Η νοσταλγία του Γιάννη (πασχαλινό διήγημα του Παπαδιαμάντη)

Δεύτερη μέρα σήμερα του Πάσχα, μέρα αργίας. Συνεχίζουμε λοιπόν στο ιστολόγιο με ανάγνωσμα λογοτεχνικό και πασχαλινό -ή μάλλον μεταπασχαλινό, όπως θα δείτε.

Χτες βάλαμε αφήγημα για τον Παπαδιαμάντη, σήμερα θα δούμε ένα διήγημα του ίδιου του Παπαδιαμάντη, αλλά διαφορετικό από τα άλλα. Το διήγημα που θα παρουσιάσω σήμερα έχει την ιδιαιτερότητα ότι προστέθηκε στο παπαδιαμαντικό κόρπους τα τελευταία χρόνια, διότι ήταν αθησαύριστο και είχα τη μεγάλη χαρά και τιμή να το ανακαλύψω τυχαία, καθώς αναδιφούσα παλαιά σώματα του περιοδικού Οικογένεια. Όλη την ιστορία της ανακάλυψης την παρουσιάζω σε παλιότερο άρθρο του ιστολογίου, το 2012 (τότε δεν είχε επιβεβαιωθεί απολύτως η γνησιότητα του διηγήματος).

Αργότερα, το διήγημα κυκλοφόρησε και σε ξεχωριστό τομίδιο από τις εκδόσεις Ερατώ, και πλέον έχει προστεθεί και επίσημα στο σώμα των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη, η 172η ψηφίδα.

Το διήγημα εκτυλίσσεται στη Σκιάθο -αυτό δηλώνεται έμμεσα, από το τοπωνύμιο Βουρλίδια, που το βρίσκουμε και σε άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη (πχ. στα «Συμβάντα στο μύλο») αλλά και από το πρόσωπο του ταβερνιάρη Σαραφιανού, ο οποίος επίσης εμφανίζεται σε άλλα διηγήματα (π.χ. στο «Σπιτάκι στο λιβάδι»). Ο Θωμάς Σαραφιανός ήταν υπαρκτό πρόσωπο. Σε δημοσιογραφικό του άρθρο, ο Παπαδιαμάντης επαινεί το μοσχάτο κρασί που σερβίρεται στο «οινοπωλείον και παντοπωλείον Η Μουργιά του Θωμά Σαραφιανού εις την Σκίαθον».

Κατ’ εξαίρεση, το κείμενο το παραθέτω σε πολυτονικό. Ελπίζω αυτό να μην προκαλέσει πολλά προβλήματα σε όσους έχουν κινητές συσκευές -αλλά αυτοί μπορούν να το διαβάσουν και εδώ.

 

Advertisements

Το Πάσχα του Παπαδιαμάντη (Κ. Βάρναλης)

Τις μεγάλες τις γιορτές, πιο πολύ τα Χριστούγεννα αλλά και το Πάσχα, τις έχω συνδέσει με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και συχνά βάζω κείμενά του τέτοιες μέρες -για παράδειγμα, πέρσι το Πάσχα είχα βάλει το διήγημά του «Χωρίς στεφάνι«, ένα πασχαλινό αθηναϊκό, μαύρο και όχι χαρμόσυνο, διήγημα. Για σήμερα διάλεξα ένα κομμάτι όχι του Παπαδιαμάντη, αλλά για τον Παπαδιαμάντη, από έναν άλλον μεγάλο τεχνίτη των γραμμάτων μας, τον Κώστα Βάρναλη. Ο Βάρναλης, νέος στη Δεξαμενή, είχε γνωρίσει τον Παπαδιαμάντη και αργότερα έγραψε και ένα διήγημα «εις παπαδιαμάντειον ύφος», ίσως το ωραιότερο απ’ όσα παρόμοια έχουν γραφτεί, «Τα Χριστούγεννα του Παπαδιαμάντη», που το είχα παρουσιάσει εδώ παλιότερα. Ελάχιστα γνωστό είναι αντίθετα το σημερινό μας κομμάτι, που είναι «Το Πάσχα του Παπαδιαμάντη», όχι διήγημα αλλά χρονογράφημα, δημοσιευμένο κάποιο κατοχικό Πάσχα στην εφημερίδα «Πρωία».

