λυθεί στο τέλος του άρθρου, στο τελευταίο μεζεδάκι της πιατέλας -στο επιδόρπιο, ας πούμε. Μπορείτε βέβαια να πεταχτείτε από τώρα στο τέλος, αλλά δεν σας το συνιστώ, άλλωστε το μεζεδάκι εκείνο δεν είναι διασκεδαστικό, μια επισήμανση πολιτικού, ας πούμε, χαρακτήρα είναι.

* Τα σημερινά μεζεδάκια θα μπορούσα επίσης να τα ονομάσω «υποτροπικά», για λόγους που θα εξηγηθούν αμέσως.

Διάβασα τα σχέδια της Περιφέρειας Αττικής για την ανάπλαση του Φαληρικού Όρμου, ένα θέμα που με ενδιαφέρει και πιο προσωπικά, αφού κάπου εκεί μένω, και είδα ότι: «Πρόκειται για ένα υποτροπικής σημασίας έργο, το οποίο δίνει νέο προσανατολισμό σε όλη την Αττική, αφού ουσιαστικά στρέφει την περιοχή με «πρόσωπο» προς το παράκτιο μέτωπο και η θάλασσα πλέον αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι και συνέχεια του αστικού ιστού της».

Την είδηση τη διάβασα στην Αυγή, βλέπω όμως ότι η αρχική πηγή είναι το ΑΠΕ, απ’ όπου η περίεργη διατύπωση «υποτροπικής σημασίας έργο» έχει αναπαραχθεί σε αρκετούς ακόμα ιστοτόπους.

Τι θα πει, κατά τη γνώμη σας, «έργο υποτροπικής σημασίας»; Η φρικτή μου υποψία, που κατά 99% είναι σωστή, είναι πως ο συντάκτης άκουσε λάθος το «υπερτοπικής», διότι μόνο με αυτή τη λέξη βγαίνει νόημα. Το θεωρώ πιθανότερο, παρά να προέρχεται το λάθος από τον αντιπεριφερειάρχη, που πάνω στις δικές του ανακοινώσεις στηρίζεται το άρθρο.

Μια ακόμα πιο φριχτή υποψία: μήπως για το λάθος φταίει ο κορέκτορας ή ο Σπελ Τσέκερ του συντάκτη. Και πράγματι, στο δικό μου Word ο έλεγχος ορθογραφίας κοκκινίζει το «υπερτοπικής», ενώ δέχεται το «υποτροπικής». Ωστόσο, για την αντικατάσταση του «υπερτοπικής» προτείνει το πιο κοντινό «υπεροπτικής».

Οπότε, αν δείτε κάπου ότι ένα έργο είναι «υπεροπτικής σημασίας», θα ξέρετε πού οφείλεται η διατύπωση!

* Συνεχίζουμε με την απορία ενός φίλου, που δεν μπορώ να τη λύσω και την υποβάλλω στη συλλογική σας σοφία.

Λιτέρα, μια λέξη

Τρεις και σήμερα μας μένουν ίσαμε την Κυριακή, όλος ο κόσμος συζητάει τις εκλογές (έχουμε και στοίχημα για την πρόβλεψη των αποτελεσμάτων, δείτε δεξιά), αλλά το ιστολόγιο έρχεται να αποδείξει, με τον πιο παραστατικό τρόπο θα έλεγα, ότι «εμείς εδώ λεξιλογούμε». Θέλω να πω, αντί να δημοσιεύσουμε ένα ακόμα άρθρο για τις εκλογές που έρχονται, ας πούμε για το προβάδισμα και την πιθανή αυτοδυναμία του ΣΥΡΙΖΑ ή για το ντέρμπι της τρίτης θέσης, ή έστω ένα άρθρο για τα λεξιλογικά της προεκλογικής περιόδου (όπως προχτές για την ψαλίδα, που όχι μόνο δεν λέει να κλείσει αλλά όλα δείχνουν πως ανοίγει), το σημερινό άρθρο θα είναι αφιερωμένο σε μια σπάνια λέξη, που ίσως δεν την ξέρετε, τη λέξη λιτέρα.

