Γιατί έχει εννιά ο μήνας;

Προφανώς ο τίτλος είναι εσκεμμένα ανακριβής -ο μήνας έχει σήμερα εννιά επειδή χτες είχε οχτώ. Το ερώτημα που θα μας απασχολήσει δεν είναι «γιατί έχει 9 ο μήνας;» αλλά «γιατί λέμε ότι ο μήνας έχει 9;»

Και μάλιστα, όχι γιατί το λέμε σήμερα, που είναι στο κάτω-κάτω μια απλή διαπίστωση, αλλά γιατί παροιμιωδώς λέμε «ο μήνας έχει εννιά»;

Το θέμα βέβαια το έχουμε συζητήσει στο ιστολόγιο, και μάλιστα μιαν άλλη 9η Σεπτεμβρίου, που είχε επιπλέον το χαρακτηριστικό πως ήταν η 9/9/09, 9 Σεπτεμβρίου του 2009, μέρα με τρία εννιάρια. Όμως σε εκείνο το άρθρο, που είχε άλλωστε λιγοστά (αλλά καλά) σχόλια, αφού το ιστολόγιο τότε δεν ήταν ακόμα πολύ γνωστό, δεν είχαμε καταλήξει σε ασφαλές συμπέρασμα. Οπότε επιβάλλεται η αναδημοσίευση, δώδεκα χρόνια μετά, φυσικά με αρκετές προσθήκες και τροποποιήσεις, με την ελπίδα μήπως τώρα βγει κάτι πιο συγκεκριμένο.

Τι σημαίνει «ο μήνας έχει εννιά», το ξέρουμε όλοι. Πρόκειται για έκφραση απόλυτης αμεριμνησίας. Όπως λέω στο φρασεολογικό βιβλίο μου «Λόγια του αέρα», λέγεται για κάποιον τελείως ξένοιαστο που αδιαφορεί για τα πάντα και σκέπτεται μόνο τις διασκεδάσεις και την καλοπέραση. Θα έλεγα μάλιστα ότι σε σύγκριση με άλλες εκφράσεις που δείχνουν απόλυτη αδιαφορία (αγρόν ηγόρασε, πέρα βρέχει, δεν δίνει πεντάρα), η έκφρ. ο μήνας έχει εννιά είναι η πιο απενοχοποιημένη, δηλ. δεν περιέχει μομφή όπως οι άλλες για τον αδιάφορο –αλλά εδώ μπορεί να μεταφέρω κάτι που είναι απλώς προσωπική μου εντύπωση.

Δηλαδή, η έκφραση ο μήνας έχει εννιά (ή: εννιά έχει ο μήνας) δεν δείχνει απλώς απόλυτη αμεριμνησία, αλλά έχει έντονο το στοιχείο του γλεντιού –αυτός που αδιαφορεί, το γλεντάει κιόλας.

— Οι κυρίες, αν θες να ξέρεις, δε σκοτίζονται για τίποτα. Κάθονται κι εννιά έχει ο μήνας! Γ. Χασάπογλου, Οι κουραμπιέδες, σ.71

Μ’ έχεις κάνει άλλο άνθρωπο… Μ’ είχανε οι δρόμοι και οι παρέες… εννιά είχ’ ο μήνας… Για γυναίκες πεντάρα δεν έδινα. Κάθε νύχτα ήμουνα με άλλη. Καμπανέλλης, Η αυλή των θαυμάτων, σ. 134

Βέβαια, δεν αποκλείεται η αίσθηση της γλεντζέδικης αμεριμνησίας να οφείλεται στο τραγούδι «Ο μήνας έχει εννιά», το πασίγνωστο αρχοντορεμπέτικο του Μιχ. Σουγιούλ σε στίχους του Γ. Τζαβέλλα.

Μια ζωή την έχουμε, κι αν δεν την γλεντήσουμε
τι θα καταλάβουμε, τι θα καζαντίσουμε

Μες στον ψεύτικο ντουνιά
παίξτε μου διπλοπενιά
και ο μήνας έχει εννιά

Πόσο ζει ο άνθρωπος, κοίτα, παρατήρησε
μέχρι τα σαράντα του, κι ύστερα μπατίρισε

Στου διαβόλου τα ‘γραψα όλα το κατάστιχο
και γλεντώ τα νιάτα μου, πριν με πιάσει λάστιχο

Τη ζωή σου γλέντησε, πριν να ρθούν γεράματα
και σου λένε άδικα, μάθε γέρο γράμματα