Απ’ όσο ξέρω, το κείμενο που θα διαβάσετε είναι αθησαύριστο -αν και μπορεί να πέφτω έξω και να έχει αναδημοσιευτεί κάπου. Πάντως στο Διαδίκτυο δεν υπάρχει. Έχω μονοτονίσει και έχω εκσυγχρονίσει την ορθογραφία.

Κι επειδή το χρονογράφημα του Βάρναλη μιλάει για τη θρησκευτικότητα του Παπαδιαμάντη, θεώρησα σκόπιμο να αναδημοσιεύσω στο τέλος ένα πρόσφατο δοκίμιο του Σταύρου Ζουμπουλάκη για το ίδιο θέμα, που αναφέρεται στο πασχαλινό παπαδιαμαντικό διήγημα «Η νοσταλγία του Γιάννη», που το ανακάλυψα πριν από τρία χρόνια, και το οποίο κυκλοφορεί πια σε τομίδιο αλλά, να θυμίσω, πρώτοι το διαβάσατε εδώ.

Και βέβαια το ιστολόγιο εύχεται σε όλους Καλή Ανάσταση!

Το Πάσχα του Παπαδιαμάντη

Πώς να μη θυμάται κανείς κάθε χρονιάρα μέρα, και μάλιστα το Πάσχα, εκείνον, που αν δεν ήτανε ο μόνος πιστός άνθρωπος, ήτανε ωστόσο ο μόνος θρησκευτικός «ποιητής» του καιρού μας, —τον Παπαδιαμάντη; Ούτε μυστικιστής και πανθεϊκός («διαστολή» του εγώ προς το Σύμπαν!) ούτε ωραιολάτρης του θρησκευτικού βίου. Χριστιανός τής ουσίας και των τύπων, της πίστης και τού δόγμα­τος, της ψυχής και του κανόνα, της θεωρίας και της πράξης. Αυτού του είδους η θρησκευτικότη­τα «ζει» στο έργο του, ενώ των άλλων (μανιέρα και… κυμβαλαλισμός!) απουσιάζει ολότελα. Ε­πειδή έτυχε να θυμηθούμε τον Παπαδιαμάντη κάνουμε αυτήν την παρατήρηση και μαζί μ’ αυτήν και μιαν άλλη: πως δεν είναι το θέμα, που δίνει αξία στο έργο παρά η ειλικρίνεια.

«Η νοσταλγία του Γιάννη», αθησαύριστο διήγημα του Αλέξ. Παπαδιαμάντη (εκδόσεις Ερατώ)

Από χτες βρίσκεται στα βιβλιοπωλεία το βιβλίο «Η νοσταλγία του Γιάννη», από τις εκδόσεις Ερατώ, σε επιμέλεια δική μου. Το άγνωστο αυτό διήγημα του Παπαδιαμάντη το παρουσίασα αρχικά εδώ στο ιστολόγιο το καλοκαίρι του 2012, λίγο μετά αφότου το ανακάλυψα. Σε εκείνη την πρώτη δημοσίευση διατηρούσα κάποια μικρή επιφύλαξη αν το κείμενο είναι του Παπαδιαμάντη, γι’ αυτό και είχα βάλει ερωτηματικό στον τίτλο του άρθρου. Τώρα, είμαστε βέβαιοι ότι το διήγημα είναι γνήσιο παπαδιαμαντικό, το πολύ με ελάχιστες επεμβάσεις των συντακτών του περιοδικού όπου αναδημοσιεύτηκε.

Είναι τόσο σημαντικό ένα άγνωστο διήγημα του Παπαδιαμάντη; Ασφαλώς δεν πρόκειται να αλλάξει η γενική γνώμη μας για τον συγγραφέα της Φόνισσας από αυτό το ένα διήγημα που ανασύρθηκε από την αγκαλιά της λήθης. Δεν θέλω να πέσω στην παγίδα που πέφτουν πολλοί ερευνητές να θεωρούν καίριας σημασίας αποκλειστικά και μόνο τον ειδικό τομέα όπου ερευνούν οι ίδιοι, και κοσμοϊστορικά τα ευρήματά τους. Η «Νοσταλγία του Γιάννη» είναι μία από τις 172 ψηφίδες που συνθέτουν το έργο του διηγηματογράφου Παπαδιαμάντη. Ως τώρα γνωρίζαμε 171 διηγήματα, τώρα προστίθεται και ένα ακόμα, το 172ο διαμαντάκι θα έλεγα.