Βλέπετε, ήθελα μέσα στην εβδομάδα να βάλω ένα «ανεπίκαιρο» άρθρο, κι όταν προχτές πήρα ένα μήνυμα μιας φίλης που με (ξανα)ρωτούσε γι’ αυτή τη λέξη, άδραξα την ευκαιρία -αλλά μην ανησυχείτε, από αύριο η επικαιρότητα θα ξαναπάρει το πάνω χέρι, τουλάχιστον ως την Τρίτη. Θέλω να πω, η επιλογή του άρθρου (και της συγκεκριμένης λέξης) είναι εντελώς τυχαία και, επειδή η λέξη έχει σημασία κάπως μακάβρια, μην σκεφτείτε ότι επίτηδες τη διάλεξα, σαν υπαινιγμό ας πούμε για την επικαιρότητα.

Αλλά, πριν προχωρήσουμε, ένα μικρό κουίζ: τι να σημαίνει τάχα η λέξη «λιτέρα»; (Το κακό είναι ότι γκουγκλίζεται, οπότε προσπαθήστε να τη μαντέψετε).

Από το φύλλο συκής στο μπικίνι

Μια και η εποχή το θέλει, ένα ακόμα καλοκαιρινό σημείωμα, που μένει κι αυτό στην παραλία, όπως το προηγούμενο που είχα ανεβάσει πριν από καμιά δεκαπενταριά μέρες, αλλά εστιάζεται στα ρούχα που φοράμε όταν κάνουμε μπάνιο, στο μπανιερό δηλαδή, στο μαγιό. Μην περιμένετε εξαντλητική εξέταση, ολόκλήρο βιβλίο μπορεί να γραφτεί για το θέμα, εδώ απλώς θα λεξιλογήσουμε λίγο και μάλιστα χωρίς συνοδευτικό οπτικό υλικό, διότι ο προηγούμενος που ειδικευόταν σε παρόμοια τηλεοπτικά ρεπορτάζ παραλίας (τα λεγόμενα και ρεπορτάζ του Κολ…, ίσως προς τιμήν του ηγέτη που επανένωσε τη Γερμανία) πήρε προαγωγή κι έγινε διευθυντής της ΕΡΤ κι εγώ δεν αδειάζω να αναλάβω θέση στη Νέριτ. Οπότε, αρκεί μια σεμνή φωτογραφία όπως αυτή αριστερά (παρμένη από τη Βικιπαίδεια) με ένα μαγιό της δεκαετίας του 1920. Λίγο να σερφάρετε στο Διαδίκτυο, είναι εύκολο να βρείτε κι άλλες φωτογραφίες από μαγιό της εποχής –εδώ έχει κάμποσες.

Λέμε μαγιό, δάνειο από τα γαλλικά, όπου είναι maillot, ή μάλλον maillot de bain, διότι η γαλλική λέξη για κάμποσους αιώνες σήμαινε το ύφασμα με το οποίο τύλιγαν το νεογέννητο, τα σπάργανα σα να λέμε, κι ύστερα διάφορους τύπους εφαρμοστών ρούχων, π.χ. σαν αυτά που φορούσαν οι χορευτές στη σκηνή, ώσπου το 1908 καταγράφεται ο όρος maillot de bain και πολύ γρήγορα περνάει και στα ελληνικά -πότε ακριβώς δεν ξέρω, αναζήτηση σε σώματα δεν έχω κάνει, τη λέξη την έχω βρει σε ένα ταξιδιωτικό χρονογράφημα του Βάρναλη το 1926 από τη Γαλλία αλλά σίγουρα θα έχει έρθει αρκετά νωρίτερα. Καθαρευουσιάνικη λέξη για το μαγιό (που το έγραφαν μαγιώ παλιότερα) είναι η «λουτρίς», αλλά ελάχιστοι (και δίκαια) την ξέρουν. Υπάρχει και η λέξη «μπανιερό», που είναι λαϊκή μάλλον παρά λόγια.