Βέβαια, δεν δημιουργήθηκε η παροιμιώδης έκφραση από το τραγούδι. Η έκφραση προϋπήρχε. Από πού όμως προέκυψε;

Advertisement

Τι μας έμαθαν οι αρχαίοι (Δημ. Σαραντάκος) 6 – Ο άνθρωπος και η κοινωνία

Πριν από λίγο καιρό άρχισα τη δημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο του Δημήτρη Σαραντάκου «Τι μας έμαθαν επιτέλους οι αρχαίοι Έλληνες;» που κυκλοφόρησε το 2010 από τις εκδόσεις Γνώση και έχει τον υπότιτλο «Χρηστομάθεια». Κανονικά οι δημοσιεύσεις αυτές γίνονται κάθε δεύτερη Τρίτη.

Η σημερινή συνέχεια είναι η έκτη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Σήμερα παρουσιάζω το πρώτο μερος από το έβδομο κεφάλαιο, που έχει τον τίτλο «Ο άνθρωπος και η κοινωνία».

 

Η κοινωνία στις πόλεις-κράτη της αρχαίας Ελλάδας

Η ελληνική κοινωνία, αν τη συγκρίνουμε με τις κοινωνίες της Ανατολής, ήταν ήδη από την Αρχαϊκή Εποχή σχετικώς ανοιχτή κοινωνία. Με τον όρο αυτόν χαρακτηρίζεται κάθε κοινωνία που δεν βάζει φραγμούς που εμποδίζουν την ανέλιξη των μελών της. Από τα ανεπαρκή στοιχεία που μας δίνει η μελέτη των καταγραφών των πινακίδων με Γραμμική Γραφή Β΄, καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως οι κοινωνίες της Μινωικής και Μυκηναϊκής Εποχής έμοιαζαν περισσότερο με τις κοινωνίες της Ανατολής, παρά με την κοινωνία που τις διαδέχθηκε.

Βεβαίως δεν μπορούμε να παραγνωρίζουμε κάποια στοιχεία που δεν προσιδιάζουν σε ανοιχτές κοινωνίες (αναφέρομαι πάντοτε στην αρχαία ελληνική κοινωνία της αρχαϊκής, της κλασικής και της ελληνιστικής περιόδου). Τα στοιχεία αυτά είναι η μειονεκτική θέση των μετοίκων στην Αθήνα, η ξενηλασία των Σπαρτιατών, κάποιες επιβιώσεις γενο-φυλετικής ενδογαμίας και φυσικά η υποδεέστερη θέση των γυναικών και η ύπαρξη δούλων, για τις οποίες γράφω παρακάτω σε ιδιαίτερες παραγράφους.

Κατά τον Αριστοτέλη ο άνθρωπος είναι από τη φύση του κοινωνικός και πολιτικός. Όπως γράφει «το τέλειο αγαθό μού φαίνεται πως είναι να είναι κανείς αυτάρκης, και λέγοντας αυτάρκης δεν εννοούμε να ζει κανείς απομονωμένος, αλλά μαζί με γονείς και παιδιά και γυναίκα και βεβαίως με φίλους και συμπολίτες, επειδή από τη φύση του ο άνθρωπος είναι πολιτικόν ον» [τὸ γὰρ τέλειον ἀγαθὸν αὔταρκες εἶναι δοκεῖ. τὸ δ’ αὔταρκες λέγομεν οὐκ αὐτῷ μόνῳ, τῷ ζῶντι βίον μονώτην, ἀλλὰ καὶ γονεῦσι καὶ τέκνοις καὶ γυναικὶ καὶ ὅλως τοῖς φίλοις καὶ πολίταις, ἐπειδὴ φύσει πολιτικὸν ὁ ἄνθρωπος].

Όπως μαρτυρεί η λέξη, πολίτης αρχικά σήμαινε κάτοικος της πόλης, όχι όμως απλά ο κάτοικος οποιασδήποτε πόλης, αλλά της ελληνικής πόλης, με τους θεσμούς και τη λειτουργία που τη χαρακτήριζαν. Οπότε η έννοια του πολίτη ήταν δεμένη με τα πολιτικά δικαιώματα: τη συμμετοχή στην Εκκλησία του Δήμου, τη δυνατότητα να εκλέγει και να εκλέγεται, το δικαίωμά του να κρίνει τους άρχοντες.