Το χαρακτήρισα αθησαύριστο, θα μπορούσα επίσης να το πω ανεύρετο. Έτσι το χαρακτηρίζει ο Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος, ο οριστικός εκδότης του Παπαδιαμάντη, στον 4ο τόμο της κριτικής του έκδοσης (σελ. 637-8). Εκεί αναφέρει: Δυστυχώς, παρά τις προσπάθειες και τα σχετικά δημοσιεύματα, δεν ανακαλυφθηκε κανένα από τα ‘ανεύρετα’ διηγήματά του, που είναι τα εξής: 1) «Ο μοναχογιός», της σειράς ‘Διηγήματα του θέρους’, δημοσιευμένο στην «Λαϊκή», άλλη έκδοση της «Ακροπόλεως», στις 10 Ιουνίου 1900, 2) «Η νοσταλγία του Γιάννη» στην εφημ. «Αλήθεια», 25 και 26 Απριλίου 1906, 3) «Ανέορτοι», πιθανώς στην «Ακρόπολι», και 4) «Η Δούλα», δημοσιευμένη (έξι ή εφτά συνέχειες) στην εφημ. «Νέα Ζωή», άγνωστη στις βιβλιοθήκες.
Και σε υποσημείωση, ο Ν.Δ.Τ. αναφέρει ότι σύμφωνα με μια μαρτυρία σε περιοδικό του 1938, ο Αντώνης Μουσούρης είχε στο αρχείο του αποκόμματα των διηγημάτων «Η νοσταλγία του Γιάννη» και «Ανέορτοι».

Θα ρωτήσετε, αφού τα διηγήματα είναι ανεύρετα, πώς ξέρουμε ακόμα και την ημερομηνία που δημοσιεύτηκαν; Το ξέρουμε από δημοσιεύσεις ή αγγελίες σε άλλες εφημερίδες, που τα δικά τους σώματα υπάρχουν στις βιβλιοθήκες, ότι δημοσιεύτηκε το τάδε διήγημα του Παπαδιαμάντη «εις την εκλεκτήν συνάδελφον». Όμως, όσο κι αν φαίνεται περίεργο, παρόλο που για δύο διηγήματα είχαμε πλήρη βιβλιογραφικά στοιχεία, δεν έγινε μπορετό να βρεθούν τα συγκεκριμένα φύλλα των εφημερίδων σε καμιά βιβλιοθήκη, είτε δημόσια είτε ιδιωτική.

Θα απορείτε: το διήγημα, που μπορείτε να το διαβάσετε στο λινκ που δίνω πιο πάνω, δεν πιάνει πάνω από 8-10 σελίδες βιβλίου. Δικαιολογείται έκδοση για τόσο λιγοσέλιδο έργο; Η ένσταση είναι βάσιμη -αλλά από τη άλλη μεριά, Παπαδιαμάντης είναι αυτός, δεν είναι παίξε γέλασε. Επειδή έχουν πάνω του εργαστεί πολλοί και δεινοί φιλόλογοι, δεν είναι και τόσο συνηθισμένο φαινόμενο να βγαίνει στην επιφάνεια άγνωστο διήγημα του Παπαδιαμάντη. Για την ακρίβεια, από το 1938 που σύνταξε ο Κατσίμπαλης τη βιβλιογραφία του, ένα μόνο άγνωστο διήγημα είχε φανερωθεί, το Γιαλόξυλο, που το ανακάλυψε ο Β. Τωμαδάκης το 2007 και αρχικά είχε δημοσιευτεί στο χριστουγεννιάτικο φύλλο της εφημ. Πατρίς (25.12.1905). Επομένως, η «Νοσταλγία του Γιάννη» είναι το δεύτερο του είδους, κι αν πάρουμε υπόψη μας τη θέση του Παπαδιαμάντη στη γραμματεία μας, το εύρημα δεν είναι αμελητέο.

Η Νοσταλγία του Γιάννη, ένα αθησαύριστο διήγημα του Παπαδιαμάντη (;)

Το σημερινό άρθρο το παρουσιάζω με αρκετή συγκίνηση, διότι πρόκειται να διαβάσετε ένα διήγημα που κατά πάσα πιθανότητα (το τονίζω) είναι του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, αυθεντικό ή ελαφρώς διασκευασμένο, που δεν έχει εκδοθεί σε βιβλίο, δεν έχει συμπεριληφθεί σε καμιά έκδοση των Απάντων του, ούτε τη μνημειώδη τελευταία έκδοση του Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου (εκδ. Δόμος)· δηλαδή πρόκειται για ένα αθησαύριστο διήγημα, που οι παπαδιαμαντολόγοι ήξεραν την ύπαρξή του αλλά έως τώρα ελάνθανε.