Θα μπορούσε βέβαια κανείς να υποστηρίξει ότι το πρώτο μαγιό της ιστορίας ήταν το φύλλο συκής που φόρεσαν οι πρωτόπλαστοι, ο Αδάμ και η Εύα. Και παρόλο που το φύλλο συκής το βλέπουμε σε διάφορες γελοιογραφίες όπου το φίδι προσφέρει το μήλο στην Εύα, στην πραγματικότητα ή τέλος πάντων σύμφωνα με τον μύθο οι πρωτόπλαστοι μέχρι να φάνε τον απαγορευμένο καρπό δεν ενοχλούνταν που ήταν γυμνοί, μόνο όταν τον έφαγαν (η Γένεσις δεν λέει τι καρπός ήταν, αργότερα επικράτησε η άποψη για το μήλο) και «έγνωσαν ότι γυμνοί ήσαν και έρραψαν φύλλα συκής και εποίησαν εαυτοίς περιζώματα» (Γένεσις 3.7).

Η μεγάλη απόδραση από τα Βούρλα – 58 χρόνια μετά

Συμπληρώνονται σήμερα 58 χρόνια από τη μεγαλύτερη απόδραση στη νεοελληνική ιστορία, τη μεγαλύτερη και ταυτόχρονα την πιο μυθιστορηματική ή κινηματογραφική -και την πιο ηρωική. Εννοώ την απόδραση 27 κομμουνιστών από τις φυλακές των Βούρλων, στον Πειραιά, στις 17 Ιουλίου 1955, αφού άνοιξαν υπόγεια σήραγγα μήκους 30 μέτρων, ένα εγχείρημα που διάρκεσε πολλούς μήνες και που είναι περίεργο που δεν έχει γίνει κινηματογραφική ταινία. Κάθε χρόνο γράφονται αξιόλογα κείμενα για τη συναρπαστική αυτή ιστορία, για την οποία έχουν επίσης γραφτεί τουλάχιστον δύο βιβλία, που δυστυχώς δεν τα έχω πρόχειρα. Σας συστήνω να διαβάσετε ένα περσινό άρθρο από το ιστολόγιο «Βαθύ κόκκινο«, που συνοδεύεται και από βιντεάκι.

Φέτος, έγινε λόγος για τη μεγάλη απόδραση πριν από μερικές μέρες, επειδή ο Βαρδής Β. Βαρδινογιάννης, ένας από τους 27 δραπέτες των Βούρλων και ένας από τους πέντε που βρίσκονται ακόμα στη ζωή, συμμετείχε στο τιμητικό προεδρείο του πρώτου συνεδρίου του ΣΥΡΙΖΑ. Ο Βαρδής ήταν και φίλος του μακαρίτη του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου -συνεργάζονταν μαζί στην ΕΔΙΑ, την Εταιρεία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων. Με την ευκαιρία, η Αυγή της Κυριακής δημοσίεψε προχτές ένα άρθρο, που θα το αναδημοσιεύσω πιο κάτω, αφού πρώτα προσθέσω και μερικά δικά μου σχόλια.

Καταρχάς τα Βούρλα, για τους μη Πειραιώτες, είναι μια περιοχή της Δραπετσώνας -κάποτε θα ήταν βαλτώδης, και από εκεί θα βγήκε και το τοπωνύμιο. Τα Βούρλα δεν έγιναν διάσημα για τις φυλακές τους, ήταν ήδη πολύ διασημότερα πριν από τον πόλεμο -ούτε έχουν σχέση με τα Βουρλά, την ελληνική πόλη έξω από τη Σμύρνη, που ήταν γενέτειρα του Σεφέρη. Τα Βούρλα έγιναν διάσημα επειδή σε ένα οικοδομικό τους τετράγωνο φτιάχτηκε, το 1873 σύμφωνα με μια πηγή, «συνοικισμός κοινών γυναικών», με το σκοπό να συγκεντρωθούν εκεί οι πόρνες του Πειραιά. Τα Βούρλα είχαν εξωτερικό περιτείχισμα, όχι πολύ διαφορετικό από της φυλακής, πορτιέρηδες που έλεγχαν την είσοδο και έξοδο, οι γυναίκες που δούλευαν εκεί δεν μπορούσαν εύκολα να ξεφύγουν.