Πολίτες ήταν και οι σοφοί της αρχαιότητας, που δεν ήταν αποκομμένοι από την κοινωνική, την πολιτική και οικονομική ζωή, αλλά ζούσαν μέσα στην κοινωνία και είχαν ποικίλα ενδιαφέροντα. Ήδη στον Ησίοδο και στους Επτά Σοφούς συναντάμε απόψεις για τον άνθρωπο και την κοινωνία. Αλλά και οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, μολονότι είχαν επικεντρώσει την προσοχή τους κυρίως στη φύση, ασχολήθηκαν με τον άνθρωπο και την κοινωνία. Πολύ μεγαλύτερη σημασία όμως έδωσαν στον ρόλο του πολίτη στην κοινωνική ζωή ο Σωκράτης και οι μαθητές του, και εν συνεχεία ο Αριστοτέλης και ο Επίκουρος.

Το κουτί της Πανδώρας και άλλα «σοφά λάθη»

Την ιδέα για το σημερινό άρθρο την πήρα από μια πρόσφατη δημοσίευση του Χρίστου Γραμματίδη στο Φέισμπουκ, που αναφερόταν στο πρώτο από τα σοφά λάθη που θα δούμε.

Ο όρος «σοφά λάθη» που χρησιμοποιώ είναι εσκεμμένα ανακριβής, εξού και τα εισαγωγικά στον τίτλο. Ακριβέστερο θα ήταν να πούμε για «λαθη σοφών».

Γιατί τα λέω έτσι;

Για να απαντήσουμε, ας σκεφτούμε το κουτί της Πανδώρας. Ξέρετε, το γνωστό κουτί που η Πανδώρα άνοιξε, μη μπορώντας να αντισταθεί στην περιέργεια, με αποτέλεσμα να ξεχυθούν από μέσα όλα τα δεινά στον κόσμο μας, αρρώστιες, πείνα, πόλεμος -αλλά και η ελπίδα, το αντίδοτο στα δεινά.

Η έκφραση έχει μπει και στη γλώσσα μας. Όταν λέμε «άνοιξε το κουτί της Πανδώρας» εννοούμε ότι έθεσε σε κίνηση μια διαδικασία που αποδεικνύεται πηγή αλλεπάλληλων κακών.

Κι όμως, το «κουτί της Πανδώρας» είναι «λάθος». Στην ελληνική μυθολογία δεν ήταν κουτί αλλά πιθάρι. Ναι, πιθάρι.

Για την Πανδώρα και το πιθάρι της μας μιλάει ο Ησίοδος στο Έργα και ημέρες. Την Πανδώρα την έφτιαξαν οι θεοί, πανέμορφη και ποθητή, για να τιμωρήσουν τους ανθρώπους μετά την αποκοτιά του Προμηθέα που έκλεψε τη φωτιά. Με εντολή του Δία, ο Ερμής τη χάρισε για σύζυγο στον Επιμηθέα, τον αδελφό του Προμηθέα.

Στο σπιτικό του Επιμηθέα υπήρχε ένα πιθάρι και η Πανδώρα έβγαλε το «μέγα πώμα» του και το άνοιξε και…

ἀλλὰ γυνὴ χείρεσσι πίθου μέγα πῶμ’ ἀφελοῦσα ἐσκέδασ’, ἀνθρώποισι δ’ ἐμήσατο κήδεα λυγρά.

Λίγο πολύ καταλαβαίνουμε τι θέλει να πει, αφού η γλώσσα είναι μία και ενιαία, έτσι; Αλλά και να μην καταλαβαίνουμε το νόημα, πάντως βλέπουμε σαφώς ότι ο Ησίοδος χρησιμοποιεί τη λέξη «πίθος».

Πώς το πιθάρι έγινε κουτί; Χρειάστηκε να μεσολαβήσει ένας σοφός -γι’ αυτό και λέω για «σοφό λάθος».

Τα μέζεα του Κ. Ζουράρι

Είχα σχολιάσει την πολυσυζητημένη και γλωσσικά ενδιαφέρουσα παρθενική αγόρευση του Κ. Ζουράρι στη Βουλή πριν από καμιά εικοσαριά μέρες, και παρόλο που δεν σκοπεύω να μετατρέψω το ιστολόγιο σε «Παρατηρητήριο ζουραρικών αγορεύσεων» θα αφιερώσω και το σημερινό άρθρο σε δική του πρόσφατη αγόρευση, ελπίζοντας να μην μου θυμίσετε τι σημαίνει το δις εξαμαρτείν.