Φωτογραφία της δημοσίευσης

Βέβαια, επειδή μου αρέσει να σκαλίζω παλιά χαρτιά και να βγάζω στην επιφάνεια άγνωστα ή δυσεύρετα λογοτεχνικά κείμενα, οι ταχτικοί αναγνώστες του ιστολογίου, ιδίως των κυριακάτικων δημοσιεύσεων, ίσως θυμούνται κι άλλα αθησαύριστα κείμενα που έχουν δημοσιευτεί εδώ, όπως ένα ποίημα του Βάρναλη ή πολλά του Λαπαθιώτη (παράδειγμα). Αλλά με τον Παπαδιαμάντη το πράγμα διαφέρει· επειδή ακριβώς έχουν πάνω του εργαστεί πολλοί και δεινοί φιλόλογοι, δεν είναι και τόσο συνηθισμένο φαινόμενο να βγαίνει στην επιφάνεια άγνωστο διήγημα του Παπαδιαμάντη.

Για την ακρίβεια, τις τελευταίες δεκαετίες ένα μόνο άγνωστο διήγημα έχει φανερωθεί, το Γιαλόξυλο, που το ανακάλυψε ο Β. Τωμαδάκης το 2007 και αρχικά είχε δημοσιευτεί στο χριστουγεννιάτικο φύλλο της εφημ. Πατρίς (25.12.1905). Επομένως, το αθησαύριστο που θα διαβάσετε, αν επιβεβαιωθεί, θα είναι το δεύτερο του είδους· κι αν πάρουμε υπόψη μας τη θέση του Παπαδιαμάντη στη γραμματεία μας, το σημερινό εύρημα δεν είναι μικρό πράμα και αισθάνομαι ότι αποτελεί το κόσμημα της συλλογής μου των αθησαύριστων, έστω κι αν το διήγημα δεν είναι από τα καλύτερά του. Παπαδιαμάντης είναι αυτός, δεν είναι παίξε γέλασε. (Επειδή αναγκαστικά θα πω πολλά, αν θέλετε μπορείτε να τα παραλείψετε και να πάτε κατευθείαν στο διήγημα).

Το διήγημα λέγεται «Η νοσταλγία του Γιάννη». Ο τίτλος είναι γνωστός. Στο σημείωμά του στον 4ο τόμο των Απάντων (από τις εκδόσεις Δόμος), ο Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος αναφέρει τέσσερα διηγήματα που παραμένουν ανεύρετα ενώ ξέρουμε την ύπαρξή τους από άλλες πηγές. Ένα από αυτά είναι και η Νοσταλγία του Γιάννη, που ξέρουμε ότι δημοσιεύτηκε στην εφημ. Αλήθεια, στις 25 και 26 Απριλίου 1906, της οποίας μέχρι τώρα δεν έχει βρεθεί πλήρες σώμα· στη Βιβλιοθήκη της Βουλής υπάρχουν φύλλα της μόνο από τις 25 Δεκεμβρίου 1906, όταν πια είχε μετεξελιχθεί σε εβδομαδιαίο έντυπο. Όμως. η Αλήθεια εκδόθηκε τον Απρίλιο του 1905 και ο Παπαδιαμάντης ήταν ταχτικός συνεργάτης της (όπως μαθαίνουμε από διαφημιστικές αγγελίες σε άλλα έντυπα), πράγμα που σημαίνει ότι αν βρεθεί σώμα εκείνης της εποχής τίποτα δεν αποκλείει, στους 20 μήνες δημοσιεύσεων που δεν έχουν βρεθεί, να βρεθούν όχι ένα, αλλά πολλά ακόμα άγνωστα παπαδιαμαντικά διηγήματα. Ψηλώνει ο νους όταν το σκέφτεσαι…

Για τη Νοσταλγία του Γιάννη, το μόνο μέχρι στιγμής ίχνος ήταν μια μαρτυρία σε περιοδικό του 1938, ότι ο Αντώνης Μουσούρης είχε στο αρχείο του αποκόμματα του διηγήματος.