Δεν έχω διαβάσει κάποια μελέτη για τα Βούρλα, αλλά από τα λογοτεχνικά μου διαβάσματα έχω σχηματίσει την εντύπωση ότι για την πόρνη τα Βούρλα ήταν το τελευταίο σκαλοπάτι. Ο Ηλίας Πετρόπουλος στο Μπουρδέλο χαρακτηρίζει τα Βούρλα «μπορντέλ0-στρατώνα». Τη μεταπολεμική Τρούμπα τη χαρακτηρίζει «μπουρδελογειτονιά», ενώ τη θεσσαλονικιά Μπάρα την εκθειάζει ως «μπουρδελοπολιτεία» και με τον χαρακτηριστικό του τοπικισμό δεν λέει σχεδόν τίποτα για τα Βούρλα ενώ αφιερώνει πολλές σελίδες στη Μπάρα. Ο Καραγάτσης έχει γράψει για τα Βούρλα, αλλά το γνωστότερο λογοτεχνικό κείμενο που τα αναφέρει είναι το συγκλονιστικό «Αμαρτωλό» της Γαλάτειας Καζαντζάκη, που αρχίζει:

Στη Σμύρνη Λέλα,
Ηρώ στη Σαλονίκη,
στο Βόλο Κατινίτσα έναν καιρό…
Τώρα στα Βούρλα με φωνάζουν Νίκη… (το υπόλοιπο εδώ).

Πράσο το πράσινο

 

Αν ρωτήσουμε ποιο λαχανικό είναι το «πιο πράσινο» απ’ όλα, μάλλον θα πάρουμε διάφορες απαντήσεις, διότι υπάρχουν πολλά λαχανικά που είναι κατεξοχήν πράσινα και άλλωστε τα λέμε «πρασινάδες»· υποψιάζομαι πως το πράσο δεν θα πάρει πολλές προτιμήσεις κι όμως το πράσο είναι το εξορισμού πράσινο φυτό, αφού η λέξη «πράσινος» από το πράσο προέρχεται.

Περιφρονημένο ή παραγνωρισμένο μπορεί να είναι, αλλά το πράσο έχει σημαντική παρουσία στη γλώσσα και στη φρασεολογία μας, όπως ξέρετε κι όπως θα δούμε παρακάτω.

Το πράσο είναι συγγενικό φυτό με το κρεμμύδι και το σκόρδο και υπάρχει στην ανατολική Μεσόγειο από τα πανάρχαια χρόνια. Η ίδια η λέξη «πράσον» εμφανίζεται πρώτη φορά στον Ιπποκράτη, αλλά ασφαλώς υπήρχε από πολύ παλιότερα αν σκεφτούμε ότι ένα παράγωγό της, η λέξη «πρασιά», υπάρχει στον Όμηρο, δυο φορές στην Οδύσσεια. Και επειδή στις πρασιές δεν θα φύτευαν μόνο πράσα αλλά κάθε λογής λαχανικά, υποψιαζόμαστε ότι η λέξη πράσον μπορεί να ήταν γενικό όνομα για όλα τα λαχανικά. Ο Dalby γράφει ότι κάτι τέτοιο συνέβαινε και στα αρχαία αιγυπτιακά, δηλ. ότι η λέξη για το πράσο ήταν και εκεί γενικός όρος για όλα τα λαχανικά (στο Food in the Ancient World).

Στο πράσο χρωστάει η γλώσσα μας όχι μόνο τη λέξη «πρασιά» αλλά και τη λέξη «πράσινος» για το χρώμα, που αρχικά σήμαινε το ανοιχτό πράσινο μόνο, το πράσινο του πράσου δηλαδή, αλλά μετά επικράτησε για όλες τις αποχρώσεις. Η λέξη περνάει και στα λατινικά, prasinus, αλλά εκεί χρησιμοποιείται για να δηλώσει μόνο τη συγκεκριμένη απόχρωση· πάντως, οι prasini ήταν μία από τις τέσσερις φατρίες του ρωμαϊκού ιπποδρόμου, όπως αργότερα οι Πράσινοι στον βυζαντινό ιππόδρομο.