Η προηγούμενη αγόρευση του Κ. Ζ είχε κάνει γενικά μεγάλη και καλή εντύπωση για την πρωτοτυπία της γλώσσας της, αν και δεν είχε ενθουσιάσει τους πάντες (δείτε τις αντιρρήσεις του Γιάννη Χάρη, ενώ κι εγώ δεν είχα γράψει ύμνους). Ήταν όμως κάτι το εξαιρετικό, παρθενική αγόρευση σε πανηγυρική στιγμή. Ακούγοντας τη χτεσινή του ομιλία αρχίζω να φοβάμαι ότι ο Κ. Ζουράρις υπέκυψε στην εύκολη εντυπωσιοθηρία.

Το βιντεάκι της (σύντομης και πάλι) αγόρευσής του είναι εδώ:

Και το κείμενο της ομιλίας (όπως το πήρα από κάποιον ιστότοπο):

Κυρία Πρόεδρε, την ευωχίαν μου προς εσάς.

Λοιπόν, έχω να αναφέρω πέντε σημεία:

Πρώτον, η προοπτική, η οποία τιμά για πρώτη φορά τη νικημένη μας Ελλάδα είναι πολεμική αναμέτρηση. «Ως τυραννίδα έχουσι την αρχήν» οι Γερμαναράδες, «ην αφήναι» γι’ αυτούς είναι επικίνδυνο, Τριαντάφυλλε. Δεν θα την αφήσουν με τη γνωστή ευλυγισία που είχαν οι Γερμανοί, που πολεμούσαν όταν μπήκε ο Κόκκινος Στρατός με τη σοβιετική σημαία μέσα στο Βερολίνο. Θα πολεμούν, γιατί έχουν αυτήν την «ευλυγισία» από τον πολιτισμό τους, την ανελαστικότητα. Συνεπώς, πρώτον, θα είναι πολεμική επιχείρηση.

Επίσης, για όσους αφελείς με τα ανεμιαία δόγματα πιστεύουν ότι είναι Ευρώπη και είναι και Ευρωπαίοι κλπ, τους παραπέμπω βεβαίως, στο δικό τους τον ποιητή του 1796, ο οποίος λέει ότι «Οι Γερμανοί με τον πολιτισμό και τα μαθηματικά τους γίνανε ακόμα πιο βάρβαροι απ’ όσο ήταν». Κι αυτό είναι «Ο Ερημίτης ο Έλλην» -το λέει μάλιστα- και το «Ταξίδι στην Ελλάδα».

Το χάος είναι λέξη ελληνική

Άλλο άρθρο είχα λογαριάσει να ανεβάσω σήμερα, αλλά έχει και η επικαιρότητα τα δικαιώματά της -κάποτε την αγνοώ, άλλοτε υπακούω. Κι ενώ σκεφτόμουν τι να γράψω για το δημοψήφισμα που εξάγγειλε ο πρωθυπουργός μας, φέρνοντας τον πλανήτη πάνω-κάτω, είδα το εξώφυλλο της Λιμπερασιόν, με το ελληνικό Χάος στο εξώφυλλο, και σκέφτηκα να φρεσκάρω ένα παλιό μου άρθρο, για τη λέξη Χάος (και τις παραφυάδες της), που το είχα βάλει στον παλιό μου ιστότοπο (και στο βιβλίο μου) και το είχα ξαναπαρουσιάσει εδώ, το καλοκαίρι του 2009, αλλά έπεσε στα δίχτυα της ραστώνης και δεν διαβάστηκε πολύ, οπότε αντέχει την αναδημοσίευση -με κάποιες αλλαγές, είπαμε. Οπότε, σχόλια για το δημοψήφισμα μπορούν να γίνονται εδώ.

Το χάος λοιπόν, όπως μας θυμίζει η Λιμπερασιόν, είναι λέξη ελληνική. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες μεταγράφεται chaos, αλλά το αρχικό σύμφωνο δεν προφέρεται το ίδιο παντού. Στα αγγλικά, τα γαλλικά και τα γερμανικά θα ακούσετε ένα καθαρό κ, ενώ οι Ιταλοί που είναι πιο λογικοί  άνθρωποι όχι μόνο το προφέρουν το κ αλλά το γράφουν κιόλας: caos (και όχι kaos, όπως στην παλιά καλή ταινία των αδελφών Ταβιάνι). Στα ισπανικά νομίζω πως το προφέρουν Τσάος, ισπανότροπα. Στα ολλανδικά πάλι, προφέρουν καθαρότατα το Χ, εκείνο το χαραχτηριστικό λαρυγγικό ολλανδικό χι. Το ίδιο και στις περισσότερες σλάβικες γλώσσες, χ προφέρουν -οι ρώσοι μάλιστα το γράφουν κιόλας με το δικό μας χι, στο κυριλλικό: Хаос.