Να πούμε επίσης ότι η έκφραση «πράσινα άλογα» δεν προέρχεται από κάποια δήθεν αρχαία φράση «πράσσειν άλογα», διότι τέτοια αρχαία φράση πουθενά δεν μαρτυρείται· αλλά το αντικείμενό μου δεν είναι η ιστορία των χρωμάτων, οπότε σταματάω εδώ και σας παραπέμπω, για τα πράσινα άλογα, σε ένα παλιότερο άρθρο μου όπου εκθέτω αναλυτικά την άποψή μου για το θέμα.

Οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν πολύ το πράσο· πίστευαν μάλιστα ότι κάνει καλό στη φωνή (τα πράσα συμφέρει προς ευφωνίαν, γράφει ο Αριστοτέλης) και γι’ αυτό ο Νέρωνας μερικές μέρες είχε καθιερώσει να τρώει μόνο πράσα. Το πράσο συνεχίζει να έχει έντονη παρουσία στα βυζαντινά συγγράμματα· ο Λιουτπράνδος της Κρεμόνας, στη δηλητηριώδη αναφορά του από την αποστολή του στην Κωνσταντινούπολη, τονίζει ότι ο αυτοκράτορας των Γραικών (ο Νικηφόρος Φωκάς) από την τσιγγουνιά του τρέφεται με σκόρδα, κρεμμύδια και πράσα και πίνει το νερό του λουτρού.

Στη φρασεολογία μας, υπάρχει η πασίγνωστη έκφραση «τον έπιασαν στα πράσα», που λέγεται όταν κάποιος κλέφτης ή απατεώνας συλληφθεί επ’ αυτοφώρω. Πολύ συχνά χρησιμοποιείται η έκφραση για παράνομα ζευγάρια που πιάνονται επ’ αυτοφώρω. Από την ειδησεογραφία των τελευταίων ημερών γκουγκλίζοντας βλέπω να χρησιμοποιείται η έκφραση «πιάστηκε στα πράσα» για γιατρό που τον έπιασαν ενώ έπαιρνε φακελάκι, για παράνομο ζευγάρι, για διαρρήκτες σε εργοτάξιο, για ευυπόληπτους πολίτες που έπαιζαν ζάρια. Είναι έκφραση απόλυτα ζωντανή, παραχρησιμοποιημένη ίσως.

Σε διάφορους ιστότοπους μπορείτε να διαβάσετε την άποψη του μακαρίτη του Τάκη Νατσούλη, ότι η έκφραση τάχα γεννήθηκε όταν κάποιος παπα-Μελέτης έπιασε στο περβόλι του, το φυτεμένο με πράσα, έναν διαβόητο ληστή, αλλά πρόκειται για ατεκμηρίωτη εξήγηση που προσωπικά δεν την πιστεύω. Αντί να αναζητούμε κάποιο συγκεκριμένο περιστατικό, προτείνω να σκεφτούμε ότι όποιος κλέβει λαχανικά στο περιβόλι δεν έχει μέρος να κρυφτεί όταν καταφθάσει ο δραγάτης ή ο ιδιοκτήτης, επομένως είναι σίγουρο ότι θα τον πιάσουν επ’ αυτοφώρω όπως είναι εκτεθειμένος. Πάντως, δεν μπορώ να αποδείξω ότι δεν έχει δίκιο ο Νατσούλης, γιατί (ακόμα) δεν έχω βρει την έκφραση σε κείμενο παλιότερο του 1835 -που δεν είναι και εύκολο έργο. Την έχω πάντως βρει σε συλλογές παροιμιών που τυπώθηκαν γύρω στο 1860.

Κι άλλες εκφράσεις υπάρχουν με τα πράσα, αλλά σπανιότερες και μισοξεχασμένες. Για παράδειγμα, σε περιγραφές παλιότερων μαχών μπορεί να βρείτε ότι «τους έκοβαν σαν τα πράσα», δηλαδή σκότωναν τους αντιπάλους εύκολα και άκοπα, ενώ ο Μακρυγιάννης γράφει κάπου ότι αν φύγει από τη μέση ο Δυσσέας (ο Ανδρούτσος) τους υπόλοιπους θα τους σκοτώσουν οι εχθροί όχι με ντουφέκια αλλά με πράσα. Κι επειδή το πράσο, όπως και όλα τα λαχανικά, είχε την τιμητική του την σαρακοστή, υπήρχε και το παροιμιακό δίστιχο: Εβγήκε η πράσα στο βουνό κι εκούνα την ουρά της, καλώς την τη Σαρακοστή με τα λαχανικά της.

Από την άλλη, όπως καταγράφει το slang.gr, πράσο λέγεται το πολύ ίσιο μαλλί, ενώ στην αργκό των πορτοφολάδων το πορτοφόλι λέγεται λάχανο, πράσο ή παντόφλα (με αυτή τη σειρά τα δίνει ο Ηλίας Πετρόπουλος στο Εγχειρίδιο του καλού κλέφτη) και ο πορτοφολάς λέγεται λαχανάς ή πρασάς. Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι η έκφραση «τον έπιασαν στα πράσα» προήλθε ακριβώς από κάποιον πορτοφολά που τον έπιασαν με το χέρι χωμένο στο σακάκι του θύματος. Παρόλο που παρόμοια έκφραση υπάρχει στα γαλλικά, όπου λένε ότι κάποιος πιάστηκε με το χέρι μέσα στην τσάντα (la main dans le sac), δεν μου φαίνεται πιθανή εκδοχή γιατί η αργκοτική σημασία πράσο = πορτοφόλι δεν είναι τόσο γνωστή και επειδή η έκφραση βγήκε σε μια εποχή που δεν ήταν ακόμα διαδεδομένα τα πορτοφόλια.

Κι εδώ θα κλείσω το κομμάτι, απότομα, χωρίς επίλογο -σαν κάποιον που τον πιάνουν στα πράσα και τα παρατάει όλα σύξυλα και το βάζει στα πόδια!

 

Μουσαντένιο μούσι

Το σημερινό άρθρο είναι επανάληψη ενός άρθρου που είχαμε δημοσιέψει πέρσι τέτοιον καιρό, και που είχε ανεβεί το 2008 στον παλιό μου ιστότοπο, αλλά με καναδυό ουσιαστικές διορθώσεις σε βασικά σημεία.

Η λέξη «μουσαντένιος» μπήκε ορμητικά στην επικαιρότητα των τηλεπαραθύρων πριν από 3-4 χρόνια, με τον δικηγόρο… Πεντακαθαρίδη εκ Θεσσαλονίκης που βιντεοσκοπήθηκε (παράνομα, αλλά ποιος τα εξετάζει αυτά) να κομπάζει για τη «μουσαντένια» αγωγή που είχε κάνει, παναπεί ψεύτικη, ή πιο σωστά γεμάτη εσκεμμένα λάθη ώστε να καταρρεύσει στο δικαστήριο. Μουσαντένια λοιπόν, μια λέξη που δεν υπάρχει στα γενικά λεξικά, όπως παρατήρησε τότε σε άρθρο του ο Παντελής Μπουκάλας. Το slang.gr που κάνει καλή δουλειά στη συγκέντρωση όρων από διάφορες ιδιολέκτους, έχει καταγραμμένο τον όρο «μουσαντέ», και για να πω την αμαρτία μου, εγώ πίστευα ότι πρόκειται για σχετικά νέο σχηματισμό. Πάντως, δεν περίμενα τις κομπίνες του Βαλτοπεδίου για να μάθω τη λέξη, την είχα ήδη συναντήσει, κυρίως σε ποδοσφαιρικά συμφραζόμενα, όπου το τάδε πέναλτι θεωρήθηκε μουσαντένιο, δηλαδή ανύπαρκτο, ψεύτικο. Λίγο παλιότερα, θαρρώ, αυτό το λέγαμε «πέτσινο».