Το χάος, τα χάη και το γκάζι

Δεύτερο άρθρο που ξαναζεσταίνω για να έχετε κάτι να διαβάζετε όσο θα κάνω μπάνια στις ακρογιαλιές του νομού Χανίων.

Ο πατέρας του χάους

Πριν από καιρό είχα γράψει στον ιστότοπό μου, στο Κοτσανολόγιο, ένα σημείωμα, όπου κορόιδευα κάποιον σε μια εφημερίδα που μη θέλοντας να γράψει «χάνουν την ικανότητα» έγραψε, υποθέτω, «απολλύουν την ικανότητα» και βέβαια τον τιμώρησε η θεία δίκη, που για την περίσταση αυτή πήρε τη μορφή του δαίμονα του τυπογραφείου ή του διορθωτή, διότι τελικά στην εφημερίδα τυπώθηκε απολύουν την ικανότητα. Αλλά για εκείνο το σημείωμα, το δηκτικό, σας παραπέμπω εκεί.

Όμως, το προγραμμένο από τους γλαφυρούς ρήμα χάνω μου δίνει την αφορμή για ένα ωραίο γλωσσικό ταξίδι –είναι τόσο απέραντη η γλώσσα που κι από αγκάθι βγαίνει ρόδο. Χάνω, λοιπόν· δεν είναι αρχαίο ρήμα, είναι μεσαιωνικό. Στην αρχή του… το χάος ή μάλλον ένα παράγωγό του, το μεταγενέστερο ρήμα χαώ, που σήμαινε «καταστρέφω, ρίχνω στο χάος» κι από τον αόριστο, εχάωσα, έγινε εχάσα, έχασα και από εκεί πλάστηκε καινούργιος ενεστώτας, χάνω. Κάτι ανάλογο έγινε και με το πιέζω, που από τον αόριστο επίεσα, επίασα, φτιάχτηκε το πιάνω. Και σίγουρα στην αρχή, πάω στοίχημα πως στους ομιλητές της εποχής αυτό το χάνω θα φάνηκε βαρβαρικό αλλά σιγά-σιγά το καινούργιο ρήμα έπιασε και έγινε αναντικατάστατο και διεύρυνε φοβερά το σημασιακό πεδίο του με αποτέλεσμα στα σημερινά λεξικά να πιάνει το χάνω μια σελίδα ολόκληρη.

Παρένθεση: Αν δεν της πεις το σ’ αγαπώ θα τηνε χάσεις και κάτι ακόμα πιο κακό… θα την ξεχάσεις, τραγουδούσε η Καίτη Χωματά, κι αυτό μας φέρνει στη συγγένεια των δυο ρημάτων –που δεν είναι τυχαία, αφού από το έχασα πήραμε το εξέχασα (έχασα εντελώς, επιτατική χρήση του ξε), απ’ όπου βγήκε εκ των υστέρων ο ενεστώτας ξεχάνω και μετά ξεχνώ.

Είπαμε πως το χαώ, ο πρόδρομος του χάνω, που χάθηκε, είναι παράγωγο της λέξης χάος. Το χάος είναι βασική έννοια στην ελληνική μυθολογία. Στη Θεογονία ο Ησίοδος λέει ἤτοι μὲν πρώτιστα Χάος γένετ’, δηλαδή το χάος γεννήθηκε πρώτο. Το Χάος γέννησε το Έρεβος και τη Νύχτα, λέει ο Ησίοδος. Και πολύ γουστόζικα τα έχει ξαναδιηγηθεί ο Τσιφόρος στη Μυθολογία:

Έξυσε λοιπόν το μούσι του ο Ησίοδος κι άρχισε να γράφει: «Εν αρχή ήτο το χάος». Πάντα είναι το χάος. Και παντού. Στην πολιτική, στις μυστηριώδεις δολοφονίες που πετάνε σφαίρες απ’ το παράθυρο και ρίχνουνε μπροστά ένα κομμάτι χάος να συγκαλύψουνε τη δουλειά, στα οικονομικά, στα μεγάλα τραστ και στα κεφάλαια των φουκαράδων, που κοιτάνε να βρούνε κατοστάρικο να πληρώσουνε τον δοσά…