Ωστόσο, το μουσαντένιος και το μουσαντέ δεν είναι και τόσο καινούργιοι όροι. Τους βρίσκω στο λεξικό της πιάτσας του Ζάχου (1981). Ακόμα παλιότερα, στο λεξικό της πιάτσας του Βρασίδα Καπετανάκη (πρώτη έκδοση 1950, δεύτερη 1962) βρίσκω τον τύπο μουσαντά, ως επίρρημα, με σημασία «ψέματα, δήθεν» και με παραδειγματική φράση: Αυτά που είπα χτες, τα είπα μουσαντά, για να τ’ ακούει η γυναίκα μου. Όμως, εκεί που το λήμμα έχει την τιμητική του, είναι στα Καλιαρντά του Ηλία Πετρόπουλου (1971), ο οποίος καταγράφει όχι μόνο τα λήμματα «μουσαντό» ( = ψέμα) και «μουσαντένιος» (πλαστός, ψεύτικος ), αλλά και δεκάδες άλλα λήμματα με πρώτο συνθετικό το «μουσαντο-», το οποίο προσδίδει στις λέξεις τη σημασία του ψεύτικου, του πλαστού. Για παράδειγμα, μουσαντόμαγκας είναι στα καλιαρντά ο μπαμπέσης. Εκτός λεξικών, τη λέξη την ακούμε στην ταινία Διπλοπεννιές (1965) του Σκαλενάκη, όπου ο Αυλωνίτης λέει στον Παπαμιχαήλ (που δεν ξέρει να παίζει μπουζούκι): «Θα βαστάς μπουζούκι, στα μουσαντά, μουσαντένιο».

Το πόθεν έσχες και η παξιμάδα

Διαβάζω στις εφημερίδες ότι αποφασίστηκε να μην ισχύσει έως το τέλος του 2013 το «πόθεν έσχες» για την αγορά και την ανέγερση κατοικίας. Δεν ξέρω αν όντως εφαρμοζόταν αυτή η διάταξη ούτε ποια είναι τα προσδοκώμενα οφέλη από την κατάργησή της, αλλά μου φαίνεται αντιφατικό να αναγγέλλεται τώρα, τη στιγμή που έχει εξαπολυθεί πρωτοφανής (και επανειλημμένη) φοροεπιδρομή που θερίζει όσους δεν μπορούν να την αποφύγουν. Τέλος πάντων, εδώ δεν αναλύουμε την οικονομική πολιτική, μολονότι δεν θα έχω αντίρρηση αν θελήσετε να σχολιάσετε την απόφαση αυτή. Όμως, η αναφορά στο πόθεν έσχες μού θύμισε ένα παμπάλαιο άρθρο εφημερίδας, που το είχα φυλάξει στο (ηλε)συρτάρι μου -αν ήταν σε χαρτί θα είχε κιτρινίσει, μια και είναι του 1924, αλλά το έχω σκαναρισμένο. Πρόκειται για απόσπασμα από χρονογράφημα στην εφημερίδα Έθνος, γραμμένο από τον Άγγελο Τανάγρα, γνωστό λόγιο της εποχής που είχε ασχοληθεί και με τον πνευματισμό, χρονογράφημα ακριβώς με τίτλο «Πόθεν έσχες». Ο Τανάγρας φαντάζεται έναν ελεγκτή του πόθεν έσχες να λέει:

Από τη μουσαντένια ιστορία στο μούσι του αυτοκράτορα

Το σημερινό άρθρο είχε πρωτοδημοσιευτεί στον παλιό μου ιστότοπο και στην Αυγή το 2008, πριν ανοίξει το εδώ ιστολόγιο. Το ξαναδημοσιεύω τώρα με ελάχιστες αλλαγές και με μια προσθήκη στο «μπαμ τρελελέ».

Οι εστεμμένες τρίχες του Ναπολέοντα του μικρού

Η λέξη «μουσαντένιος» μπήκε ορμητικά στην επικαιρότητα των τηλεπαραθύρων με τον δικηγόρο Πεντακαθαρίδη που βιντεοσκοπήθηκε (παράνομα, αλλά ποιος τα εξετάζει αυτά) να κομπάζει για τη «μουσαντένια» αγωγή που είχε κάνει, παναπεί ψεύτικη, ή πιο σωστά γεμάτη εσκεμμένα λάθη ώστε να καταρρεύσει στο δικαστήριο. Μουσαντένια λοιπόν, μια λέξη που δεν υπάρχει στα γενικά λεξικά. Προσωπικά, την είχα ήδη συναντήσει σε ποδοσφαιρικά συμφραζόμενα, όπου το τάδε πέναλτι θεωρήθηκε μουσαντένιο, δηλαδή ανύπαρκτο, ψεύτικο. Λίγο παλιότερα, θαρρώ, αυτό το λέγαμε «πέτσινο».

Ωστόσο, το μουσαντένιος δεν είναι και τόσο καινούργιος όρος. Τον βρίσκω στα Καλιαρντά του Ηλία Πετρόπουλου (1971), ο οποίος δίνει σαν αρχικό λήμμα το «μουσαντό», αλλά και ακόμα παλιότερα, στο λεξικό της πιάτσας του Βρασίδα Καπετανάκη (πρώτη έκδοση 1950, δεύτερη 1962). Όπως φαίνεται, το μουσαντό προέρχεται από το μούσι, δηλ. ψέμα, με ψευτογαλλική κατάληξη, όπως σημειώνει σωστά ο Πετρόπουλος.

Ας πάμε λοιπόν στο μούσι, που σημαίνει μεταφορικά «ψέμα», μια σημασία που τη θυμάμαι από παιδί· πολλές φορές μάλιστα πιάναμε απλώς το πηγούνι με τα δάχτυλα για να δηλώσουμε σιωπηρά ότι αυτό που ακούμε είναι μούσι. Πώς άραγε έφτασε το μούσι να σημαίνει «ψέμα»; Μην ξεχνάμε πως στην καθομιλουμένη τα παχιά ή τα ανόητα λόγια λέγονται τρίχες –και τι άλλο είναι το μούσι παρά πολλές μακριές τρίχες (ενίοτε και κατσαρές); Θαρρώ λοιπόν πως από τις τρίχες περάσαμε στο μούσι. Ασφαλώς όμως θα έπαιξαν ρόλο και οι ψεύτικες γενειάδες, οι αποκριάτικες, που είναι το πιο εύκολο μασκάρεμα.

Ο βασιλιάς των φρούτων

Στον Πωρικολόγο, το βυζαντινό σατιρικό στιχούργημα που προσωποποιεί τα φρούτα (οπωρικά) και τα βάζει να συνεδριάζουν, βασιλιάς των οπωρικών είναι ο πανενδοξότατος Κυδώνιος. Δεν θα συμφωνούσαν πολλοί σήμερα με την ιεράρχηση αυτή. Για τον καθένα από μας, βασιλιάς των φρούτων είναι το φρούτο που τους αρέσει, για άλλους πάλι το σταφύλι αφού δίνει το κρασί. Γλωσσικά πάντως, αδιαμφισβήτητος βασιλιάς των φρούτων, ή φρούτο καθαυτό, θα τολμούσα να πω, είναι το μήλο.

Τουλάχιστον αυτό ίσχυε στα αρχαία ελληνικά, αφού οι αρχαίοι έδιναν σε πολλά άλλα φρούτα ονόματα που ήταν παραλλαγές του μήλου: τα ροδάκινα τα ονόμαζαν περσικά μήλα, τα βερίκοκα αρμενιακά μήλα, τα κυδώνια τα έλεγαν κυδώνια μήλα, τα κίτρα μηδικά μήλα, κάτι που συνεχίστηκε και στις ευρωπαϊκές γλώσσες, αν σκεφτούμε πως τη ντομάτα οι μεν Γάλλοι την είπαν ερωτόμηλο (pomme d’amour), οι δε Ιταλοί χρυσόμηλο (pomo d’oro), και την πατάτα, βέβαια, οι Γάλλοι την είπαν pomme de terre, τέχνασμα που το δανειστήκαμε κι εμείς ως γεώμηλο. Ας μην ξεχάσουμε επίσης τα κυπαρισσόμηλα και τα κορόμηλα. Και για να γυρίσουμε στον Πωρικολόγο, κι εκεί το μήλο έχει σχετικά υψηλή θέση, αφού είναι λογοθέτης, δηλαδή υπουργός.